A avloniy nomidagi xalq ta’limi muammolarini o‘rganish va istiqbollarini belgilash ilmiy-tadqiqot instituti

Temir birikmalari 

---

Temirning ikki xil: temir (II) va temir (III) birikmalari eng ko‘p uchraydi. 
Ozroq miqdorda temir (VI) birikmalari — ferratlar ham ma’lum, masalan, kaliy 
ferrat K2F e04 va bariy ferrat BaFe04. 
Temir (II) oksid FeO — oson oksidlanadigan qora kukun. Temir (III) oksidni 
500°C da uglerod (II) oksid bilan qaytarish orqali olinadi: 
Fe20 3+C0=2Fe0+C02 
FeO asosli oksid xossalarini namoyon qiladi: kislotalardan oson erib, temir (II) 
tuzlarini hosil qiladi. 
Temir (III) oksid Fe20 3 — temirning eng barqaror tabiiy kislorodli birikmasi. 
Kislotalarda erib temir (III) tuzlarini hosil qiladi. 
Temir (I, III) oksid Fe20 3 — tabiatda magnetit minerali holida uchraydi. U 
tokni yaxshi o ‘tkazadi, Shu sababli elektrodlar tayyorlash uchun foydalaniladi. 
Oksidlarga temir gidroksidlari muvofiq keladi. 
Temir (II) gidroksid Fe(OH)2 havosiz joyda temir (II) tuzlariga ishqorlar ta’sir 
ettirilganda hosil bo‘ladi: 
Fe2++20H-=Fe(0H)2 
Oq rangli cho‘kma tushadi. Havo ishtirokida uning rangi yashilroq, so‘ngra 
qo‘ng‘ir tusga kiradi. Temir (II) kationlari Fe2+ havo kislorodi yoki boshqa 
oksidlovchilar ta’sirida oson oksidlanib, temir (III) Fe3+ ga aylanadi. Shuning uchun 
temir (II) birikmalarining eritmalarida doimo temir (III) kationlari bo‘ladi. Xuddi 
Shu sababli oq tusli temir (II) gidroksid Fe(OH)2 havod^cKstlab yashilroq, so‘ngra 
qo‘ng‘ir tusga kirib, temir (III) gidroksid Fe(OH)3 ga aylanadi: 
4Fe(0H)2+ 02+2H20=4Fe(0H)3 
Fe(OH)2 asos xossalarini namoyon qiladi, mineral kislotalarda yaxshi erib, 
tuzlar hosil qiladi. 
Temir (III) gidroksid Fe(OH)3 temir (III) tuzlariga ishqorlar ta’sir ettirilganda 
qizil-qo‘ng‘ir cho‘kma holida hosil bo‘ladi: 
Fe3++30H-=Fe(0H)3 
Fe(OH)3 — temir (II) gidroksidga qaraganda kuchsizroq asos. Bunga sabab 
Shuki, Fe2+ da ionning zaryadi Fe3+ dagiga qaraganda kichik, radiusi esa katta, 
demak, Fe2+ gidroksid-ionlarni bo‘shroq tutib luradi, ya’ni Fe(OH)2 ancha oson 
dissotsilanadi. Shuning uchun lemir (II) tuzlari juda oz darajada; temir (III) tuzlari 
esa — juda kuchli gidrolizlanadi 
Fe2+ + H20 Fe(OH)+ + H+ Fe3+ + H20 <=> Fe(OH)2+ + H+ 
Temir (III) gidroksidda salgina amfoterlik xossasi bor-u suyultirilgan 
kislotalarda va ishqorlarning konsentrlangan eritmalarida eriydi: 
Fe(0H)3+3H+=Fe3++3H20 Fe(0H)3+30H-=[Fe(0H)6]3 
Temir tuzlaridan quyidagilar eng ko‘p ishlatiladi: 1) temir (II) sulfatning 
geptagidrati (temir kuporosi) FeS04-7H20 o‘simliklarning zararkunandalariga 

---

qarshi kurashda, moy-bo‘yoqlar tayyorlashda va b. maqsadlarda ishlatiladi; 2) temir 
(III) xlorid FeCl3 suvni tozalashda koagulyant sifatida, Shuningdek gazlamalarni 
bo‘yashda bo‘yoqni o ‘chmaydigan qilish uchun ishlatiladi; 3) temir (III) sulfatning 
nonagidrati Fe2(S04)3- 9H20 koagulyant sifatida, Shuningdek, metallarni 
dorilashda ishlatiladi; 4) temir (III) nitratning nonagidrati F e(N 03)3 • 9H20 ip-
gazlamalarni bo‘yashda bo‘yoqni o‘chmaydigan qilish uchun va ipakni 
og‘irlashtiruvchi sifatida ishlatiladi. 
•Temir (II) kationi va temir (III) kationiga sifat reaksiyalar. Temir 
(III) kationi ammoniy tiosianat NH4NCS yoki kaliy tiosianat KNCS ning 
eritmasi, aniqrog‘i tiosianat-ion NCS" yordamida oson bilib olinadi. Temir 
(III) tuzining eritmasiga NCS~ ta’sir ettirilganda qizil-qon rangli birikma — 
temir (III) tiosianat Fe(NCS)3 hosil bo‘ladi: 
Fe3+ + 3NCS“ <=> Fe(NCS)3 
Tiosianat-ion NCS- temir (III) kationi Fe3+ ga reagent boTib xizmat qiladi. 
Temir (III) kationi Fe3+ ni aniqlash uchun temirning s a r i (| q o n tuzi 
deyiladigan murakkab (kompleks) birikmasi — kaliy geksasianoferrat (II) K JF e(C 
N )J ni ishlatish qulay. Bu tuz eritmada ionlarga dissotsilanadi: 
K4[Fe(CN)6] *=* 4K+ + [Fe(CN)6]4 
Geksasianoferrat-ionlar [Fe(CN)6]4~ temir (III) kationlari Fe31 bilan o‘zaro 
ta’sirlashganda to‘q ko‘k cho‘kma — temir (III)- geksasianoferrat (II) (berlin 
zangorisi) hosil boiadi: 
3[Fe(CN)6]4“ +4Fe3+ = Fe4[Fe(CN) 6 ]3 I 
Temirning boshqa murakkab birikmasi — kaliy (III) geksasianoferrat (qizil qon 
tuzi) eritmada dissotsilanadi: 
K3 [Fe(CN)6] <=> 3K+ + [Fe(CN)6]3~ 
geksasianoferrat (III) ionlar [Fe(CN)6[3~ temir (II) kationlari Fe2+ bilan 
o‘zaro ta ’sir ettirilganda ham to‘q ko‘k cho‘kma — temir (II) geksasianoferrat (II) 
(turnbul ko‘ki) hosil boiadi: 
2[Fe(CN )6]3-+ 3F e 2+=Fe3[Fe(CN )6]2i 
Shunday qilib, K4[Fe(C N )6] va K3[Fe(C N )6] birikmalar tegishlicha temir 
(III) kationi Fe2+ ga muhim reagentlar hisoblanadi. 
Umuman olganda, kuniga 18 mg temir iste'mol qilish tavsiya etiladi. Uni 
kundalik ratsionda ta’minlaydigan ovqatlar orasida quyidagilar mavjud: 
Shellfish temirni gem shaklida ta’minlaydi, Shuning uchun ichakning emishini 
inhibe qilmaydi. Qisqichbaqa 100 g gacha 28 mg gacha temir beradi; Shuning uchun 
bu qisqichbaqa miqdori temirning kunlik ehtiyojini qondirish uchun etarli bo‘ladi. 
Ismaloq tarkibida 100 g ga 3,6 mg temir kiradi. Sigir organi go‘shti, masalan, 
buzoq jigari, 100 g gacha 6,5 mg temirni o‘z ichiga oladi. Ehtimol, qon 

---

kolbasasining hissasi biroz yuqoriroq. Qon kolbasasi ingichka ichak qismlaridan 
iborat bo‘lib, mol go‘shti qoni bilan to‘ldiriladi. 
Yasmiq kabi dukkakli ekinlar tarkibida 198 g ga 6,6 mg temir kiradi. Qizil 
go‘sht tarkibida 100 g ga 2,7 mg temir kiradi. Qovoq urug‘i tarkibida 28 g ga 4,2 
mg. Quinoa tarkibida 185 g ga 2,8 mg temir kiradi. Turkiyaning quyuq go‘shti 100 
g uchun 2,3 mg ni tashkil qiladi. Brokkoli tarkibida 156 mg uchun 2,3 mg mavjud. 
Tofu tarkibida 126 g uchun 3,6 mg mavjud. Ayni paytda, qora shokolad 
tarkibida 28 g uchun 3,3 mg mavjud. 
•Biologik roli 
Ayniqsa, umurtqali jonzotlarda temir bajaradigan funktsiyalar behisobdir. 
Hisob-kitoblarga ko‘ra, 300 dan ortiq fermentlar o‘z faoliyati uchun temirni talab 
qiladi. Uni ishlatadigan fermentlar va oqsillar orasida quyidagilar ko‘rsatilgan: 
– Gem guruhiga ega va fermentativ faollikka ega bo‘lmagan oqsillar: 
gemoglobin, miyoglobin va neyroglobin. 
– Elementlarni tashishda ishtirok etadigan gem guruhi bo‘lgan fermentlar: a, b 
va f sitoxromlari va sitoxrom oksidazalar va / yoki oksidaza faolligi; sulfit oksidaza, 
sitoxrom P450 oksidaza, miyeloperoksidaza, peroksidaza, katalaza va boshqalar. 
– Oksireduktaza faolligi bilan bog‘liq bo‘lgan, energiya ishlab chiqarishda 
ishtirok etadigan temir-oltingugurt tarkibidagi oqsillar: suktsinat dehidrogenaza, 
izotsitrat dehidrogenaza va akonitaza yoki DNKning ko‘payishi va tiklanishi bilan 
bog‘liq fermentlar: DNK-polimeraza va DNK-heliklazalar. 
– Temirni katalitik faolligi uchun kofaktor sifatida ishlatadigan gem bo‘lmagan 
fermentlar: fenilalanin gidrolaza, tirozin gidrolaza, triptofan gidrolaza va lizin 
gidrolaza. 
– Gem bo‘lmagan oqsillar temirni tashish va saqlash uchun javobgardir: 
ferritin, transferrin, haptoglobin va boshqalar. 
•Toksiklik 
Haddan tashqari temirga ta'sir qilish xavfi o‘tkir yoki surunkali bo‘lishi 
mumkin. O‘tkir temir zaharlanishining sabablaridan biri glyukonat, fumarat va 
boshqalar shaklida temir tabletkalarni ortiqcha iste'mol qilish bo‘lishi mumkin. 
Temir ichak shilliq qavatining tirnash xususiyati keltirib chiqarishi mumkin, 
uning bezovtaligi yutgandan keyin darhol namoyon bo‘ladi va 6 dan 12 soatgacha 
yo‘qoladi. Yutilgan temir turli organlarda yotadi. Ushbu birikma metabolik 
kasalliklarga olib kelishi mumkin. 
Agar yutilgan temir miqdori toksik bo‘lsa, u peritonit bilan ichak teshilishini 
keltirib chiqarishi mumkin. 
Yurak-qon tomir tizimida u oshqozon-ichak qon ketishi va serotonin va 
gistamin kabi vazoaktiv moddalar temiridan ajralishi mumkin bo‘lgan gipovolemiya 

---

hosil qiladi. Oxir oqibat jigarda massiv nekroz va jigar etishmovchiligi paydo 
bo‘lishi mumkin. 
•Gemoxromatoziya 
Gemoxromatoziya – bu irsiy kasallik bo‘lib, organizmdagi temirni boshqarish 
mexanizmida 
o‘zgarishni 
keltirib 
chiqaradi, 
bu 
temirning 
qonda 
kontsentratsiyasining oshishi va uning turli organlarda to‘planishida namoyon 
bo‘ladi; Shu jumladan jigar, yurak va oshqozon osti bezi. 
Kasallikning dastlabki belgilari quyidagicha: og‘riyotgan og‘riqlar, qorin 
og‘rig‘i, charchoq va zaiflik. Kasallikning quyidagi belgilari va keyingi belgilari 
bilan: diabet, jinsiy istakni yo‘qotish, jinsiy quvvatsizlik, yurak etishmovchiligi va 
jigar etishmovchiligi. 
•Gemosideroz 
Gemosideroz, uning nomidan ko‘rinib turibdiki, to‘qimalarda gemosiderin 
to‘planishi bilan tavsiflanadi. Bu to‘qima shikastlanishiga olib kelmaydi, ammo 
gemokromatoziyada kuzatilgandek zarar etkazishi mumkin. 
Gemosiderozga quyidagi sabablar sabab bo‘lishi mumkin: dietadan temirning 
so‘rilishining kuchayishi, qizil qon hujayralaridan temirni chiqaradigan gemolitik 
anemiya va ortiqcha qon quyish. 
Gemosideroz va gemoxromatoziya tanadagi temirni boshqarishda ishtirok 
etadigan jigar tomonidan chiqariladigan geptsidin gormonining etarli darajada 
ishlamasligidan kelib chiqishi mumkin.