A. G. Abdukadirov 2017 y

Tompson tomonidan, mavjud BSPLtili tapsirida ishlab chiqilgan edi. Ushbu nashrda 
dasturlash kanallari (pipes) paydo bo‘ldi. 
Yangi, assembler tilida bo‘lmagan, tizim variantining paydo bo‘lishi salmoqli 
qadam bo‘ldi. Ammo BI tili ishlab chiqaruvchilarni qonditmasdi. BSPL tiliga 
o‘xshash Bi til ham mashina so‘ziga asoslanadigan faqat bir turidagina amal qilardi. 
Doim dasturlash tillari bilan shuullanuvchi Dannes Ritchi tilga turlar tizimini 
(sistema tipov) qo‘shish orqali Bi tilning imkoniyatlarini kengaytirmoqchi bo‘ldi. 
Bu vaqtda operatsion sistema UNIX ning 25 taga yaqin qurilmalari mavjud edi, u 
“4-nashr” edi. 

---

1974 yil iyulida Tompson va Ritchi Communications of ACM jurnalida 
sistema tarixida yangi bosqichni boshlab bergan UNIX Time Sharing System tarixiy 
maqolani chop etdilar. Bunga Bell Labs konpaniyasining siyosati sabab bo‘ldi. Ular 
UNIX boshlanich tekstlarini bepul olish imkoniyatini eplon qildi. (pul faqatgina 
tashuvchi va hujjatlar uchun to‘lanardi). 
Kompyuter deganda kupchilikning kuz ungida monitor va protsessor 
namoyon bґladi. Lekin dasturiy maxsulotlarsiz bu jixozlar oddiy temir va 
plastmassadan boshka xech narsa emas. SHuning uchun xam dasturiy maxsulotlar 
bozori hozir dunyodagi eng yirik bozorga aylanib ulgurgan. Misol sifatida birgina 
Bill Geytsning nimaning hisobiga milliardlar egasiga aylanganini eslash kifoya. 
Unga tegishli bulgan Windows operatsion tizimi bugungi kunda deyarli xar bir 
kompyuterda mavjud. Birok dasturiy maxsulotlar bozorining jadal rivojlanayotgani 
shunga yarasha rakobatchilarni xam vujudga keltirmokda. Ulardan eng asosiysi 
Linux operatsion tizimidir. 17 yanvar kuni Toshkentdagi Markaziy ofitserlar 
saroyida Linux operatsion tizimining O‘zbekistondagi vakillari, ushbu tizim 
foydalanuvchilari va umuman, kompyuterlashtirish va AKTga kizikuvchilarning 
uzaro uchrashuvi bulib utdi. Tadbir bir vaktning uzida ikki zalda utkazildi. Birida 
takdimot marosimi bulgan bulsa, ikkinchisida “linukschi”lar tomonidan urnatilgan 
kompyuterlar orkali katta mikdordagi Linux distributivlarini kuchirib olish imkoni 
yaratilgan edi. Takdimot marosimida REDbyte Labs kompaniyasi vakili Kirill 
Novikov ma’ruza kildi. — Bugun Linux operatsion tizimi xakida suz yuritamiz, — 
dedi ma’ruzachi. – Ushbu operatsion tizim 1991 yili finlyandiyalik talaba Linus 
Torvalds tomonidan tashkil etilgan. Lekin Linusning asosiy yutugi tizimni 
yaratganligina emas, balki bu soxada butunlay yangi uslubni kashf kilganligidir. 
Uning goyasi oddiy va ajoyib – “A” dasturlovchi biror bir dastur yaratib, uni 
Internetga joylaydi va u bilan birga kirish kodlari xam joylanadi. “V” va “S” 
mutaxassislar esa uni kuchirib olib, uzlarida tugilgan yangi goyalar bilan dasturni 
yanada mukammallashtirishadi. Birok “A” dasturlovchisi loyixa muallifi sifatida 
“S” mutaxassisi tomonidan tuldirilgan variantni loyixa strategiyasi rivoji uchun 
tuskinlik kiladi deb hisoblasa, undan voz kechishi, “V” mutaxassisi tomonidan 
takdim etilgan variantni esa koldirishi mumkin. Barcha taklif va uzgartirishlar taxlil 

---

kilinganidan sung, loyixa muallifi dasturning yakuniy talkinini Internetga kiritadi. 
Ushbu jarayonda barcha xoxlovchilar ishtirok etishlari, dasturlarni bemalol tekinga, 
asosiysi, konunni buzmasdan kґchirib olishlari mumkin. Xullas, Linux — erkin 
dasturiy maxsulotlar olamidir. Maruzachining aytishicha, ushbu tizim shunchalik 
erkinki, biror savol tugilib kolsa, xatto shaxsan Torvaldsga xat yozib, undan javob 
olish mumkin. Ayni paytda dunyoning kuplab shaxarlari boshkaruvida Linux 
operatsion tizimidan foydalanib kelinmokda. Ushbu tizim ta’lim yunalishida xam 
keng kullanilyaptikda. Kompyuterlashtirish va axborot texnologiyalari rivojlanib 
borayotgan bugungi kunda ishonchli operatsion tizimdan foydalanish takozo 
kilinadi. Linuxning biror distributivini kompyuterga urnatib, xech kanday tulovlarni 
amalga oshirmasdan, kerak paytda texnik yordam olsa xam bґladi. SHuningdek, 
unda mavjud dasturlar vositasida turli xujjatlar, veb-saxifalar, Internet-tarmok va 
FTP-serverlari kabilarni yaratish mumkin. Ayni paytda Linux uzbek tiliga 
maxalliylashtirilgan va buning ustida Mashrab Јuvvatov boshchiligidagi tarjimonlar 
guruxi doimiy ish olib bormokda. Umuman olganda, Linux operatsion tizimini 
o‘rnatib, virus muammosidan xam, xakerlar xujumidan xam, tizimdagi 
buzilishlardan xam xalos bulish mumkin ekan. Eng asosiysi, bu xizmatlar tekin va 
konuniy hisoblanadi. Birgina misol: kupchilikning kompyuterida urnatilgan 
Windows operatsion tizimi litsenziyaga ega emas. (Mutaxassislarning aytishicha, 
litsenziyali Windows operatsion tizimini urnatish uchun urtacha 300 AЈSH dollari 
kerak buladi. Xar xil dasturlar xam aloxida pul turadi.) Bunday paytda tizimda biror 
muammo yuzaga kelsa, sizda texnik yordamdan foydalanish imkoni bulmaydi. 
Takdimotdan sung barcha ikkinchi zalga – Linux distributivlarini kuchirib olishga 
oshikishdi. 
2.1. Tarmoqlarning xarakteristikasi va ularning qo‘llash xususiyati