A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

Moliyaviy hisobot ustida ichki nazoratni baholash 
Menejment yoki menejment nomidan ish yuritayotgan guruhlar ichki 
nazorat samaradorligi bo`yicha hisobot ta`minlay olishlari uchun nima qilishlari 
kerak? Menejment ichki nazoratning ko`rinishi va samaradorligini boshqarish 
haqida hisob berishi uchun, ichki nazoratni baholashga ma`sul. Lekin, menejment 
o`z javobgarligini a`do etish uchun tashqi maslahatchilar yoki ichki xodimlar, 
masalan ichki auditorlar, yordamidan foydalanishi mumkin. Bu shaxslar yetarli 
darajada puxta bilimga ega va betaraf bo`lishlari kerak. 
QQBKning menejmentni baholash haqidagi maslahati baholashga 
tavakkalona yondashishni ma`qullaydi. Menejmentning moliyaviy hisobot ustida 
ichki nazoratni baholashga doir 
bosqichlari 
14 – chizmada
qisqacha 
ko`rsatilgan. Menejment ishonchli moliyaviy hisob berishga ahamiyatli xavf-

---

181 
xatarlarni aniqlash bilan boshlanadi. Misol uchun, kompyuter chip ishlab 
chiqaruvchisi inventar hisobotning material ko`rinishga egaligi tufayli uni muhim 
hisob raqami deb e`tiborga olishi ehtimoli yuqori. Bundan tashqari, buxgalteriya 
xodimi tomonidan talab qilinadigan inventarni baholashdagi ulkan miqdordagi 
mulohaza baholashni ayniqsa aloqador tasdiqlash deb taklif bildiradi. So`ngra 
menejment muhim hisobotlar va ularning o`rinli tasdig`i uchun ishonchli 
moliyaviy hisobotning xavf-xatarini kamaytirishga qaratilgan nazoratlarning 
dizayni va samaradorligini boshqarishga e`tibor qaratadi. Menejment nazoratlar 
samarali loyihalashtirilganligi va amalga oshirilganligini aniqlash uchun, ishning 
boshlanishidan to moliyaviy hisobotda aks etgungacha bo`lgan ketma-ketligi, olib 
borishi ehtimoli yuqori. Keyin menejment nazoratlar samarali ishlayotganini 
tekshirish uchun turli xil jarayonlar (masalan, tadqiqot, kuzatuv, hujjatlarni qayta 
ko`rib chiqish, qayta ijro etish)dan dalillar to`playdi. Masalan, sotib olish jarayoni 
davomida, tashkilot butun harid uchun belgilangan dollar miqdorida ma`qullash 
talab qilishi mumkin. Tekshiruvning bir qismi shaklida, menejment shu 
ma`qullashni ta`minlaydigan xodimni so`rashi va muvofiq xodim tomonidan talab 
qilingan ma`qullash belgisini topish uchun qayta ko`rib chiqishi mumkin. 
Jadvalda 
turli xil nazoratlarning samaradorligini tekshirishda menejment foydalanishi 
mumkin bo`lgan boshqa choralarga misollar keltirilgan. Tekshiruv tugatilganidan 
so`ng, menejment aniqlash mumkin bo`lgan har qanday nazorat kamchiliklarini 
baholaydi va QQBK bilan birgalikda hujjatning bir qismi shaklida o`zining 
menejment hisobotini tayyorlaydi. 
Ford Motor Kompaniyasining moliyaviy hisobot ustida ichki nazorat 
to`g`risidagi menejment hisoboti (2011). 
Bizning menejment moliyaviy hisobot ustida, Komponiya qonuni 13a-15(f) da 
ta`riflangan atama kabi, talabga javob beradigan ichki nazorat o`rnatish va uni ayni 
holda saqlashga javobgar. Kompaniyaning moliyaviy hisoboti ustidagi ichki nazorati 
moliyaviy hisobotning ishonchliligini maqullaydigan asosli kafolat ta`minlash uchun 

---

182 
va umumiy qabul qilingan buxgalteriya qoidalariga mos ravishda tashqi maqsadlar 
uchun moliyaviy bayonet tayyorlash uchun tuziladigan jarayon. 
Meros qolgan cheklovlar sababli, moliyaviy hisobot ustida ichki nazorat 
noto`g`ri bayonotlarning oldini olmaydi yoki aniqlay olmaydi. Bundan tashqari, kelasi 
muddatlarga oid har qanday samaradorlikka oid baholash rejalari o`zgarishi mumkin 
negaki o`sha nazoratlar sharoitdagi o`zgarishlar tufayli yoki ko`rsatmaga rozilik 
darajasi sababli yoki protsedura yomonlishi mumkinligi tufayli talabga javob 
bermaydigan bo`lib qolishi mumkin. 
Menejmentimiz nazorati va hamkorligi ostida, shu jumladan Bosh Direktor va 
Moliyaviy ishlar buyicha direktor, biz 31 – dekabr 2011 – yilning moliyaviy hisoboti 
ustida ichki nazoratimizning samaradorligini tahlilini olib bordik. Trestey Komission 
Homiylik Tashkilotlari Qo'mitasi tomonidan tasdiqlangan tahlil Ichki Nazoart –
Intergratsiyalshgan Dastur qolipida ko`rsatilgan mezonlarga asoslangan edi. Bu 
tahlilga tayangan holda, menejment xulosa qildiki bizning moliyaviy hisobot ustida 
o`rnatgan ichki nazoratimiz 2011 – yil 31 – dekabrda tasdiqlanganidek samarali ekan. 
31 – dekabr 2011 – yilda ko`rsatilgan kompaniyaning moliyaviy hisoboti 
ustidagi ichki nazorati samaradorligi PricewaterhouseCoopers MCHJ , mustaqil qayd 
etilgan jamoatchilik buxgalteriya firmasi, tomonidan o`z hisobotida bildirish 
maqsadida shu yerga ilova qilish uchun tasdiqlandi. 
Menejmentning moliyaviy hisobot ustidan ichki nazoratni baholash 
bosqichlari 
Moliyaviy hisobot Risklari va ushbu risklarni kamaytirish uchun joriy qilingan 
Nazoratlarni aniqlaydi 
Moliyaviy hisobolar riski 
Moliyaviy hisobolar risklarini kamaytiradigan Nazoratlarni aniqlaydi 
Dezayn samaradorligini baholaydi (odatda