Dizayn
(inglizchada loyiha, chizma degani) XX asrning boshlarida “xunuk buyum
yaxshi sotilmaydi” degan iqtisodiy talab asosida G`arbdagi sanoat ishlab
chiqarishiga kirib keldi. Gap shundaki, inson bilan texnikaning eskicha shaklidagi
o’zaro aloqasi endilikda yaxshi samara bermay qo’ygan edi. Unda inson texnologik
rejimga moslashgan holda, tezlik, aniqlik, mustahkamlik kabi texnologik mezonlar
asosida ishlaydigan ishchi sifatida baholanardi. Bu na faqat insonparvarlik, balki
texnikaviy ravnaq nuqtai nazaridan ham nomaqbul edi. Shu bois texnikani
insoniylashtirish zaruriyati tug`ildi. Endi ishchi yo xizmatchining shaxsiy qiziqishi,
ijodiylik kasb etgani holda, faqat mehnat natijasi bilan cheklanmasdan, mehnat
jarayoni va uning mazmuniga ko’chib o’tishi lozim bo’lib qoldi. Bu – mehnatning
estetik tabiat kasb etishi va insoniylashuvi demakdir. Shunday qilib, texnikani va
ishlab chiqarish muhitini insoniylashtirish mehnatni faqat zaruriyat deb emas, balki
ehtiyoj darajasida tushunishga olib keladi; texnik insoniylashtirish muhitni insonga
moslashtirishi barobarida, uni estetik tarzda tashkil etishni ham o’z ichiga oladi.
Dizaynning zaruriyatga aylanishi na faqat zamonaviy ilmiy-texnikaviy ravnaqqa,
balki ommaviy ishlab chiqarish va ommaviy madaniyat darajasining yuksakligiga
ham bog`liq. Bunday sharoitda xaridor o’zining erkin tanlov imkoniyati bilan
ishlab chiqarish taklif qilgan mahsulotni rad etishi va o’z ehtiyojiga javob
beradigan tovarni yuqori baholashi mumkin. Ya’ni, xaridor o’z didiga mos narsani
tanlaydi; xarid jarayoni “boriga baraka ” tarzidagi tavakkalchilik holatiga emas,
balki tovarga faol munosabat shakliga aylanadi. Ana shunday munosabatga loyiq
bo’lishi uchun tovarning shakli muhim ahamiyatga molik. Tabiiyki, birinchi
navbatda go’zal va ulug`vor ko’rinishga ega narsalargina jamiyatning e’tiborini
qozonadi. Shunda tovarning umummezonga javob beradigan estetik qadriyat
sifatida qabul qilinishi ro’y beradi va u ishlab chiqarishning xaridorga, xaridorning
esa ishlab chiqarishga estetik ta’sirini ta’minlaydi.
2
Вернадский В.И. Начало и вечность жизни. Москва. Советская Россия. 1989. С. 185.
Shuni unutmaslik lozimki, har qanday konstrukstiyachi-injener dizayner
bo’lolmaydi. Injener-konstruktor, deylik, mashinani loyihalashtirar ekan, dastlab
uning motoridan tortib, kuzovigacha bo’lgan qismlari loyihasini chizadi va
shundan keyingina ularni bir-biri bilan bog`lab yaxlit mashina shakliga keltiradi.
Natijada har bir qism alohida “o’z hayotiga” ega bo’ladi. Ya’ni, mashina
zamonaviylashtirilganida (modernizastiya qilinganida) muayyan detallarni so’nggi
loyiha asosida, alohida-alohida almashtirish jarayoni ro’y beradi. Dizaynchi-
injener esa mashinani go’zallik va ulug`vorlik qonuniyatlariga asoslanib, birdaniga
muayyan yaxlitlik tarzida tasavvur qiladi. Bu yaxlitlik konstrukstiyaga bo’ysunsa-
da, o’zini badiiy ijod sifatida namoyon etadi. Shunday qilib, konstruktor-injener
mazmunni, dizaynchi-injener shaklni yaratadi, ya’ni birinchi mutaxassis – texnik,
ikkinchisi – estetik. Ikkala faoliyatning uyg`unligi tufayli zamonaviy xaridor
talabiga javob beradigan mashina vujudga keladi va unda, istaymizmi-
istamaymizmi, estetik ko’rinish yaxlitlik sifatida ustuvorlikka, xaridorgirlik
ahamiyatiga ega bo’ladi. Zotan, eslaylik, Shiller aytganidek, shakl insonga
butunisicha, mazmun – uning muayyan qismigagina ta’sir ko’rsatadi. Xaridor esa,
eng avvalo inson.
Biroq, bu – dizaynda hamma narsa shakl bilan bog`liq ekan, degani emas. Unda
ham san’atdagidek shakl va mazmun uyg`unligi asosiy omil hisoblanadi. Bunday
uyg`unlikka birdan erishish qiyin, u bir necha texnikaviy bosqichlarning hosilasi
sifatida vujudga keladi. Masalan, “Zinger” rusumli tikuv stanogining XX asr
davomida rivojlanib, dastlabki qo’pol ko’rinishidan “xohlasang ham, xohlamasang
ham ishlaging keladigan” darajada go’zallashib, noziklashib, insonni o’zida
ishlashga chaqirib turadigan mashinaga aylandi. Yoki o’zimizdagi “Daewoo”
korporastiyasi bilan hamkorlikda ishlab chiqarilayotgan “Matiz” avtomobiliga
e’tibor qiling. U dizayn nuqtai nazaridan o’zidan avvalgi kichik mashinalardan,
xususan, “Tiko”dan keskin farqlanadi. Uning yo’lda engil borishi kishida xuddi
suzib ketayotgandek tassurot uyg`otadi, asosiy chiroqlari (faralari) ana shu
taassurotingizga mos: ulkan baliqning ko’zlariga o’xshaydi, oldindagi pastki ikki
chiroq esa sizga bodomqovoq – Sharq go’zallariga yarashib turadigan qiyiq
ko’zlarni eslatadi. Bunda avtomobilning tashqi ko’rinishi bilan mohiyati nihoyatda
muvaffaqiyatli moslashtirilgan: “Matiz” – baliqdek silliq olg`a intiladigan,
“epchil”, go’zal, Sharqda ishlangan, sharqona mashina.
Qisqasi, bugungi kunda biz dizayn tufayli atrofimizdagi texnikaviy olamni
odamiylashtirib, o’zimizga, estetik didimizga moslashtirib borishga erishdik va
erishmoqdamiz; hozir ruchkamizdan tortib, kompyuterimizgacha, mashinamizdan
tortib, ko’ylagimizgacha – hammasi bizni har jihatdan qoniqtirishga qaratilgan.
Dizaynning tub ildizi, mohiyat nuqtai nazaridan, ko’rgazmali amaliy san’atga (xalq
amaliy san’atiga) borib taqaladi: u ham, bu ham foydalilik, manfaatlilik
xususiyatiga ega, ya’ni ular maqsadga muvofiqlikka emas, maqsadga xizmat
qiladi. Lekin xalq amaliy san’atiga asos bo’lgan hunar, aytib o’tganimizdek,
san’atga aylanishi mumkin, dizayn esa – dizaynligicha qoladi. Sababi shuki,
hunarmand-usta har bir ashyoga, deylik, uzukka, qumg`onga, xontaxtaga yoki
naqshin qutichaga o’z dunyosini, xaridorga mos ruhni singdiradi, ya’ni
hunarmand-usta yasagan o’nta mis laganda ustaning o’n xil ruhiy holatini,
kechinmalarini ilg`ash mumkin. Dizaynda esa o’n minglab yoki yuz minglab
ashyolarga zamonaviy texnika vositasida dizaynchi-injenerning bir galgi ruhiy
dunyosi singdiriladi. Keyinroq ular modernizastiya qilinishi mumkin, lekin unda
ham yana bir xillik avvalgisidan boshqacharoq namoyon bo’ladi, usta esa doimo
yangi narsa yasaydi va mana shu yangilik rang-baranglik, individuallik hunar
mahsuliki san’at darajasiga olib chiqishga xizmat qiladi. Bundan tashqari
hunarmand har bir tovarni butunisicha badiiy-ashyoviy yaxlitlik sifatida olib
qaraydi va ishlab chiqaradi. Ya’ni, unda mazmun ham shakl ham bir ruhiy dunyo
va “bir qo’lning” mehnati. Dizaynda esa ashyolar “turli qo’l” ishlagan qismlarni
bir mutaxassisning – dizaynerning yaxlitlashtirishi natijasida o’zini butunisicha
namoyon qiladi. Shu sababli hunarmandning mahsuloti – san’at, dizaynerning ishi
nosan’at estetik faoliyat hisoblanadi. Shunga qaramay, dizayn va dizaynerning
ijodiy mehnati yer yuzida tobora ko’payib borayotgan inson zotining zamonaviy
iqtisodiy-maishiy hamda estetik ehtiyojini, ma’naviy talablarini qondirishi bilan
muhim hamda e’tiborga loyiq. Texnika estetikasi esa dizayn nazariyasi sifatida
estetikaning o’ziga xos turi, usiz bugungi estetika fanini to’liq tasavvur qilib
bo’lmaydi.
Dostları ilə paylaş: |