6-sinf. Botanika 7-dars: gul

7.4. Gullarning changlanishi
Changdonda yetilgan changlarning urug‘chi tumshuqchasiga tushishiga changlanish deyiladi. Changlar asosan hasharotlar, shamol va boshqa yo‘llar bilan urug‘chi tumshuqchasiga kelib tushadi.
Changlanish o‘z-o‘zidan changlanish, chetdan changlanish (…-rasm). (repetitor kitobida 15-rasm) va sun’iy changlanishga bo‘linadi.

Gullarning hasharotlar yordamida changlanishi. O‘simliklar gullarining barchasi ham meva tugavermaydi. Faqat changlangan gullargina meva tugadi.
Ko‘pchilik o‘simliklar gulining changi va urug‘chisi bir vaqtda yetilmaydi. Shuning uchun ham bitta guldagi chang shu guldagi tumshuqchani changlay olmaydi. Bunday holda bir gulning changi boshqa guldagi urug‘chining tumshuqchasiga tushishi kerak. Yetilgan urug‘chining tumshuqchasi nam va yopishqoq bo‘lib, tushgan changni tutib qoladi. Yetilib yorilgan changdondan chiqqan changning hasharotlar yordamida boshqa gulning tumshuqchasiga tushishi hasharotlar yordamida changlanish yoki chetdan changlanish deyiladi. Gullar ochilgan vaqtda xushbo‘y hid taratib hasharotlarni o‘ziga jalb qiladi. Gullardan ular o‘ziga kerak bo‘lgan narsani – chang va xushbo‘y asal shirasi (nektar)ni oladi. Ayrim gullarni changlatuvchi maxsus hasharotlar ham bor. Hasharotlar bitta gul bilan chegaralanib qolmaydi. Ular guldan-gulga qo‘nib, bir gulning changini ikkinchi guldagi urug‘chi tumshuqchasiga olib o‘tadi. Ular gullardagi chang va nektarni turli a’zolari (xartumi, oyoqlari, tuklari) yordamida olib o‘tadi (…-rasm). (repetitor kitobida 16-rasm). Hasharotlar yordamida changlanuvchilarga olma, o‘rik, nok, beda, oqquray, g‘o‘za kabilar kiradi.
Bir gramm asal yig‘ish uchun har bir asalari minglab guldan-gulga qo‘nadi.

Gullarning shamol yordamida changlanishi. Shunday o‘simliklar borki, ularning guli faqat shamol yordamida changlanadi. Bunday o‘simliklarning guli ko‘rimsiz, mayda va hidsiz bo‘ladi. Chang shamol yordamida bir guldan boshqa gulga o‘tsa, bunday o‘simliklar shamol yordamida changlanadigan o‘simliklar deyiladi (bug‘doy, arpa, sholi, suli, tol, terak, yong‘oq va boshqalar). Shamol yordamida changlanadigan ko‘pgina o‘simliklar avval gullab, keyin barg chiqaradi.
Bug‘doy shamol yordamida changlanadigan o‘simlikdir. U ikki jinsli o‘simlik. Uning gullari murakkab boshoqda o‘rnashgan bo‘lib, changchilari boshoqdan tashqarida osilib turadi.
Shamol esgan vaqtda tebrangan changchi gullardagi changdonlar bir-biriga urilib yoriladi va ulardan chang sochiladi. Shamol yordamida bu changlar boshoqdan urug‘chi gulning tumshuqchasiga o‘tadi. Bordi-yu, shamol esmay chang boshoqdagi hamma tumshuqchalarga tushmay qolsa, u holda siyrak donli boshoq hosil bo‘ladi va hosildorlik pasayib ketadi.

Gullarning o‘z-o‘zidan changlanishi. Agar bir tup o‘simlik changchisidagi chang shu guldagi urug‘chining tumshuqchasiga tushsa bunday changlanish o‘z-o‘zidan changlanish deyiladi. Bunday changlanish changdondagi chang va urug‘chilar bir vaqtda yetilgandagina sodir bo‘ladi. O‘z-o‘zidan changlanadigan o‘simliklarda, odatda, urug‘chi changchiga nisbatan qisqaroq bo‘ladi.

Sun’iy changlanish. Agar o‘simlikning guli chetdan va o‘z-o‘zidan changlanmasdan odamlar tomonidan changlantiriladigan bo‘lsa, uni sun’iy changlanish deyiladi. Sun’iy changlatishda yetilgan boshqa yoki shu o‘simlikning changi olinib, shu yoki boshqa o‘simlikning yetilgan guli tumshuqchasiga o‘tkaziladi. Makkajo‘xori gullari ko‘pincha sun’iy yo‘1 bilan qo‘shimcha changlantiriladi. Buning uchun makkajo‘xori changi maxsus idishlarga yig‘ib olinadi, so‘ngra gullarning tumshuqchasiga sepiladi.
Sun’iy changlatish usulidan hosildorlikni oshirishda va asosan, yangi navlarni yaratishda foydalaniladi.