A guruh talabasi ibrohimova Odinaxon Akmalxon qizining kimyo o’qitish metodikasi fanidan

Oksidlanish reaksiyasi. Alkinlar oson oksidlanib, dialdegid, sўngra ikki asosli kislota hosil qiladi.
O
C

C—H H COOH

║ +O2→ │ +O2→│
C—H O COOH
C

H
Glioksal Oksalat kislota

Agarda alkinlar kuchliroq oksidlansa, molekula uchbo turgan joydan parchalanadi:
C—H OH

║ +3(O)+3H2O→ 2H―C OH →2HCOOH+2H2O

C—H OH

Chumoli kislota

Ishlatilishi. Asetilen kislorodda yonganda 3000°C gacha issiqlik hosil qiladi. Bu xususiyatdan foydalanib sanoatda, qurilishda va xўjalikning boshqa tarmoqlarida metallarni hamda metal buyumlarni payvandlashda keng ishlatiladi.
Asetilen kimyo sanoatida asosiy xomashyo hisoblanib, undan etil spirt, sirka kislota, allil spirt, glitserin, akrilonitril, vinilasetat, lyuizit, vinilasetilen va boshqa moddalar olinadi. Akrilonitril va vinilasetilen sinetik tola bilan kauchukning asosiy xomashyosihisoblanadi.


VII bob. Arenlar (aromatik uglevodorodlar)
Molekulasi tarkibida benzol yoki uning gomologlarini saqlaydigan karbosiklik birikmalarga aromatic uglevodorodlar deb aytiladi. Ularning birinchi vakili benzol bўlib, uni 1825-yilda ingiliz kimyogari va fizigi M.Faradey koks gazidan ajratib olgan. Empirik formulasi C6 H6. Benzol +80,1°Cda qaynaydigan ўziga xos hidga ega bўlgan harakatchan rangsiz suyuqlik. Bu qator uglevodorodlar CnH2n-6 umumiy formulaga ega. Umumiy formuladan foydalanib, aromatic uglevodorodlar gomologik qatorini hosil qilish mumkin:
CnH2n-6
N=6 C6H6

N=7 C7H8

N=8 C8H10
N=9 C9H12
N=10 C10H14
Benzol qatori uglevodorodlari ўziga xos aromatic xususiyatlarga ega ekanligi birikmalarni almashinish reaksiyasiga oson kirishishi va oksidlovchilarga nisbatan turun ekanligi bilan tushuntiriladi. Buning sababi benzoldagi har bir uglerod atomida uchtadan σ-bo (ikkitasi qўshniuglerod atomiga, uchinchisi vodorod atomiga) va bittadan π-bolarni borligi hamda bu bolar electron bulutini molekula tekisligiga perpendikular joylashib harakatlanishidadir.
Demak, benzoldagi oltita uglerod atomining hammasi bir xil holatda bўlib, ularning qaysi biri oddiy bo bilan, qaysi biri qўshma bo bilan bolanganligini kўrsatib bўlmaydi. Shuning Uchun 1865-yilda nemis kimyogari A.Kekule benzol tuzilishini quyidagi ikki kўrinishda ifodalaydi. Benzol halqasidagi 6 ta uglerod atomi s-bo bilan bolangan bўlib, bu bolarning uzunligi 1,40 °A, ular yassi oltiburchakni tashkil etib, bitta tekislikda yotadi. Benzol molekulasida uglerod atomlari sp²-gibridlangan holatdadir. Benzol molekulasining hosil bўlish energiyasi (uchta C-C oddiy bo 243kkal/mol, uchta qўshbo 441 kkal/mol va oltita C-H oddiy bo 544 kkal/mol) 1278 kkal/mol gat eng. Ammo benzol hosil bўlishi uchun sarflangan energiya 1314 kkal/mol ni tashkil etadi. Bu energiyalar ўrtasidagi farq 36 kkal/mol ni tashkil qilib, benzol halqasining kuchlanish energiyasi yoki rezonans energiya deb ataladi. Demak, benzol halqasidagi kuchlanishni bartaraf etish uchun 36kkal/mol energiya talab etiladi va shu bilan benzol halqasining turunligi tushuntiriladi. Kimyoviy adabiyotlarda organic birikmalar molekulalarida aromatik sistemani ko’rsatuvchi qo’shbo va oddiy bolar ўrniga umumiy electron bўlishini tasvirlovchi chiziq doira bilan ko’rsatiladi.