7-ma’ruza. Hozirgi o’zbek adabiy tilida urg’u va bo’g’in Mavzu bo’yicha tayanch tushunchalar

partonimik 
(part - qicm, bo‘lak), tur-jins munosabatlari giponimik (tur-jins) munosabatlar 
deyiladi. Partonimik munosabatlarga kirishuvchi qismni ifodalovchi birliklar 

partonimlar, giponimik munosabatga kirishuvchi jins nomlari giponimlar 
deyiladi. Butunlik totonim va tur nomi giperonim deyiladi. 
O‘xshashlik (paradigmatik) munosabatlari o‘zaro teng (pog‘onali 
munosabatdagi [daraxt] va [tana], [daraxt] va [gilos] birliklari semantik 
qamrovi jihatdan teng emas edi), bir umumiy belgi asosida birlashib, qator 
hosil qiluvchi, ammo o‘ziga xos belgilarga ko‘ra farqlanib turuvchi 
birliklarning o‘zaro muno-sabatini ifodalaydi. 
Yuqorida aytilganidek, paradigma a’zolari o‘zaro teng bo‘lib, nutqda bir 
xil o‘rinni egallaydi va bir xil xususiyatlarga ega bo‘ladi. Berilgan misoldagi 
[Salim], [Karim], [Halima] so‘zlari o‘zaro teng, bir xil o‘rinda kela oladi, biroq 
o‘zaro farqlarga ham ega. 
O‘zaro o‘xshashlik munosabatlarida bo‘lgan birliklarning bir-biri bilan 
farqli xususiyatlari asosida qarama-qarshi qo‘yilishi ziddiyat (oppozitsiya), 
ziddiyatga kirishayotgan paradigma a’zolari ziddiyat a’zolari deyiladi. 
Ziddiyatdagi birliklar o‘zaro ma’lum bir belgi asosida qarama-qarshi qo‘yiladi. 
Bu belgi ziddiyat belgisi deb yuritiladi. 


Lisoniy ziddiyat va uning asosiy turlari. Lisoniy paradigmaga 
birlashuvchi birliklar, paradigma a’zolari orasidagi munosabatlar lisoniy 
ziddiyat deyiladi. Ziddiyat (ar.qarama-qarshilik: var.oppozitsiya. lat.oppositio-

qarama-qarshi qo‘yish) lisoniy birliklarning ifodalanmi-shidagi farqlarga 
muvofiq ifodalovchilarining va, aksincha, ifodalovchilardagi farqlarga muvofiq 
ifodalanmishlarining muhim lisoniy farqlanishidir. Masalan, [b] va [t] 
fonemalari orasida ziddiyat mavjud bo‘lib, shunga muvofiq, (bosh) va (tosh) 
birliklari orasida shakliy-mazmuniy qarama-qarshilik munosabati amal qiladi. 
Yoki «birlik son», «ko‘plik son» orasidagi semantik ziddiyat (kitob) va 
(kitoblar) birliklarida ham shakliy (formal), ham mazmuniy (semantik) 
farqlarni keltirib chiqaradi. 
Tabiat, jamiyat va tafakkurdagi mavjudlik va taraqqiyotning asosiy omili 
qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni bo‘lganligi kabi lisoniy 
paradigmalarda birliklarni bir-biriga bog‘lab turuvchi, paradigmalarning 
yashovchanligini ta’minlovchi omil lisoniy ziddiyatlardir. Demak, lisoniy 
ziddiyatlar falsafiy qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonunning tildagi