5- mavzu. Bilish falsafasi (gnoseologiya). (2-soat) Bilish amaliyot ijod uyg‘unligi

Eksperiment – bu shunday tadqiqot metodiki, uning yordamida ob’ekt yo sun’iy tarzda 
yaratiladi, yo tadqiqot maqsadlariga mos keladigan ma’lum shart-sharoitlarda o‘rganiladi. 
Eksperimentda tadqiqotchi ilmiy tadqiqotni o‘tkazish shart-sharoitlariga faol aralashadi. U 
jarayonni istalgan bosqichda to‘xtatishi mumkin bo‘lib, bu ob’ektni yanada mufassalroq 
o‘rganish imkonini beradi. Tadqiqotchi o‘rganilayotgan ob’ektni boshqa ob’ektlar bilan har xil 
tarzda bog‘lashi yoki u ilgari kuzatilmagan shart-sharoitlarni yaratishi va shu tariqa fanga 
ma’lum bo‘lmagan yangi xossalarni aniqlashi mumkin.
Eksperiment o‘rganilayotgan hodisani sun’iy tarzda gavdalantirish va nazariy yoki 
empirik bilim natijalarini amalda sinash imkonini beradi.
Eksperiment doim, ayniqsa hozirgi zamon fanida ba’zan juda murakkab texnika 
vositalari, ya’ni asboblardan foydalanish bilan bog‘liq. Asbob – bu insonning sezgi a’zolari 
bilishi mumkin bo‘lmagan hodisalar va xossalar haqida axborot olish uchun mo‘ljallangan, 
kerakli xossalarga ega bo‘lgan moslama yoki moslamalar tizimidir. Asboblar bizning sezgi 
a’zolarimizni kuchaytirishi, ob’ekt xossalarining faollik darajasini o‘lchashi yoki ularda 
o‘rganilayotgan ob’ekt qoldirgan izlarni aniqlashi mumkin.
Ilmiy dalil. Ilmiy dalil empirik bilishning natijasi hisoblanadi. Dalil (yoki dalillar)ni 
aniqlash ilmiy tadqiqotning zarur shartidir. Dalil – bilimining tasdiqlangan boyligiga aylangan 
moddiy yoki ma’naviy dunyo hodisasi, biron-bir hodisa, xossa yoki munosabatni qayd etishdir. 
A.Eynshteyn so‘zlari bilan aytganda, fan dalillardan boshlanishi va boshlanish bilan tugallanish 
o‘rtasida qanday nazariy tuzilmalar bo‘lishidan tuzilishidan qat’i nazar, dalillar bilan 
yakunlanishi lozim. Dalil tushunchasi har xil ma’no-mazmunga ega. «dalil» atamasining ko‘p 
sonli ta’riflari orasida quyidagilarni qayd etish mumkin. Birinchidan, borliq hodisasi, asos qilib 
olish mumkin bo‘lgan voqea, hodisa, holat sifatidagi dalil. Bu inson tomonidan anglangan yoki 
anglanmaganligidan qat’i nazar mavjud bo‘lgan hayot dalillaridir.
Ikkinchidan, «dalil» tushunchasi borliqning anglab etilgan voqealari va hodisalarini 
belgilash uchun qo‘llaniladi. Inson bilish imkoniyatlarining serqirraligi shunda namoyon 

---

bo‘ladiki, borliqning ayni bir dalili bilishning oddiy va ilmiy darajalarida, san’at, publitsistika 
yoki yuridik amaliyotda anglab etilishi mumkin. SHu sababli turli usullar bilan aniqlanadigan har 
xil dalillarning ishonchlilik darajasi ham har xil bo‘ladi. Ko‘pincha ilmiy dalil bilan borliq 
voqeasi o‘xshash bo‘lib ko‘rinadi va bu ayrim faylasuflar va olimlarga dalil haqiqatini mutlaq 
haqiqat sifatida tavsiflash imkonini beradi. Bunday tasavvur bilishning haqiqiy manzarasiga mos 
kelmaydi, uni dogmaga aylantiradi va soddalashtiradi.
Dalillar murakkab tuzilishga ega. Ular borliq haqidagi axborot, dalil talqini, uni olish 
va tavsiflash usulini o‘z ichiga oladi.