A. I. Karshibayev n. O. Ataullayev b. Sh. Narzullayev

R
P
P
U
U
U
U

 



   
, (5.23)
Bu yerda,
2
2
A
P
P
R
U
 
, Vt – aktiv quvvatni uzatishdagi aktiv quvvat
isrofi;
2
2
p
Q
P
R
U
 

reaktiv quvvatni uzatishdagi aktiv quvvat isrofi.
Shunday qilib, elektr ta‘minoti liniyasida reaktiv quvvat uzatishdan
aktiv quvvat isrofi hosil bo‗ladi. Uzatilayotgan reaktiv quvvatning kvadrati
reaktiv tok kuchiga to‗g‗ri proportsionaldir. Shuning uchun reaktiv
quvvatning manbasi va qabul qilgichi orasining kamayishi liniyadagi aktiv
isrofning kamayishini anglatadi. Qabul qilgich ishlash rejimining
o‗zgarishi hisobidan reaktiv quvvat iste‘moli kamayadi yoki maxsus
kompensirlovchi qurilma (KQ) yordamida qabul qilgichning reaktiv
quvvat iste‘moli kamayishini amalga oshiradi.
Kompensirlovchi qurilma sifatida sinxron kompensatorlar, sinxron
dvigatellar, kompensatorli batareyalar, statik tiristorli kompensatorlar
ishlatiladi.
Reaktiv
quvvatni
kompensatsiya
qilish
printsipi
kompensirlovchi qurilmaning reaktiv quvvati teskari ishorali o‗tishi bilan
ishlaydi. Ushbu holatda kompensirlovchi qurilmali iste‘molchining reaktiv
quvvati quyidagi tenglama orqali aniqlanadi.
ДК
КК
Q
Q
Q


, (5.24)
Bu yerda,
ДК
Q
- kompensatsiyagacha yuklamaning reativ quvvati,
Var;
KК
Q
- kompensirlovchi qurilmaning reaktiv quvvati, Var. Rasm 4.3

---

---

270
da reaktiv quvvatni kompensatsiyalash sxemalari ko‗rsatilgan. Rasm 4.3. a

sxemasida transformatorning to‗liq quvvatini S
DK
hisoblangan qiymati
berilgan. Liniyadagi transformator va yuklama fazasidagi tok kuchi I
DK
,
tarmoqdagi aktiv quvvat
DK
P

isrofi quyidagicha ifodalanadi.
2
2
DK
DK
S
P
Q


, (5.25)
2
2
3
3
DK
DK
DK
ном
ном
P
Q
S
I
U
U



, (5.26)
2
2
2
2
2
2
3
DK
DK
DK
DK
ном
ном
S
P
Q
P
I
R
R
U
U





, (5.27)
Ushbu parametrlar reaktiv quvvatni kompensatsiya qilishdan keyin
quyidagi ifoda bilan topiladi:
2
2
(
)
ПК
DK
KK
S
P
Q
Q



, (5.28)
2
2
(
)
3
DK
KK
ПК
ном
P
Q
Q
I
U



, (5.29)
2
2
2
(
)
DK
KK
ПК
ном
P
Q
Q
P
R
U




, (5.30)
Yuqoridagi tengliklardan kompensatsiya qiluvchi qurilmani ishlatish
haqida quyidagi xulosalar kelib chiqadi:
-
Transformatorlar manbasining to‗liq quvvatining kamayishi;
-
Manba va qabul qilgich orasidagi tarmoq elementlaridagi tok
kamayadi;
-
Tarmoqdagi aktiv quvvat isrofi kamayadi.
Sinxron kompensatorlar – bu valdagi quvvatni 5-75 MVar dan
yuklamasiz soddalashtirilgan tuzilishli sinxron dvigatel hisoblanadi.
Sinxron kompensatorlarning afzalliklari, manbalardagi reaktiv quvvat kabi
bo‗ladi: reaktiv quvvatni bir tekisda va avtomatik ravishda rostlash
mumkin, qisqichlardagi kuchlanishdan mustaqil reaktiv quvvatni ishlab
chiqarishi.

---

---

271
Kompensatorlarning kamchiliklari: boshqa kompensatsiyalovchi

qurilmalar bilan taqqoslash orqali ulardagi aktiv quvvatning katta isrofi va
ishdagi yetarli shovqinlari kiradi.
Sinxron dvigatellar (SD) 0.4-12 MVt quvvatlilari asosan nasoslar,
ventilyatorlar, kompressorlarning yuritmasini harakatga keltirish uchun
ishlatiladi. Sinxron dvigatel nominal
cos
0,9


ga teng bo‗lgan va
qo‗zg‗atish tokida reaktiv quvvat ishlab chiqarish rejimida uzoq ishlashi
mumkin.
SD ishga tushmaganda aktiv quvvati va nominal qo‗zg‗atish tokida
SD reaktiv quvvat manbasi kabi ishlaydi va foydali ish bajaradi. SD ning
aktiv quvvati qancha kam bo‗lsa, uning kompensatsiyalash imkoniyati
Shuncha katta bo‗ladi.
SD ning afzalliklari – statik boshqariladigan to‗g‗rilagichlar
yordamida qo‗zg‗atish tokini o‗zgartirish yo‗li bilan reaktiv quvvatni bir
tekisda rostlash mumkin. 1 kV va 6-10 kV gacha tarmoqlarda reaktiv
quvvatni kompenastsiya qilish uchun birinchi o‗rinda SD o‗rnatmasini va
korxona mexanizmlarini ishlatish maqsadga muvofiq.
Kondensator
batareyasi
kompensatsiyalash
qurilmasi
kabi
korxonalarda ko‗p ishlatiladi. Kondensator batareyasining foydali
xarakteristikasi:
-
1 kVar da 0,003-0,005 kVt ga teng kichik aktiv quvvat isrofi;
-
Kichik solishtirma o‗lcham va massa;
-
Mexanik aylanuvchi dvigatellarining yo‗qligi;
-
Xizmat ko‗rsatishda oddiyligi va arzonligi;
-
Elektr
qabul qilgichga yaqin joyda batareyani o‗rnatish
imkoniyatining mavjudligi;
-
Avtomatlashtirilgan kondensatorli o‗rnatmalarda reaktiv quvvatni
rostlash imkoniyatining mavjudligi.
Kondensator batareyalarining kamchiliklari:
-
Tarmoq chastotasi va kuchlanishiga nisbatan reaktiv quvvatni qo‗llab
chiqarilishi:
2
2
(
) (
)
KK
KKном
ном
ном
U
f
Q
Q
U
f

, (5.31)

---

---

272
Ya‘ni, ishlab chiqarilgan quvvat kuchlanishining kamayishi nisbiy

kuchlanish kvadratiga proportsional ravishda kamayadi.
-
Tarmoq kuchlanishi va yuqori garmonik tok kuchini oshishi
kondensatorlarni sezgirligiga sababchi bo‗lib, kondensatorlar qo‗shimcha
ravishda qiziydi.
Statik
boshqariladigan
kondensatorlar
kompensatsiyalashning
to‗g‗ridan–to‗g‗ri metodida tiristorli boshqaruvli kondensator batareyalari
yoqiladi. Bunda zaruriy reaktiv quvvatni kondensatorlar ishlab chiqaradi.
Bilvosita kompensatsiyalash metodida doimiy reaktiv quvvat
kondensatorlar yordamida ishlab chiqariladi va yuqori garmonik filtrlar
tarkibiga kiradi. Qo‗shimcha reaktiv quvvatni rostlash reaktorlar va
tiristorli faza boshqaruvli yordamida amalga oshiradi.
Statik boshqariladigan kompensatorlar o‗ta yuqori tezkor bo‗ladi va
tez o‗zgaruvchili yuklamaning elektr ta‘minoti sxemalarida ishlatiladi,
masalan, silliqlash dastgohidagi yuritma. Korxonalarda odatiy yuklamada
reaktiv quvvatni kompensatsiya qilish uchun batareya sig‗imini rostlovchi
statik kondensator ishlatiladi va SD ni qo‗zg‗atish rejimida ishlaydi.
Elektr ta‘minotining aniq tarmoqlari uchun kompensatsiyalovchi
qurilma (KQ) tanlashda texnik–iqtisodiy tahlil yo‗li bilan amalga
oshiriladi.
Natijada
elektr
energiyasining
isrofi
kamayishi
va
kompensatsiyalovchi qurilma o‗rnatmasining xarajatlari taqqoslanadi.
Ko‗pincha
qabul
qilgichning
to‗g‗ridan–to‗g‗ri
yaqinida
kompensatsiyalovchi qurilma joylashganidagina iqtisodiy samaraga
erishiladi. Yakka holda kompensatsiya qilish elektr qabul qilgichlarda
ko‗proq samara beradi. Qabul qilgichni yoqish va o‗chirish hamda
kompensatsiyalovchi qurilmani ishlashi sinxron ravishda amalga
oshiriladi.