Chig'atoy ulusining tashkil topishi va siyosiy tarixi.
Chingizxon o'z hukmronligining so'nggi davrlariga kelib, 1224-
yilda o'z qo'l ostiga kiritgan barcha hududlarni avlodlari o'rtasida taqsim
qiladi. Chunonchi, Irtish daryosi sohillaridan g'arbga tomon to
“mo'g'ullar otining tuyog'i yetgan joygacha” bo'lgan yerlar,
Sirdaryoning quyi oqimi va Xorazmning shimoli-g'arbiy qismlari
to'ng'ich o'g'li Jo'jiga, Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Movarounnahr
yerlari Chingizning ikkinchi o'g'li Chig'atoyga berildi.
1
Uchinchi o'g'il
O'qtoyga esa G'arbiy Mo'g'uliston va Tarbag'atoy yerlari ajratildi,
Kenja o'g'il va voris Tuliga Mo’g'uliston, Xitoy va Qirg'iziston yerlari
meros qilib berildi. Keyinchalik, Chingizxonning jahongirlik
yurishlarini davom ettirib, Sharqiy Yevropaning katta qismini bosib
olib, Oltin O'rdaga asos solgan uning nabirasi Botuxon hukmronligi
davrida (1227-1255) Movarounnahrning qator hududlari ham uning
ta'sirida bo'lgan.
2
1
Эшов.Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи. -T.: 2012. -Б.212.
2
Сагдуллаев.A, Аминов.Б, Мавлонов.Ў, Норқулов.Ҳ. Ўзбекистон тарихи: Давлат ва
105
Shunday qilib, Chingizxon avlodlari
o'rtasidagi
meros
taqsimlanishi natijasida Movarounnahr, Sharqiy Turkiston va Yettisuv
o'lkalari Chig'atoy va uning vorislariga o'tib, u Chig'atoy ulusi nomi
bilan atala boshlandi. Endilikda mo'g'ul hukmdorlari Movarounnahr
o'lkasini boshqarishga kirishar ekanlar, ular qanday qilib bo'lmasin,
uning xalqini yanada itoatda tutish, bu yerdan mo'g'ul zodagonlari
uchun ko'proq soliq va o'lponlar undirish, qo'shimcha majburiyatlar
yuklash harakatida bo'ladilar. Mo'g'ullar Movarounnahrni idora etishda
mahalliy amaldorlar xizmatidan ustamonlik bilan foydalandilar. Shu
o'rinda Mahmud Yalavoch, Badriddin Amid, Hasan Xoja, Ali Xoja,
Yusuf O'troriy, Qutbiddin Habash Amid singari mo'g'ul hukmdorlari
bilan yaqindan hamkorlik qilgan mahalliy amaldorlar ismlarini keltirib
o'tish joiz. Shu boisdan ham, Chig'atoy ulusi hukmdori Chig'atoy
(1224-1242) davrida Movarounnahrni boshqarish mahalliy yirik
savdogar, diplomat, sotqinlik evaziga mo'g'ullar ishonchini qozongan
Mahmud Yalavochga berilgani tasodifiy emas. U xoqon nomidan
raiyatni boshqaradi. Uning qarorgohi (poytaxti) Xo'jand edi.
1
Harbiy
hokimiyat, aholini ro'yxatdan o'tkazish, soliq yig'ish ishlari dorug’achi
va tamg'ach deb ataluvchi mo'g'ul amaldorlari qo'lida bo'ladi. Mo'g'ul
bosqoqlari ixtiyoridagi ko'p sonli jangchilar Mahmud izmiga
bo'ysundirilgan. Aholidan markaziy hokimiyat xazinasi uchun ko'plab
soliqlar undirilgan.
Bundan tashqari, aholi turli-tuman to'lovlar berishga majbur
etilgan. Masalan, aholi savdo yo'llaridagi bekatlar (yomlar) uchun
go'sht, un, guruch, ot-ulov berishga ham majbur etilgan. Bosib olingan
mamlakat hunarmandlari «din tugun», deb atalgan maxsus o'lpon to'lab
turganlar.
Mo'g'ullarning Movarounnahr hududini bosib olib, ship-shiydon
etib, talon-taroj qilishi, so'ngra mahalliy aholini haddan ziyod soliq,
o'lpon va to'lovlar yo'li bilan zulm-asoratga duchor etishi, pirovard
oqibatda xalqning ko'tarilishiga, o'z erki, mustaqilligi uchun qalqishiga
sabab bo'ladi. 1231-yilda Buxoro yaqinidagi Tarob qishlog'ida
boshlangan oddiy g'alvir yasovchi hunarmand Mahmud Tarobiy
жамият тарихи. I-Қисм. -T.: “Академия”, 2000. -Б.123.
1
Эшов.Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи. -T.: 2012. -Б.214.
106
boshchiligidagi xalq qo'zg'oloni shu tariqa yuz bergan edi.
1
Kelgindi
mo'g'ul zodagonlarining mahalliy yuqori tabaqa vakillari bilan til
biriktirib, bechorahol xalqni talab, boylik orttirayotganligi, shohona
aysh-u ishrat qurayotganligi, oddiy fuqaroning turmushi tobora
nochorlashib borayotganligi Mahmud va uning maslakdoshlarini
g'azabga keltiradi va qo'lga qurol olib, mo'g'ullar zulmini ag'darib
tashlash uchun kurashga undaydi. Uning tevaragiga ming-minglab
alamzada oddiy mehnat kishilari to'planadi. Buxoro atrofidagi
qishloqlar aholisi bilan ko'payib borgan qo'zg'olonchilar Buxoroga
kelib, mo'g'ul amaldorlarini, shuningdek, mahalliy zodagonlar,
sadrlarni yengib, shaharni egallaydilar. Buxoro sadrlari Mahmud
Tarobiy hokimiyatini tan olib, uni xalifa deb e'lon qilishga majbur
bo'ladilar.
Mahmud Tarobiy Buxoroni egallagach, hukmron kuchlar
hokimiyatini cheklaydi va oddiy xalq manfaatlarini ko'zlaydigan bir
qator tadbirlar o'tkazadi. Qo'zg'olonchilar zarbidan Karmanaga
qochgan mo'g'ul bosqoqlari va mahalliy amaldorlar qo'zg'olonni
bostirish uchun yangidan katta kuch to'playdilar va Buxoroga yurish
boshlaydilar. Ammo bu davrga kelib katta kuchga aylangan
qo'zg'olonchilarning qo'li baland keladi. 10 mingdan ziyod mo'g'ul
askarlari qirib tashlanadi. Qo'zg'olonchilar mo'g'ullarni Karmanagacha
quvib boradilar. Biroq, mana shu hal qiluvchi olishuvda qo'zg'olon
rahnamolari Mahmud Tarobiy va Shamsiddin Mahbubiylar halok
bo'ladi. Tez orada qo'zg'olonga qarshi yuborilgan Eldiz No'yon va
Chekan Qurchi boshchiligidagi mo'g'ul qo'shinlari Karmana yaqinidagi
Malik rabotida qo'zg'olonni bostiradi. Bu jang-u jadal to'qnashuvda 20
mingdan ziyod qo'zg'olonchilar halok bo'ladi. Garchi bu xalq
qo'zg'oloni mag'lub etilsada, biroq u Movarounnahr erksevar xalqining
ozodlik va mustaqillik yo'lidagi mardonavor kurashi, qat'iyatini to'la
namoyon
etdi.
Ayni
chog'da,
Tarobiy
qo'zg'oloni
mo'g'ul
hukmdorlariga mahalliy xalq bilan munosabatlarini qayta ko'rib
chiqish, siyosiy va taktik yo'llarni o'zgartirish uchun muhim saboq
bo'ldi. Mahalliy xalq orasida ancha obro'sizlanib qolgan Mahmud
Yalavochning mo'g'ul hukmdorlari tomonidan Movarounnahrdan
olinib, Pekinga hokim etib tayinlanishi, uning o'rni katta o'g'li
1
Асқаров.A. Ўзбекистон халқлари тарихи. -T.: “Фан”, 1992. -Б.146.
107
Ma’sudbekka berilishi ham qo'zg'olonning muhim saboqlaridan biri
bo'ldi.
Ma’sudbek (1238-1289-yil) bir tomondan, hukmron mo'g'ul
xonlari, aslzodalari bilan umumiy til topishga harakat etib, ularning
manfaatlari, qiziqishlariga mos keladigan siyosat yuritgan bo'lsa,
ikkinchi tomondan mo'g'ul xonlari o'rtasidagi toj-u taxt, hukmronlik
uchun yuz bergan o'zaro ixtiloflardan ustalik bilan foydalanib, o'lkada
savdo-sotiqni jonlantirish, iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirishga
intildi.
Movarounnahr hududlarida yuz bergan bu xildagi ijobiy
o'zgarishlarda Chig'atoy ulusi xoni tashabbusi bilan mo'g'ul no'yonlari
va shahzodalarining 1269-yilda Talos vodiysida bo'lib o'tgan qurultoyi
va undagi tarixiy kelishuvning roli va ta'siri katta bo'ldi. Mazkur
qurultoy barcha mo'g'ul xonlari, aslzodalariga qayerda yashashlaridan
qat'i nazar mahalliy aholi hayoti, turmush tarziga aralashmaslik,
belgilab qo'yilgan soliq, to'lovlar bilan qanoatlanish, ekin maydonlarini
payhon qilmaslik majburiyatini yukladi. Ularni Movarounnahr
yerlariga ko'chib, asta-sekin o'troq hayotga o'ta borishga da'vat etdi.
XIII asrning ikkinchi yarmiga kelib mo'g'ullarning mahalliy
aholiga, ularning turli ijtimoiy qatlamlariga nisbatan munosabatlari
ham keskin o'zgarib bordi. Mo'g'ul hukmron doiralarining bir qismi
yerlik aholining yirik mulkdorlari, ruhoniylari, savdo-sotiq, hunarmand
tabaqalari bilan umumiy til topib, o'z qarashlarini o'zgartirib, musulmon
ruhoniylariga xayrixohlik va hurmat bilan munosabatda bo'la
boshladilar. Chig'atoy ulusida islom rasmiy davlat dini maqomiga ega
bo'ldi. Shuningdek, mo'g'ul qabilalari, elatlari bilan birga XIII asrning
ikkinchi yarmidan boshlab ko'plab turkiy urug'-qavmlar ham
Movarounnahrga kelib o'rnasha boshladi. Jumladan, barloslar
Qashqadaryoda, jaloiriylar Ohangaron vodiysida, arlotlar Afg'oniston
shimolida, qavchinlar Tojikiston janubida, turkiylashgan mo'g'ullar
urug'i-so'fiylar Xorazmda joylashib, chuqur tomir otib bordi. Bu esa
turkiy
xalqlar,
elatlarning
o'lkadagi
mavqeyining
yanada
mustahkamlanishiga, turkiy til va uning shevalari ta'sirining ortib
borishiga sabab bo'ldi. XIV asrdan boshlab Chig'atoy ulusida mo'g'ul
xonlari boshqaruvi sohasida ham muhim o'zgarishlar yuz beradi. Bu
o'zgarishlar, dastavval, Chig'atoy xonlaridan Duvaxon (1274-1306),
uning o'g'illari Kebekxon (1318-1326), Tarmashirin (1326-1334)
nomlari bilan bog'liqdir. Jumladan, Duvaxon davrida katta vakolatga
108
ega bo'lgan Ma’sudbek sa'y-harakatlari bilan shaharsozlik rivojlan-
ganligi, savdo-sotiq ahli katta naf topganligi, qishloq xo'jaligi ancha
yuksalganligi ko'zga tashlanadi. Kebekxon esa o'z qarorgohini mo'g'ul
hukmdorlari orasida birinchi bo'lib Movarounnahrga ko'chirdi.
Qashqadaryo vohasidagi Nasaf shahridan uncha uzoq bo'lmagan joyda
uning buyrug'i bilan saroy (mo'g'ulcha ma'nosi «qarshi») bunyod etilib,
Qarshi nomi bilan poytaxtga aylantirilishi o'sha davrning muhim
voqealaridan bo'lgan.
Kebekxonning muhim xizmatlaridan yana biri - bu uning pul va
ma'muriy-hududiy sohalarda o'tkazgan islohotlaridir. Xususan, 1321-
yilda o'tkazilgan pul islohotida Xuroson, Eron va Oltin O'rdadagi
amaldagi pul tizimi hisobga olingan edi. Og'irligi 8 grammlik katta
kumush tanga va 1 grammlik kichik tanga zarb etildi. Katta tanga
«dinor» deb, kichik tanga «dirham» deb atalgan. Yangi pul birligi
«Kepaki» nomi bilan mashhur bo'lgan. Islohotning dastlabki yillarida
Kebek nomi bilan mashhur bo'lgan bu tangalar ko'p miqdorda
Samarqand va Buxoroda zarb qilinib, muomalaga chiqarilgan. Bu ikki
xil qimmatga ega bo'lgan kumush tangalar keyinchalik boshqa
hukmdorlar tomonidan ham chiqarilgan. Masalan, Tarmashirin davrida
O'trorda ko'plab kumush tangalar chiqaradigan zarbxona muntazam
ishlab turgan. Kebekning pul islohoti tashqi va ichki savdoning
rivojlanishi uchun qulay shart-sharoit yaratishga xizmat qildi.
Ma'muriy islohotga ko'ra, Movarounnahr hududlari viloyatlarga,
viloyatlar tumanlar (mo'g'ullar tartib qilgan 10 ming askar beradigan,
aholisi 40-50 ming nafar bo'lgan, hozirgi tumanlarimizga qiyos etsa
bo'ladi - izoh) ga bo'lindi. Jumladan, Samarqand viloyatida 7 ta,
Farg'ona viloyatida 9 ta tuman tarkib topgan. Kebekxonning o'lkada
tinchlik, osoyishtalik va totuvlik o'rnatish borasidagi siyosatini
Tarmashirin izchil davom ettirdi. U islomni qabul etib, uni dinning
rasmiy dini darajasiga ko'tardi. Kebekxon yo'nalishida siyosat
yurgizgan mo'g'ul xonlarining navbatdagi vakili Qozonxon (1334-
1346) ham Movarounnahr hududlari birligini saqlash, tubjoy aholi
manfaatlarini himoya qilish uchun mahalliy mo'g'ul va turk amirlari,
no'yonlarining olib borayotgan bir yoqlama kurashlarini bartaraf
etishga intildi.
1
U o'zi uchun qarorgoh sifatida Qarshi bilan Buxoro
1
Эшов.Б. Ўзбекистон давлатчилиги ва бошқаруви тарихи. -T.: 2012. -Б.218.
109
oralig’ida (hozirgi Muborak tumani hududida) mashhur Zanjirsaroy
qal'asini qurdirdi.
1
Biroq markazdan qochuvchi kuchlarning, dastavval,
ko'chmanchi mo'g'ul amirlarining kuchayib borayotgan ta'siri va fitnasi
oqibatida 1346-yilda Qozonxon qatl etiladi. Shundan so'ng hokimiyat
tepasiga kelgan amir Qazog'on (1347-1358) mo'g'ul zodagonlari
manfaatlarini yoqlab siyosat yurgizdi. Uning o'zi ham bir joyda muqim
yashamasdan ko'p vaqtini bosqinchilik yurishlarida o'tkazardi. Buning
oqibatida uning davrida mahalliy aholi tub manfaatlari bilan mo'g'ul
hukmdorlari manfaatlari bir-biriga tobora zid kela bordi. Bu esa
Movarounnahrda
yana
siyosiy
vaziyatning
keskinlashuviga,
hokimiyatga intiluvchi kuchlarning faol harakatga kelishiga sabab
bo'ldi. XIV asrning 40-yillarida Chig'atoy ulusi ikki qismga: Yettisuv,
Sharqiy Turkistondan iborat Mo'g'ulistonga va Movarounnahrga
bo'linib ketdi. 1348-yilda Chig’atoy naslidan bo'lgan Tug'luq Temur
Mo'g'uliston hokimi etib ko'tarildi. Movarounnahrda hokimiyatni
egallagan amir Husayn 1358-yilda o'ldiriladi.
Bunday sharoitda Movarounnahr yurtini birlashtirish, mahalliy
hukmdorlarning o'zboshimchalik, boshboshdoqlik harakatlariga chek
qo'yish, jafokash xalqni mo'g'ullar zulmi va istibdodidan butkul xalos
etish va unda qudratli markazlashgan davlat barpo etishdan iborat
yuksak vazifa tarixiy zaruriyat taqozosi bilan kun tartibiga qo'yildi. Uni
muvaffaqiyatli uddalash esa ulug' bobokalonimiz Amir Temurga nasib
etdi.
Dostları ilə paylaş: |