A. I. To’rayev, F. F. Axrorov, M. M. Rahmatov

Yurtchi-bosh shtabga tegishli ofitser. 
To’qsabo-polkovnik yoki brigada generali darajasida bo’lgan 
harbiy mansabdor. 
Bo’lang’ozilar yoki Bularg’uvchi-qo’shin joyidan qo’zg’algach, 
joyni nazoratdan o’tkazib qolib ketgan narsalarni yig’ishtirib boruvchi. 
Bakovul-qo’shinga maosh beruvchi. 
Tavochi-o’rta asr feodal xonliklarida nufuzli mansabdorlardan 
biri. Uning zimmasiga viloyatlarga borib qo’shin to’plash, harbiy 

---

99 
yurish vaqtida qo’shinlarning to’xtash o’rnini belgilash, qo’shinni 
ko’rikka hozirlash, xavf-xatar vaqtida tevarak-atrof xalqini qal’a 
ichkarisiga ko’chirtirish, hukumatning maxsus inshootlari qurilishi 
ustidan nazorat qilish, jazo choralarini nazorat qilish kabi vazifalar 
yuklatilgan. 
Torg’uvchi yoki Jorg’uvchi-qo’shin muhrini saqlovchi shaxs. 
Yasovullar-qo’shin urdugohdan chiqish paytida egallashi lozim 
bo’lgan joylarni ko’rsatuvchi. 
Malik-o’n ming kishilik suvoriylar guruhiga qo’mondonlik 
qilgan kishilarga beriladigan unvon. U bu unvonga favqulodda harbiy 
jasorati, qahramonligi bilan erishgan edi. 
Yasuvur o’g’lon-Chingizxon qo’shinining so’l qanoti hazora 
(ming) amirlaridan. 
Tumanboshi-o’n minglik bo’limani rahbari.
Mingboshi-ming askar rahbari yoki o’nta yuzboshi rahbari.
Yuzboshi-yuzta askar rahbari.
O’nboshi-o’nta askar rahbari. 
Ajarchi-lashkarga yo’l ko’rsatib boruvchi. 
Tevachi-qo’shinda tuyakashlar shunday atalgan. 
Mo’g’ullar davlatining harbiy san’ati. 
Ayniqsa qo’shinni mustahkamlash va unda tartib-intizomni 
yo’lga qo’yish maqsadida o’lim jazosi kеng qo’llanilgan. Xonning 
buyrug’ini bajarmaslik eng oliy gunoh hisoblangan. Xon buyruqlari 
uning ixtiyoridagi amaldorlar tomonidan bеvosita tumanbеgilarga va 
qabila boshliqlariga yеtkazilgan. Boshliqlarga boshqa boshliqqa tobе 
jangchilarni qabul qilish qat'iyan taqiqlangan. Bеlgilangan joyga 
qo’yilgan har bir boshliq boshqalar yordamga muhtoj bo’lgan taqdirda 
ham ruxsatsiz o’z joyidan kеta olmas, o’z navbatida boshqalar ham 
undan yordam kutishga haqlari yo’q edi. Bu qonunni buzish o’lim bilan 
jazolangan. Maxsus buyruqsiz dushmanni talon-taroj qilish ham o’lim 
bilan jazolangan. U yoki bu mamlakatga urush ochish va qo’shin tortib 
borish masalasini faqat qurultoy hal qilar edi. 
Chingizxon qo’shinlari bo’linmalarga bo’lingan. O’n jangchiga 
bir boshliq o’nboshi, yuzboshi, mingboshi va tumanboshilar qo’yilgan. 
Qo’shin tarkibida maxsus lavozimlar bo’lgan: Yurtchi (bosh shtabga 
tеgishli ofitsеr misoli), Tеvachi (tuyakash), Bo’lang’ozilar yoki 
Bularg’uvchi (qo’shin joyidan qo’zg’algach, joyni nazoratdan o’tqazib 
qolib kеtgan narsalarni yig’ishtirib boruvchi), Bakovul (qo’shinga 

---

100 
maosh bеruvchi), Torg’uvchi yoki Jorg’uvchi (qo’shin muhrini 
saqlovchi hamda ko’zi), Yasovullar (qo’shin urdugohdan chiqish 
paytida egallashi lozim bo’lgan joylarni ko’rsatuvchi) shular 
jumlasidandir. 
Mo’g’ullarda qo’shin tuzilishi haqida manbalarda ancha batafsil 
ma’lumotlar saqlanib qolgan. Bu xususida Plano Karpini keltirgan 
ma’lumotlar boy va qimmatlidir. “Chingizxon amriga ko’ra har bir o’n 
kishi tepasiga bir kishi rahbar qilib qo’yilgan. O’nta o’nboshi ustidan 
bir kishi qo’yilib u yuzboshi deyilgan, o’nta mingboshi ustidan bir kishi 
qo’yilib u tumanboshi deyilgan. Barcha qo’shin tepasiga esa ikki yoki 
uch kishini qo’yib ular bir kishiga bo’ysunganlar”. 
Ushbu ma’lumotlarga ko’ra, Chingizxon davrida mo’g’ullarda 
qo’shin va xalqni taqsimlashning Osiyocha o’nlik tizimi qabul qilingan. 
M.Ivanining qayd etishicha, “har bir qabilaning ko’chib yashashi uchun 
ma’lum maydon aniqlab va mingliklarga birlashtirilgan bo’lib, 
o’nboshi, yuzboshi va mingboshilar tomonidan boshqarilib turilgan. 
Qo’shin to’planayotgan paytda har o’nta o’tovdan bitta, ikkita va 
hokazo jangchilar jalb qilingan, ular o’z navbatida jangga kerakli 
anjomlar va oziq-ovqatlar bilan ta’minlangan bo’lishlari kerak edi. 
Qo’shinlar ham bo’linmalarga bo’linib, har o’n jangchiga 
boshchilik qilish uchun o’nboshi saylangan. To’qqizta o’nlik o’z 
o’nligiga ega bo’lgan yuzboshiga bo’ysungan. Mingliklar va tumanlar 
ham mana shu asosda tashkil topgan edi”. 
Qo’shinning o’nlik tizimi asosida bo’linishi barobarida 
mo’g’ullarda armiyani qanotlarga va markazga bo’lish ham saqlangan. 
Ko’chmanchi hayot tarzini harbiylashtirish urug’chilik tuzumini 
buzmagan holda keng ko’lamda o’tkazildi. Harbiy qismlar ayrim qabila 
va urug’lardan tuzilgan, ular ma’lum miqdordagi otliq qo’shin ajratib 
berishlari lozim edi.
1
Qo’shinlar va ularni ta’minlovchi urug’lar, baxrin 
Naya boshchiligidagi markazga yoki Muxali boshchiligidagi so’l qanot 
(juvung’or) va Bogurchi boshchiligidagi o’ng qanot (burung’or) 
bo’lingan. Qo’shin tarkibida alohida o’rinni xon gvardiyasi (keshik) 
egallab, u eng jasur, a’lo darajada qurollangan jangchilardan tarkib 
topgan. Gvardiyaga Chingizxonning o’zi shaxsan qo’mondonlik qilgan 
1
Ҳaсанов.Ф. Турон халқлари ҳарбий санъати. -T.: “Давлат илмий нашриёти”, 2018. -
Б.321. 

---

101 
va shu tufayli u qo’shin saflari bilan aloqani uzmagan. Mo’g’ul harbiy 
tashkiloti tizimida yordamchi harbiy xizmatlar ham muhim ahamiyat 
kasb etgan. Mo’g’ul qo’shinida intendantlik xizmati joriy qilingan 
bo’lib, yangi lavozim-cherbi yoki armiya intendantlari tayinlangan. 
Ular qo’shinning ortidagi yordamchi xizmatlarni boshqarganlar. Oziq-
ovqat zaxiralarini saqlash uchun do’konlar qurilishiga katta e’tibor 
berilgan. Qo’shin o’tadigan yo’llarni nazorat qiluvchi maxsus qism, 
o’ziga xos sapyorlar bo’linmasi mavjud edi. Harbiy razvedka, raqib 
joylashgan yer, raqibning jangovarlik holatini bilishga katta e’tibor 
berilgan. Bu faoliyat bilan maxsus elchilar va savdogarlar 
shug’ullanishgan.
1
Yurishga ketayotgan mo’g’ullar o’zlari bilan quroldan tashqari 
katta bo’lmagan chodir ham olishlari kerak edi.
2
Qo’mondonlar tayinlashning puxta o’ylangan tizimi bo’lib 
“mingboshi va yuzboshi tayinlashda Chingizxon ularni badavlat 
xonadonga mansub ekanligiga emas, balki ularning shaxsiy qobiliyati 
va kishilarni boshqara olishiga e’tibor bergan. Chunonchi, qo’ychivon 
Degeyga daydib yurgan qabilalardan biriga mingboshi bo’lishni amr 
qilgan. Yana bir holatda yangi tashkil etilgan qabila boshlig’i etib 
duradgor Guchugur qo’yilgan”. 
Qo’shin boshlig’iligiga munosib kishi o’zi ochlik, chanqoqlikni 
his etadigan bo’lishi va shu holati bilan boshqalarning holati haqida 
hukm qilishi, safar qo’shinni ochlik va chanqoqlikda, to’rt oyoqli 
hayvonlarning ozib ketishiga yo’l qo’ymasligiga erishishi kerak edi. 
Mo’g’ul qo’shinida harbiy intizomni buzganlarga nisbatan juda 
qattiq jazo choralari ko’rilgan. Plano Karpinining yozishiga ko’ra, 
qo’shinlar urushda bo’lgan chog’da, o’n kishidan bir yoki ikki, uch yoki 
ko’proq kishi qochgudek bo’lsa, hammasi o’ldirilgan, agarda o’n 
kishining hammasi qochsayu qolgan yuz kishi qochmasa, hammasi 
o’ldirilgan; qisqasi, agarda ular bahamjihat chekinmasalar, barcha 
qochganlar o’ldirilgan; xuddi shuningdek, bordiyu bir yoki bir necha 
kishi mardona jangga tashlansalar, qolgan o’n kishi ularga ergashmasa 
ular qatl etilgan. Bordiyu o’nlikdan bir yoki bir necha kishi asir tushib 
1
Ҳaсанов.Ф. Турон халқлари ҳарбий санъати. -T.: “Давлат илмий нашриёти”, 2018. -
Б.324. 
2
Иванин.М. Икки буюк саркарда: Чингизхон ва Амир Темур. -T. “Фaн”. -Б.27. 

---

102 
qolgudek bo’lsayu do’stlari ularni xalos etmasalar, ular ham qatl 
etilganlar. Albatta, mo’g’ul qo’shiniga g’alabani bunday beshafqat 
jazolardan qo’rqish tuyg’usi emas, balki sarkardalarning yuksak 
mahorati, harbiy ta’lim, jang xadisini yaxshi bilishi va o’zining 
yengilmas ekanligiga ishonchi keltirgan edi. 
M.Ivaninning yozishicha, urush boshlashdan avval Chingizxon 
hujum qilmoqchi bo’lgan davlatning ichki holati va uning harbiy 
vositalari haqida aniq ma’lumotlar to’plar, u yerdagi hokimiyatdan 
norozi bo’lgan kishilar bilan mahfiy aloqalar o’rnatib, ularga yaxshi 
o’ljalar va katta lavozimlar va’da qilib, o’z xizmatiga olishga harakat 
qilar edi. Bunday maqsadli va har tomonlama tayyorgarlik bilan olib 
borilgan urush oxir-oqibatda muvaffaqiyat keltirgan. Yurishga 
qurultoyda qaror qilingandan so’ng kirishilgan. Qurultoyda qo’shinni 
yig’ish uchun zarur bo’lgan barcha tadbirlar, har o’nlikdan qanchadan 
kishi kerakligi, qo’shinning yig’ilish vaqti va joyi hal qilingan. Garchi 
qurultoy qatnashchilar hal qiluvchi ovozga ega bo’lmasalarda (qarorni 
shaxsan xon qabul qilgan), muhokama jarayonining o’zi, ya’ni urush 
olib borishdan maqsad va vazifalarni aniqlash, hujum yo’nalishi va 
qo’shin miqdorini belgilash, qo’mondon va uning yordamchilarini 
tayinlash marosimining o’zi ishning muvaffaqiyatli tugashining garovi 
edi. 
Plano Karpini mo’g’ul qo’shinning safardagi jangovar tartibiga 
katta e’tibor bergan: “Ular urushga bormoqchi bo’lsalar, oldinga ilg’or 
qism yuboradilar, bu qismdagilar o’zlari bilan kigiz, otlar va qurol-
aslahadan boshqa hech nima olmaganlar. Ular hech kimni talamaydilar, 
uylarni yoqmaydilar, hayvonlarni o’ldirmaydilar, faqat odamlarni 
yarador qiladilar va o’ldiradilar, boshqa ish qo’llaridan kelmasa, ularni 
quvib yuboradilar. Har holda ular quvib yuborishdan ko’ra, o’ldirmoqni 
afzal ko’radilar”. 
Qo’shinning asosiy kuchi piyodalardan iborat bo’lib, sarkarda 
Dzining fikricha, 50.000 kishilik lashkarga jang paytidagi harakatlar 
uchun 3000 ta otliq va 500 arava yetarli edi.
1
Asosiy kuchlarning vazifasi qarshilik ko’rsatishning barcha 
o’choqlarini butkul yakson etish, bu bilan qo’shin ortidan faqat “tutun 
va kul” qoldirishdan iborat edi. Plano Karpini mo’g’ul qo’shini 
1
Иванин.М. Икки буюк саркарда: Чингизхон ва Амир Темур. -T. “Фaн”, 1994. -Б.14. 

---

103 
tomonidan daryo-suvlardan kechib o’tish usuliga ko’p e’tibor bergan, 
chunki suv g’ovlari o’rta asr lashkarlarning tezlik bilan yurishida jiddiy 
to’siq bo’lgan. Ular daryoga yetib kelgach, u har qancha katta 
bo’lmasin quyidagicha kechib o’tishgan: ko’pgina amaldorlarning 
dumaloq va tekis terilari bo’lib, uning ustki qismi aylanasiga bir qancha 
dastalar qilingan, ularga arqon o’rnatib bog’lashgan va natijada xuddi 
dumaloq qopga o’xshash narsa hosil bo’lgan. 
Mo’g’ullar hujumi strategiyasining asosi-raqib qo’shinini tor-mor 
etish bo’lgan. Dushman qo’shini o’rnashgan yer aniqlanishi bilan ular 
tezkorlikdagi ustunliklari tufayli sinash, razvedka maqsadida jang qilib 
ko’rganlar. “Shuni bilish zarurki, ular doimo dushmanlarini ko’rgan 
zahoti hujumga tashlanishadi, ularning har biri raqibi tomon uch-to’rt 
kamon o’qi otadi; bordiyu g’alaba qilishga ko’zlari yetmasa, yana o’z 
qo’shinlari tomon chekinadilar; bu chekinish yolg’ondakam bo’lib, 
raqiblarni pistirma turgan yergacha ergashtirib kelish va shu yerda 
ularni o’rab olib, yanchib tashlashga mo’ljallagan”.
1
Kamondan 
o’qqa 
tutishning 
yuqori 
samaradorligiga 
kamonchilarning yaxshi ta’lim ko’rganliklari, o’qlarning katta 
tezlikdagi parvozi va beto’xtov o’q yog’dirilishi bilan erishilgan. O’qqa 
tutish paydar-pay bo’lmasdan, birvarakayiga juda qisqa vaqt oralig’ida 
otilganki, to’qnashuv paytida ularning o’qlari o’chmaydi, balki sharros 
quyulgan yomg’irdek yog’ilgan. 
Mana shunday beto’xtov o’q yomg’iri oqibatida raqib tomon 
ko’plab talafot ko’rgan. Mo’g’ullar o’zlari iloji boricha kamroq talafot 
ko’rishlari uchun jang taqdirini jangning boshlang’ich pallasidayoq bir 
yoqlik qilishga intilganlar. 
Y.H. Rerixning yozishiga qaraganda, suvoriyning orasi ochiq 
bo’lgan saflari ketma-ket hujum qilib, raqibni kamon o’qlari va o’tsiz 
qurol bilan unga shikast yetkazib, iloji boricha raqib qanotlarini 
kengroq qurshab olishga harakat qilishgan. Otliqlar jangi zirhli yoki 
taran tipidagi zarbdor og’ir otliq qo’shinni qilich va nayzalar bilan 
jangning birinchi bosqichida dushmanning jangovar saflarida 
aniqlangan zaif yeriga hujumga tashlanishi bilan yakunlangan. Bu 
birinchi bosqichda mo’g’ul suvoriylari safi doimiy harakatda bo’lgan, 
1
Ҳaсанов.Ф. Турон халқлари ҳарбий санъати. -T.: “Давлат илмий нашриёти”, 2018. -
Б.328. 

---

104 
muttasil dushmanga hamla qilib uning safi yonidan ot choptirib o’tib, 
ya’ni dastlabki holatga qaytganlar. Bu dushman sarosimaga tushguncha 
davom etgan. Bunday taktikalar qo’shinni yaxshi boshqarishni, yaxshi 
ta’lim berish va intizomni talab qilgan. 
Mo’g’ullarning og’ir qurollangan otliq qo’shinini yaqin 
masofadan olib borgan jangi zamondoshlari va keyingi davr 
tadqiqotchilari nazaridan chetda qolgan. Ehtimol, bu holat 
mo’g’ullarning zirhli otliq qo’shini jang taqdirini amalda hal 
bo’lgandan keyin jangga kirganligi oqibati bo’lsa kerak. Og’ir 
qurollangan otliq qo’shin sarosimaga tushgan, safi buzilgan raqibga 
hujum 
qilgan. 
Ularning 
asosiy 
vazifasi 
tashkiliy 
qarshilik 
ko’rsatishning qoldiqlarini tugatish, dushmanni qochishga majbur 
qilish edi. Qochgan dushmanni ta’qib etib uni batamom tor-mor 
qilishdagi bosh rolni harakatchan yengil otliq qo’shin o’ynagan. 
Mo’g’ul qo’shinlari xitoyliklarning otish texnikasini o’zlashtirib, 
aftidan ko’chmanchilar olamida birinchilardan bo’lib uni jang 
maydonida qo’llaganlar. Mo’g’ullarning otish qurollarini janglarda 
qo’llaganliklari haqida misollar bor. Chunonchi, 1241-yili Vengriyada 
Botu Sayo daryosidagi ko’prikni manjaniqlar vositasida egallagan.