7-mavzu: qushlar (aves) sinfining umumiy tavsifi (2 soat) Reja

 
21-rasm. 
Tomir 
tugunchali Baumen 
kapsulasi:
1-olib 
keluvchi qon 
tomiri; 
2-olib
ketuvchi qon 
tomiri; 
3-Baumen 
kapsulasi; 
4-tomirli 
tugunlar; 5-birlamchi 
siydik; 
6-buyrak 
kanalchalari; 
7-nefrostoma.
Б
V 
G 
siydik pufagi bo`ladi. Buyrak embrionda doimo segment sari joylashgan naychalar
shaklida hosil bo`ladi (21-rasm).
Barcha umurtqalilar embrionida gavda bo`shlig’ining oldingi qismida bosh
buyrak, ya`ni pronefros hosil bo`ladi, uning ayiruv yo`lini pronefrik kanal (yo`l)
deyiladi.
Pronefros tuban umurtqalilarning embrionida 
va lichinkalarida ayirish organi
vazifasini bajaradi. Rivojlanishning keyingi davrida pronefrosning orqasida, ya`ni
pastida tana buyragi, ya`ni mezanefros hosil bo`ladi. Uning naychalari tez orada
uzunasiga ikkiga bo`linib, 2 ta kanalni, ya`ni pronefros bilan bog’langanicha

---

72 
qoladigan myullerov kanalini va mezanefros bilan bog’langan holda qoladigan
volfov kanalini hosil qiladi (22-rasm). 
22-rasm. Umurtqali hayvonlar siydik-tanosil sistemasining sxemasi:
I (erkak)-II (urg’ochi) akula 
va amfibiyalarniki; III (erkak)-
IV (urg’ochi) reptiliya va qushlarniki; 
V (erkak)-VI (urg’ochi) 
sutemizuvchilarniki: 1-pronefros 
(bosh 
buyrak); 2-
urug’don; 
3-urug’
chiqarish yo`li; 4-mezanefros (birlamchi buyrak); 5-orqa ichak; 6-siydik pufagi; 7-
kloaka; 
8- 
tuxum yo`li varonkasi; 9-tuxumdon; 
10-myullerov kanali; 
11-urug’don ortig’i 
(mezanefrosning
oldingi qismi qoldig’i); 12-urug’ yo`li; 13-metanefros (ikkilamchi buyrak); 14-
ikkilamchi 
siydik
kanali; 
15-mezanefros 
rudimenti; 
16-tuxum yo`li; 
17-tuxum 
hujayrasi; 18-
tuxum yo`li devoridan
ajraladigan oqsil; 19-bachadon; 20-bachadondagi embrion; 21-qin; 22-jinsiy sinus; 
23-prostata
bezi; 24-urug’ 
pufagi; 25-urug’ yo`li; 26-urug’don o`simtasi; 
27-oraliq, 
28-
myullerov 
kanali
rudimenti; 29-mezanefros kanali (birlamchi buyrak); 30-kopulyativ organi (penis); 
31-anal
teshigi. 
Tuban 
umurtqalilarning 
(to`garak 
og’izlilar, 
baliqlar, 
suvda 
hamda
quruqlikda yashovchilar) urg’ochilarida pronefrosning o`zi reduktsiyalansa ham
myullerov kanali saqlanib, tuxum yo`liga aylanadi, mezanefros esa buyrak o`rnida
ishlaydi, volfov kanali bo`lsa, siydik yo`li bo`lib xizmat qiladi.
Tuban umurtqalilarning erkaklarida pronefros ham myullerov kanali ham
reduktsiyalangan, mezanefros esa 2 ta funktsiyani bajaradi, ya`ni keyingi qismi
buyrak funktsiyasini, oldingi qismining naychalari esa urug’don bilan bog’lanib,
urug’don kanalchalari funktsiyasini ado etadi. Bu vaqtda volfov kanali bir 
vaqtning
o`zida ham siydik yo`li va 
ham urug’ yo`li bo`lib xizmat qiladi. 
Yuksak umurtqalilarda (sudralib yuruvchilar, qushlar va sut emizuvchilarda)
pronefros ham, mezanefros ham faqat embrionda ayrim organlari bo`lib
hisoblanadi. Voyaga yetgan hayvonlarda ayirish organining bu funktsiyasini
chanoq buyragi (tos buyragi), ya`ni metanefros
 
bajaradi. Bu buyrak mezanefrosdan
yana ham orqaroqda joylashgan. Bu yerda ham xuddi tuban umurtqalilarnikiga
o`xshab myullerov kanali urg’ochilarida tuxum yo`li vazifasini, volfov kanali esa
erkaklarida urug’ yo`li vazifasini bajaradi.