A. I. To’rayev, F. F. Axrorov, M. M. Rahmatov

Mushrif-davlatdagi kirim-chiqimi va boshqa muhim davlat 
ishlarini nazorat qilgan. 
Muxtasib-bozorlarda tosh-tarozi va narx-navolarni, ayni vaqtda 
aholi tomonidan shariat qonun-qoidalariga rioya qilinishini nazorat 
qiluvchi shaxs bo’lgan. 
Zayl-yetakchi hisoblangan.
Qozi- mamlakatda sud qilish huquqiga ega bo’lgan sudyalardir. 
Mahalliy boshqaruv tartiblar. 
Voliy-viloyat boshlig’i. 
Amid-viloyatda ijroiya boshqaruv ishlari bilan shug’ullangan. 
Nadim-maslahatchi va hukumronlik qiluvchi shaxs. 
Viloyat mushrifi-viloyatdagi kirim-chiqimlarini hisobga olgan. 
Rais-shahar boshlig’i hisoblanadi. Birinchi vakili hisoblanib, 
hukmdorning xohish-istagini u orqali yetkazgan.
Shahar mushrifi-shahardagi kirim-chiqim ishlarini hisobga 
olgan. 

---

49 
Ukatxudo-mayda feodallarning vaziri deb ataydilar.
Shixna-qal’a boshlig’i
Kutvol-qal’a yoki qo’rg’on soqchisi boshlig’i. 
Harbiy tashkilotlar hamda qo’shin tarixi. 
Sulton toj-taxti va markaziy hokimiyatining asosiy tayanchi turli 
qabilalarga mansub doimiy qo’shin edi. Bu asosan otliqlardan iborat 
bo’lib, uning tarkibiga piyoda qismlar, tig’iz hollarda esa shaharliklar 
va dehqonlardan tuzilgan lashkarlar ham kirgan. G’aznaviylar 
qo’shinida turkiylar, seyistonliklar, hindlar, tojiklar, kurdlar, arablardan 
tashkil topgan harbiy qismlar bo’lgan. Bu holni qo’shinni tarqoq holda 
qat’iy tobelikda tutib turishga intilish bilan izohlash mumkin, “Barcha 
qo’shin bir urug’dan bo’lsa deb yozgan edi. Nizomulmulk undan xavf-
xatar tug’ilishi mumkin, zero, tirishqoqlik ko’rsatilmaydi, tartibsizliklar 
sodir bo’ladi. Qo’shinni turli qabilalardan tuzmoq lozimdir”.
1
G’aznaviylar qo’shinida sharqiy chegara viloyatlaridan 
Movarounnahr, Taroz, Qoshg’ar va Xo’tandan keltirilgan qullar 
g’ulomlardan tashkil topgan maxsus harbiy qismlar ham bo’lgan. Ular 
maxsus ta’lim va harbiy tayyorgarlikni xususiy va saroy maktablarida 
olishgan. G’ulomlar bir necha toifaga bo’lingan. Ularning orasida eng 
ko’pchilikni 4 mingtasi saroy g’ulomlari tashkil qilgan. Ulardan 
tashqari ya’ni 300 g’ulom-sulton tanmahramlari va yaxshi kiyingan 
bayroqdorlar bo’lgan. 
G’ulomlarning asosiy qismi oddiy jangchi va soqchilik vazifasini 
o’tashgan, lekin ularning bir qismidan xizmatkor, soqiy, to’shakchi va 
boshqalar sifatida ham foydalanilgan. G’ulomlar, shu jumladan sulton 
g’ulomlari xazinadan har yil maosh va oziq-ovqat olishgan. Huquqiy 
mavqelari va mol-mulklariga ko’ra ular bir xil emas edilar. Ularning 
ayrimlari yuqori mansablarga hojib, viloyat noibi, sipohsolor kabilarga 
erishganlar. G’ulomlar aholining boshqa ijtimoiy va etnik qatlamlari 
bilan 
aralashmaganlar, 
shu 
tufayli 
mulkdorlar 
tabaqasining 
hukmronligini amalga oshirish uchun qulay qurol rolini o’tagan. O’rta 
asr Sharqida keng tarqalgan “Sodiq xizmatkor (g’ulom) yuzta 
farzanddan a’lo; farzand otaga o’lim tilaydi; g’ulom esa –uzoq umr 
tilaydi” kabi maqollar aynan mana shunday holatni aks ettirar edi. 
1
Низомулмулк. Сиёсатнома. -T.: 2012. -Б.107. 

---

50 
G’aznaviylar qo’shini uch yirik qo’shilmaga ajralib, uchta yirik 
sarkarda (sipohsolor) boshchiligida Hindiston, Iroq va Xurosonda 
joylashgan. Barcha qo’shin tepasida katta hojiblar turgan, unga maxsus 
belgi sifatida nog’ora, tug’, katta yoki kichik nog’ora topshirilgan. Bosh 
qo’mondon oltin kamar taqilgan qora chakmon va ikki shohli qalpoq 
kiygan. 
1
Mahmud G’aznaviy mamlakatning barcha aholisini ikki toifaga 
ajratgan: harbiylar va fuqarolar. U jangchilarga maosh to’lagan va 
ulardan o’zining amr-u-farmonlarini so’zsiz ijro etishlarini talab 
qilgan.
2
Mahmud G’aznaviy yaxshi tashkil qilingan va qurollangan katta 
qo’shinga tayangan. Uning ko’plab jangovar fillari bo’lgan, qal’alarni 
qamal etish uchun otuvchi mashinalar qo’llanilgan, daryodan kechib 
o’tish paytida suzuvchi ko’priklar qurilgan. Sultonning ko’p sonli 
qo’shinining aksariyatini sotib olingan va maxsus harbiy ta’lim olgan 
qullar-g’ulomlar tashkil etgan. G’ulomlarning otryadlari turklar va 
boshqa xalqlarning jangchilaridan tarkib topgan, ular orasida tojiklar 
ham ancha bo’lgan.