6-bob. Relatsion modellarga kirish tayanch iboralar

Yo‘naltirilgan aloqalar muammosi
Iyerarxik BBB tizimlarida iyerarxik tuzilishlarga ishlov berish mumkin

emas, chunki tabiiy kengayish imkoniyati yaratilmagan, bunga 6.4-rasm

misol bo‘la oladi. Tarmoq tuzilishidagi BBB tizimlarida ham, berilganlar

orasidagi aloqalarga chegara qo‘yilgan.

6.6-rasmdagi diagrammalarda ifodalangan aloqalar 2-darajali aloqalar-

dan iborat, ya’ni munosabatlarning ikkita domenlari orasidagi aloqa sifatida

qabul qilinadi. Bu esa yuqoriroq darajadagi munosabatlarga ishlov berish

imkonini yaratadi, chunki binar (ikkita) munosabat o‘rtasidagi aloqalar

o‘xshash tarzda amalga oshiriladi. Agarda 2-darajadagi munosabatlar milli

chiziqlar orqali tasvirlansa, darajaning oshishini diagrammada akslantirish

qiyin bo‘ladi, bunda chizmada yangi aloqalar paydo bo‘ladi, bu esa amaliy

programmalardagi mavjud aloqalarning buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin.

Chizmalarda bir blokdan ikkinchi blokka undan esa keyingisiga o‘tuv-

chi milli chiziqlar ishlatilganda, foydalanuvchi ushbu belgilarga amal

qilgan holda ikkita ikkilik munosabatlarni 3- darajali munosabat, deb qabul

qiladi bu esa xatoliklarga olib kelishi mumkin.

6.6-rasm. Birlashtirishdagi «pistirma».

84

6.6-rasmdagi 1- hodisada mil QISM 4 yozuvdan TUGUN S oraliq

yozuvga, keyin yozuv MAXSULOT 5ga yo‘naltirilgan. Foydalanuvchi 4-

qism 5-turdagi mahsulotda ishlatiladi, deb fikrlaydi va bu fikr to‘g‘ri

bo‘ladi. Endi ikkinchi holatni ko‘ramiz. Bunda chap ustunda QISM o‘rniga

uning TA’MINOTCHIsi turibdi. Mil TA’MINOTCHI 4 yozuvdan TUGUN

S oraliq yozuvga, keyin yozuv MAXSULOT 5ga yo‘naltirilgan. Foyda-

lanuvchi 5-mahsulotni yetkazuvchilardan biri 4- ta’minotchi, deb fikrlashi

mumkin. Ushbu holatda u noto‘g‘ri bo‘lishi mumkin. 5- mahsulot tarkibiga

kiruvchi S tugunni faqat 2- ta’minotchi, 3- mahsulotni faqat 4- ta’minotchi

yetkazib berishi ham mumkin. Bu vaziyatni E.F. Kodd birlashtirishdagi

«pistirma» deb ataydi. Bu holatga aniqlik kiritish uchun 3- darajali

munosabat zarur:

Umuman, BB mantiqiy tuzilishlarini yaratuvchi, chiziqlar va millarni

ishlatishi noqulay, chalg‘ish va noto‘g‘ri chizmalarga olib keladi. Chizma-

larning relatsion tasviri esa ixcham, tushunish sodda va matematik jihatga

ega. Lekin shunga qaramay, ehtiyotsizlik bilan bajarilgan amallar keltirilgan

birlashtirish «pistirma»lari kabi qiyinchiliklarni tug‘dirishi mumkin.

Ko‘pgina holatlarda normallashgan chizma an’anaviy chizmaga nisba-

tan yengilroq yaratiladi. 6.7-rasmda materiallar ro‘yxati berilganlar baza-

sining chizmasi keltirilgan.

Korxonaning mahsuloti turli qismlar, masalan, gayka va boltlar, turli

tugunlar, ya’ni motor va dvigatellardan iborat bo‘lsin. Tugun esa alohida

agregat yoki mayda tugunlardan tashkil topgan bo‘lsin. 4- darajadagi tugun

3- darajadagi tugundan, 3- darajadagisi esa 2- darajadagi tugundan va 2-

darajadagisi esa 1- darajadagi tugundan tashkil topgan bo‘lsin. Materiallar

ro‘yxatining BB u yoki bu mahsulot yoki tugun nimadan tashkil topganini

ko‘rsatsin.

Normallashgan chizma ikkita munosabatdan iborat bo‘ladi:

• 
  MAXSULOT munosabatidan, uning domenlari MAXSULOT
  

RAQAMI, NOMI va KATEGORIYA (ushbu atribut tayyor mah-

sulotgami, mahsulot qismigami yoki qaysi darajadagi tugunga

tegishliligi xususidagi berilgan);

• 
  TUGUNLARNI BO‘SHATISH munosabatidan mahsulot nomeri,
  

uning tarkibiy qismlarining nomeri va soni.

85

6.7-rasm. Normallashgan shakl – chizmani tasvirlashdagi soddaroq,

oddiyroq va aniq tasvirlash usuli.
Normallashgan shakl:

MAXSULOT (MAXSULOT RAQAMI, KATEGORIYA, NOMI)

TUGUNLARNI_BO‘SHATISH (MAXSULOT RAQAMI, TARKIB-

NING RAQAMI , SONI)

Bunday holdagi BB yaratish, mahsulotni ishlab chiqarish va kelajakda

kiritiladigan konstruktorlik o‘zgartirishlarni hisobga oladi. Har qanday

yangi mahsulot kiritilgan konstruktorlik o‘zgartirishlaridan keyin, ikkita

munosabatga qo‘shiluvchi yangi munosabat yaratiladi – O‘ZGARTIRISH

(MAXSULOT RAQAMI, O‘ZGARTIRISH RAQAMI).

Xulosa
Relatsion modellarning muhimligiga asosan uchta sabab bor. Birin-

chidan, relatsion modellarning konstruksiyasi keng va umumiy tavsif-

nomaga ega bo‘lib, berilganlar bazasining tuzilishini BBB tizimlariga

bog‘liq bo‘lmagan holda tavsiflash imkoniyatini beradi. Ikkinchidan,

relatsion model deyarli hamma BBB tizimining asosini tashkil qiladi.

Uchinchidan, axborot tizimlarining «yurag»ini tashkil etuvchilar, bu

86

berilganlar bazasining relatsion modelidir.

Shularga asosan, relatsion model tamoyillarini tushunish zamonaviy

mutaxassisning asosiy bilim «qurol»laridan biriga aylangan.