A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo

Peptid bog’i tabiati
. Oqsil va peptidlarning tuzilish birligi 
bulib, peptid (amid)bog’i hisoblanadi. Zamonaviy tassavvurlarga 
ko’ra oqsildagi peptid yassi tuzilishga egadir. Odatdagi sharoitlarda
yassi 
tuzilishdan 
kichikroq 
chetlanishlar 
kuzatiladi 
(5-10
0
). 
Kuchlangan halqali birikmalarda katta deformatsiya bo’lishi mumkin. 
Peptid bog’i uzunligi oddiy
bog’iga qaraganda 10 % kichik 
bulib, “qisman qo’shbog’ ” tabiatiga egadir (
). 1948-1955 
yillarda 
L.Pauling 
va 
R.Corey
di- va tripeptidlarning rentgen tahlil 
usulida o’rganib, 
bog’ini o’ziga xos tabiatini peptid bogini a 
va b shakllari o’rtasidagi rezonans bilan tushuntirishni taklif etdilar.
Oqsil va peptidlarda
bog’i qisman qo’shbog’ tabiatiga ega 
bo’lib, bu azot atomi bo’linmagan elektron juftining karbonil 
guruhi

elektron sistemasi bilan ta’sir etishi natijasida sodir 
bo’ladi va 
bog’ining atrofida aylanishi qiyinlik bilan sodir 
bo’lishiga olib keladi (aylanish energiyasi 63-84 Kj\mol). 
Odatda peptid bog’i trans-konfigurasiyaga ega. Kuchlanishli 
halqali birikmalar (siklopeptidlar, prolin hosilalari ) va 
- atomda 
katta hajmdagi o’rinbosarlar tutgan peptidlarda peptid bogi yassi sis - 
shakliga ega bo’ladi. Sis- va trans- peptid bog’lar fizik usullar 
yordamida farq qilish mumkin. Oqsillarda peptid bog’i doimo trans-
konfiguratsiyaga egadir.
Oqsil va peptidlar fazoviy tuzilishi asosan turli atomlar 
o’rtasidagi kovalent ta’sirlar bilan belgilanadi. Bu qatorga Van-der - 
vaals, ion-dipol, dipol-dipol, gidrofob, torsion ta’sirlar va vodorod 
bog’lari kiradi. Vodorod bog’lari harakatchan vodorod atomi 
(
) va geteroatom o’rtasida sodir bo’ladi. 
guruhlari o’rtasidagi vodorod bog’lar katta ahamiyatga 
egadir. Qutbsiz muhitda
o’rtasidagi vodorod bog’i 
energiyasi 16,7 kJ\mol ni tashkil kiladi. Muhitning qutbliligini ortishi, 

---

84 
bu energiyani kamaytiradi. Quyidagi funksional guruhlar o’rtasida 
ham vodorod bog’lari bo’lishi mumkin: 
Gidrofob bog’lari hosil bo’lishda qutbsiz o’rinbosarlar suvdan 
itarilib chiqib ketishni, suv esa o’zini tuzilish elementi holatini 
tiklashga harakat qiladi va majburan o’rinbosarlari energiya
minimumiga ega klasterlarga guruhlaydi. Gidrofob ta’sirga asosan 
qutbsiz yon zanjirga ega aminokislota qoldiqlari kiradi. Van - der - 
vaals ta’sirlari atomlarni o’zaro tortilish dispers kuchlari va ularni 
elektron qobiqlarini o’zaro itarilish kuchlaridan kelib chiqadi. Har bir 
ta’sirni energetik hissasi oz (
0,42 kJ/mol) bo’lsada, van-der-vaals 
kuchlarining ko’p sondagi bo’lishligi natijasida ichki molekulyar
novalent ta’sirlar energiyasini asosiy qismni tashkil etadilar. 
Ion yoki elektrostatik ta’sirlarida zaryadlangan guruhlar o’zaro 
ta’sirlashadi. Bir xil zaryadlangan guruhlar bir-biridan itariladi, turli 
zaryadlanganlari esa bir-biriga tortiladi. Arginindagi guanidin va 
glutamin kislotasidagi karboksil guruhlar o’rtasidagi ta’sirni misol 
keltirish mumkin. Bu bog’ energiyasi 41,9 kJ/molni tashkil qiladi. 
Muhitni dielektrik ta’sirining ortishi bu bog’lar energiyasini 
kamaytiradi. Ion - dipol va dipol - dipol bog’lanishlar ham ion 
bog’lanishga o’xshab ketadi. Torsion bog’lanish oddiy bog’ni 
“qayilishini” belgilaydi. Oddiy bog’ atrofida birorta guruhni aylanishi 
bu bog’ni elektron tuzilishini buzadi va o’ziga xos “tormozlash“ 
reaksiyasini vujudga keltiradi. Bu torsion kuchlar kuchsiz bo’lsada, 
aminokislota qoldiqlaridagi
va
bog’larni aylanishini 
tahlil qilishda e’tiborga olish kerak.