5- mavzu. Islomdagi mazxablar va yo‘nalishlar

Har kuni besh vaqt:
bomdod – (tong otishidan kun chiqquniga qadar),
peshin – (quyosh tikkadan oqqanidan to biron narsaning soyasi o‘z bo‘yiga ikki barobar 
kelguniga qadar), 
asr – (peshin vaqti chiqishi bilan to quyosh to‘liq botgunga qadar), shom – (quyosh to‘liq 
botganidan ufqdagi qizillik yo‘qolguniga qadar),
xufton – (shom vaqti chiqqanidan tong otguniga qadar) ado etiladi. 
Ro‘za. Ro‘za – yilda bir oy: hijriy qamariy kalendarning ramazon oyi davomida kunduz kunlari 
yeyish-ichish va jinsiy aloqada bo‘lishdan tiyilish. Ro‘za Hijratning ikkinchi yili farz bo‘lgan. Bu 

---

ibodat kasal yo safarda bo‘lgan kishilardan boshqa kunlarda tutib berish sharti bilan soqit qilinadi. 
Sababsiz ro‘zani buzgan kishi boshqa kunda tutib berish bilan birgalikda, uning jazosi sifatida ikki 
oy paydar-pay ro‘za tutishi lozim bo‘ladi. Shuningdek, ro‘za ramazondan tashqari oylarda ham 
tutilishi mumkin. Masalan, nafl ro‘za yoki qasamni buzishdagi kafforat uchun ham ro‘za tutiladi.
Zakot. Zakot – “poklash” ma’nosini bildiradi, ya’ni ehtiyojdan tashqari bo‘lgan boylikning 
qirqdan bir qismini (1/40) sadaqa qilish. Zakot moli zakot miqdoriga yetgan badavlat kishilar 
uchun farz etilgan. Zakot yetim-yesir, beva-bechoralar, musofirlar, qarzdorlar, Alloh yo‘lida 
yurganlar, zakot yig‘uvchilarga beriladi. Zakot hijriy hisob bilan bir yil davomida ishlatilmay 
turgan yoki shaxsiy ehtiyojdan tashqari, xususiy mulk sifatida foydalanilayotgan mablag‘dan 
beriladi. Zakot vositasida jamiyat kishilari orasida o‘zaro hurmat-e’tibor ortib, bir muncha tenglik 
yuzaga keladi. Bu jamiyat taraqqiyoti, tinch va osudaligi yo‘lida o‘ziga xos ahamiyat kasb etadi. 
Haj – qodir bo‘lgan kishi uchun umrida bir marta Makka shahridagi Ka’bani ziyorat qilish va 
ushbu ibodat o‘z ichiga oladigan arkonlarni ado etishdan iborat. Haj farz amallardan hisoblansada, 
O‘rta Osiyo Arabistondan uzoq masofada joylashganligi sababli yuqorida zikr etilgan «qudrati 
yetganlik» sharti ulamolar tarafidan kiritilgan. Haj zulhijja oyining 8 kunidan boshlanadi. Haj 
qilishning uch turi mavjud: «ifrod» – faqat haj amallari bajariladi, «qiron» – haj va umra amallari 
oldinma-ketin bajariladi, «tamattu’» – avval umra qilinib, ehromdan chiqiladi va zulhijja oyining 
sakkizinchi kuni ehromga kirib, haj ruknlari ado qilinadi. Hajning farzi uchta: ehrom bog‘lab niyat 
qilmoq, Arafotda turmoq, Ka’bani tavof qilmoq. 
Islom dinida yuqorida birinchi rukn sifatida zikr qilingan iymon va boshqa e’tiqod masalalari 
– ilm al-aqo’id (ilohiyot) ilmida o‘rganilsa, keyingi 4 masala – ibodat masalalari boshqa ko‘pgina 
savollar bilan ilm al-fiqh (diniy qonunshunoslik) doirasida bayon qilinadi va o‘rganiladi.
Islomning sunniylik va shialik yo‘nalishlaridagi barcha mazhablar inson shaxsi haqida 
deyarlik bir xil fikrni bayon qilganlar. Faqat islom falsafasida, tasavvufda bu masala yanada 
murakkab mazmun va shakl kasb etgan. 
Tasavvuf ta’limoti sohasida yirik tadqiqotlar muallifi N.Komilov ta’kidlaganidek, tasavvuf 
O‘rta Osiyo falsafasi taraqqiyotidagi ko‘p asrlik tajribalarni o‘z ichiga olib, uni rivojlantirgan, din 
va falsafa, hikmat va vahdat, kalom va hadis ilmlarini birlashtirgan, ilohiy bilimlarini birlashtirgan, 
bular bilan dunyoviy ilmlarni bog‘lashga harakat qilgan.
1
Olimning «Xilvat» va «Uzlat» haqidagi Imom Gʻazzoliy fikrlarining tahlili diqqatga 
molik. Tasavvuf yo‘liga kirishdan oldin har bir odam (erkak) oila a’zolari manfaatlariga zarar 
yetmasligini hisobini qilish, agar shunday qilmasa «Uzlat»ga kirish gunoh ekanligi asoslanadi.
2
Bu yerda shaxsning oilaga, jamiyatga munosabati ilohiy qadriyat orqali qaralishi bilan 
birga boshqa omillarning roli inkor etilmaydi. Masalan, olimlarning olib borgan izlanishlari 
natijasida Qur’oni karimda “Ilm” so‘zi 750 marta, “aql” so‘zi 50 marta tilga olinganligi 
aniqlangan. Demak Qur’oni karim va boshqa diniy manbalar inson (shaxs) aql-zakovatini ijodiy 
tomonga yo‘naltirishga yo‘l ochadi.
Xalqimiz tarixidan ma’lumki, ilm-fan, adabiyot, san’at va ijtimoiy-iqtisodiy 
muammolarining hal qilishda dunyoviylik va diniylikka nisbatan ko‘p holda to‘g‘ri 
yondoshilganligi uchun ijtimoiylik va ilmiy sohada shunday jahonga mashhur kashfiyotlar 
qilindiki, ular xalqimizning ma’naviy-madaniy merosining oltin xazinasidan munosib o‘rin oldi. 
Bu kashfiyotlarning egalari o‘z zamonasining, hattoki hozirgi davrining ham yuksak shakllangan 
shaxsi ekanligidan dalolat beradi. 
Shaxsning jamiyatga va aksincha jamiyatning shaxsga munosabati masalasi ham 
muhimdir. Jamiyat, odamlar uyushmasining maxsus shakli, taraqqiyotning ma’lum bosqichida 
shakllanadigan ijtimoiy munosabatlar majmuidir. Jamiyatning shakllanishi va qaror topishi uzoq 
tarixiy davrni boshdan kechirgan bo‘lib, murakkab jarayonning ijtimoiy hodisasidir. 
Xalqimiz o‘zining bir necha asrlar davomidagi ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-madaniy, 
g‘oyaviy-axloqiy rivojlanish jarayonida uyg‘onish davrining ikki bosqichini bosib o‘tgan. Imom 
Termiziy, Imom Buxoriy, Mahmud Zamaxshariy, Ahmad Yassaviy, Bahovuddin Naqshband kabi 
1
Қаранг: Камилов Н. 1-китоб-Т.: 1996. Б-13. 
2
Қаранг: Камилов Н. 1-китоб-Т.: 1996. Б-13. 

---

ulamo, buyuk muhaddislarni, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Al-
Xorazmiy, Ahmad Farg‘oniy, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Amir Temur, Zahriddin 
Muhammad Bobur kabi buyuk fan va davlat arboblarini yetkazib bergan. Bu ulamo-olimlar va 
mutafakkirlar islom ma’rifatiga ulkan hissa qo‘shib doimiy o‘zgarish va rivojlanishda bo‘lgan 
jamiyatning mazmun-mohiyati, jamiyat va shaxs munosabatlarining fan bilan din aloqalari haqida 
fikr yuritish bilan bir vaqtda davlat va jamiyatni boshqarish masalalariga ham alohida e’tibor 
berdilar. 
Ushbu masalalarni tashkil qilishda mutafakkirlar fanlarni turkumlashda diniy va dunyoviy 
fanlarga ajratmaganlari holda ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‘ymaganlar. Ammo bular ikkala 
yondoshuvda o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlari, o‘rganish ob’yektlarida bir-biridan farq qiladigan 
tamoyillarini ham ko‘rsatib o‘tganlar. 
Markaziy Osiyoda yetishib chiqqan ulug‘ mutafakkirlar jamiyatni paydo bo‘lishi, mohiyati 
va istiqbollari to‘g‘risida, shaxs va jamiyat munosabatlari, davlatni boshqarish xususida ilg‘or 
ilmiy qarashlarni ilgari surdilar. Bunda arab faylasufi Ibn Rushd olg‘a surgan haqiqatga