№8 ma’NAVIY ma’rifiy soatlar rejasi

14-Mavzu: “Avesto” - ezgulik kitobi
“Ota - bobolarimizning asrlar davomida tuplagan xayotiy tajribasi, axlokiy, ilmiy, adabiy karashlarini ifoda etadigan bu kabi tarixiy yodgorliklar orasida bundan kariyib uch ming yil mukaddam Xorazm voxasi xuzurida yaratilgan, “Avesto” deb atalgan bebaxo ma’naviy obida aloxida urin tutadi. Avvalombor, shuni aytish joizki, olis ota - bobolarimizning akl - zakovati, kalb kuri maxsuli bulishi bu noyob yodgorlikning zamon tufonlaridan, kanchadan - kancha 0G’x sinovlardan utib, bizning davrimizgacha yetib kelganining uzida katta ma’no mujassam. Bunday ulmas asar bu kuxna - ulkada, bugun biz yashab turgan tuprokda kadimdan buyuk madaniyat mavjud bulganidan guvoxlik beradi.
Ana shunday tarixiy yodgorlik namunalari bilan yakindan tanishar ekanmiz, ularda ifoda etilgan teran fikr va G’0yalar, xayot falsafasi bizni bugun xam xayratda koldirishiga yana bir karra amin bulamiz.
Misol uchun, “Avesto”ning tub ma’no - moxiyatini belgilab beradigan “Ezgu fikr, ezgu suz, ezgu amal” degan tamoyilni oladigan bulsak, unda xozirgi zamon uchun xam bexad ibratli bulgan saboklar borligini kurish mumkin. Ana shunday fikrlar, ya’ni, ezgu niyat, suz va ish birligini jamiyat xayotining ustuvor G’0yasi sifatida talkin etish bizning bugungi ma’naviy ideallarimiz bilan nakadar uzviy boG’lik, nechoG’lik mustaxkam xayotiy asosga ega ekani ayniksa e’tiborlidir.
“Avesto”da borlikning yaxlitligi va bir butunligi, inson xayotining tabiat bilan uYG’unligi masalasi odamning ruxiy olamiga chambarchas boG’lik xolda kursatilgan kup narsani anglatadi. Bu xolat insonning ma’naviy dunyosini shakllantirishda, atrof - muxit kadim zamonlardan buyon kanday kuchli ta’sir utkazib kelganiga yana bir bor e’tiborimizni jalb kiladi?”⁶.
SHark xalklari ta’limotida ma’rifatga, yoshlarni ilmli etib, tarbiyalashga e’tibor kadimdan izchil takomillashib kelgan. Mamlakatimiz xududidagi manbalarga e’tibor berib urganganimizda bu xolatni yakkol tushunish mumkin.
Bu boradagi ilk xukukiy manba - Zardushtiylik dinining mukaddas kitobi “Avesto”dir. Ezgu fikrat, Ezgu kalom, Ezgu amal - Zardushtiylik axlokining asosiy uchligi koidasidir. Kuxna Turonzamin xududidagi axlok-odob, xushxulk xakidagi ilk ma’lumotlar asosan zardushtiylik dinining mukaddas kitobi “Avesto” bilan boG’likdir. Axlok-odob, rostguylik, xushxulk kabi insonga xos xislatlar zardushtiylik dini keng tarkala boshlashidan oldin xam u yoki bu darajada shakllana boshlagan va ajdodlarimizning turmush tarzi, ular yashayotgan sharoit va boshka omillarga karab sekin-asta rivojlana borgan.
Tarixiy ma’lumotlardan ma’lumki, zardushtiy diniga kadar kadimiy Turonzamin yerlarida turli diniy tasavvur va e’tikodlar xukm surgan. Odamlar ana shu diniy tasavvur va e’tikodlarga karab yashashga intilganlar.
Xar bir jamoa, xar bir urug, kabilaga xos turli rasm-rusumlar, urf- odatlar mavjud bulgan. Mavjud urf-odatlar, marosimlar, bayramlar odamlarni bir-biriga yakinlashtirgan, axillikka, dustlikka chorlagan. Odamlarda bir-biriga nisbatan mexr-muxabbat uygotgan. Ularda mexr-shafkat, mexr-okibat, kadr-kimmat kabi olijanob fazilatlarning shakllanishi va takomillashuviga sababchi bulgan. Odamlar kuch birgalikda, yakinlikda, xamjixatlikda ekanligini tushuna boshlaganlar. Odamni, insonni xurmat kilish, kadrlash, unga xiyonat kilmaslikka undagan, insoniy fazilatlarning yanada kuchayishiga zamin xozirlab bergan.
Zardushtiylik dini xukmronlik kila boshlagan davrlardan keyin odamlar, yangi diniy ta’limotga amal kilib yashashga urgana boshlaganlar. “Avesto”da yuksak ma’rifatlilik mexnatsevarlik tuygusini shakllantirishga e’tibor berilgan. Bu ezgulikka erishishning manbai xisoblanadi. SHu bois ta’lim- tarbiya xayotning muxim tayanchi sifatida karalib, yoshlarning bilim olish xukukini ta’minlash izchil amalga oshirilgan. Usha davrda bolalarni ukitish va tarbiyalashning kuyidagi yunalishi tartibi uz ifodasini topgan. Bular - diniy va axlokiy tarbiya, jismoniy tarbiya, ukitish va yozishga urgatish kabilardir. Bolalarga 7 yoshdan diniy tarbiya berish yulga kuyilgan. Tarbiyaning asosiy maksadi bolalarda yaxshilik va ezgulikka xayrixox bulish xamda yovuzlik va yomonlikka nafrat xissini uygotishdan iborat bulgan.
Zardushtiylikda, ma’rifat va bilimning kuchiga e’tikod kilinadi va jamiyat xayotida xam okibat natijada ma’rifat yutib chikadi, deb xisoblanadi. Usha davrda bolalarda yoshlikdan mexnatga, kasb-xunarga kizikish shakllantirib borilgan va bu borada gamxurlik kursatilgan. Bu esa bilim olish va mexnat xukukini ruyobga chikarish uchun yetarli imkoniyatlar yaratilganligidan dalolat beradi.
SHaxaru, kishloklarda, kolaversa, butun mamlakatda xalkka ma’naviyatdan ta’lim beradigan muallimlar jonbozlik kursatgan.
“Avesto”ning “Vendidod” kismida axlok-odobga oid kimmatli fikr- muloxazalar, tabobat ilmiga doir kizikarli ma’lumotlar berilgan. Uning 22 fargardi(bobi)da sabot, chidam, bardosh, va’dasiga vafodor bulish, birovga berilgan axdu paymonni buzmaslik, tugri ukitish, tugri ta’lim berish, yolgon suzlamaslik kabi bir kator masalalar yuzasidan ibratli nasixat-ugitlar berilgan.Zardushtiylar orasida iymonda sobitlik, kechirimli bula bilish, insofli, xushxulk, beozor, ochikyuz, exsonli kishilar juda kadrlangan. Kasb-ilmni sevish eng ustun masalalardan biri xisoblangan. Vafosiz, toshbaG’ir, noinsof, xasis, badxulk, nodon, mas’uliyatsiz, shakkok, ginachi odamlar kattik koralangan. SHu bilan birga yolG’Onchilik, rost gapirmaslik eng yomon, xunuk xulklardan xisoblangan. Uylamay suzlash, noxaklik, ta’magirlik, tanballik, ishyokmaslik, yomon odoblardan xisoblangan uG’irlik, xunarsiz, makkor, zolim kishilardan xazar kilingan.
“Avesto”da kiz bolalar tarbiyasiga aloxida e’tibor berilgan.
“UG’il bolalarga nisbatan kiz bolalar, -deb yozilgan “Avesto”da - ilmu donish urganishga jiddiyrok kirishsinlar. Zeroki, ular ota - ona xonadonida bulgan vaktlarida ota rUzG’orini tartibga solib, ziynat berib borsalar, jufti xaloli manziliga borgach, bolalar tarbiyasi, ta’lim bilan, kelajak nasl tarbiyasi bilan mas’ul bulmoklari lozim buladi”⁷.
“Avesto”da dexkonchilik mexnati ezgulik namoyon bulishining shaklidir. Unda mexnatdan buyin tovlagan odam oxir-okibatda xor-zor bulishi ta’kidlanib, kishilarni uluG’ mexnatsevarlikka chorlaydi. Mexnat insondagi insoniylik fazilatlarini belgilovchi, uning ma’naviy xulk-atvorini baxolashda ulchov mezoni bulib xizmat kiladi.