5- mavzu. Islomdagi mazxablar va yo‘nalishlar

Istihson (arabcha – yaxshilash, ma’qullash) shariatning chalkash, murakkab 
masalalariga qiyosini qo‘llanishning yo‘li bilan musulmon jamoasi yoki davlati uchun mumkin 
qadar yaxshiroq, foydaliroq, ma’qulrog‘ini qo‘llash tarzi hisoblanadi. Bu ikki yoki undan ortiqroq 
imkoniyati mavjud bo‘lgan mantiqiy xulosalardan foydalirog‘i, ma’qullarini ajratib olishdir. 
Hanafiylar mahalliy zodagon va hukmdorlar qabul qilgan nizom va qonunlar, mahalliy urf-
odatlarga tayangan odatiy an’analar hamda mahalliy elatlarning urf-odati asosida kelib chiqqan 

---

odat maqomiga keng tayanishlari islomning ko‘chmanchilari orasida ham tez tarqalishga olib 
kelgan. Chunki bular o‘zlarining ibtidoiy urf-odatlarini hisobga olgan islomni, xususan hanafiya 
mazhabini o‘zlariga ma’qul topganlar. Abu Hanifa fiqhning asoschisi va ulug‘ sifat ilohiyot 
mutaxassisi bo‘lgan. “Agar diniy e’tiqod Zuhrogacha yiroqlashib ketsa ham, uni imom Abu Hanifa 
yerga qaytarib keladi”
3
, deyishardi. Uning “Al-Fiqh al-Akbar” asari boshqa mazhab tarafdorlari 
orasida ham mashhur bo‘lgan. Olimning yozishicha, u huquqiy masalalalrga oid 500 mingdan ortiq 
misollar yaratgan va diniy ibodat hamda huquq masalalariga oid 64 fatvo nashr etgan. Abu Hanifa 
zo‘r taqvodor kishi bo‘lib, zohidlikda yashagan. U haqda maxsus rivoyatlar yaratilgan. 
Mujtahid imom Shofi’iy aytganidek, agar Imom A’zam biror narsani oltin deb 
atashni xohlasa, uni isbot etish uchun uning mahorati ham, iste’dodi ham yetardi. Umuman 
hanafiya boshqa shariat mazhablariga qaraganda xristian va yahudiylarga nisbatan 
moʻtadillik nuqtai nazarida turgan. 
Hanafiya mazhabi qonunlari Abu Yusuf Yoqub (vafoti 795 yil), ash-Shayboniy (vafoti 804 
yil), Qodiriy (vafoti 1036 yil) asarlarida ham ishlab chiqilgan. Hamyurtimiz Marg‘inoniy ar-
Rishton (vafoti 1157 yil)ning fiqhga oid asarlaridan eng mashhuri “Hidoya fi-l-furur-Shariat 
sohalari bo‘yicha qo‘llanma” hanafiya mazhablari tomonidan qonunlar majmuasi (kodeks) sifatida 
foydalanilgan. Marg‘inoniyning “Hidoya”si fors, ingliz va rus tillariga tarjima qilingan bo‘lib, 
hozir ham Sharq mamlakatlarida (Hindiston, Turkiya va boshqa) hanafiya mazhabi shariat 
sohasidagi asosiy qo‘llanma hisoblanadi. 
Hanafiya mazhabi sunniylik yo‘nalishiga mansub bo‘lgan musulmonlarning 47 foizini o‘z 
ichiga oladi. Hozir ham respublikamizda sunniylarning oila, nikoh, taloq va boshqa masalalarida 
shu mazhabga tayanadilar. 
2. Shofi’iy mazhabi. Uning asoschisi imom ash-Shofi’iy (767-820) kuchli ilohiyotchi 
faqhlardan biri bo‘lgan; Makkada yashagan, Yamanda qozilik qilgan. Ali avlodlari bilan 
yaqinlashganligi uchun 803 yilda qamoqqa olingan. Avf etilganidan so‘ng Misrga kelib, 
Molikning shogirdi sifatida faoliyat boshlagan. 810 yildan Bog‘dodda o‘z ta’limotini targ‘ib 
qilgan. Uning “Kitob al-umma” to‘plami islom huquqini an’anaviy tartib-qoidalar bilan 
bog‘lashga qaratilgan, fiqh asoslariga to‘la tavsif berib, ijmo’dan foydalanishga alohida e’tibor 
qilingan.