A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor
Yüklə 2,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Auditorning bevosita bilimlari
. Haqiqatda tekshirishlar, kuzatishlar, hisob- kitoblar va tadqiqotlar natijasida auditor tomonidan bevosita olingan ma’lumotlar ishonchliligi u bilvosita oladigan ma’lumotlarga nisbatan yuqoriroq sanaladi. Masalan, agar auditor yalpi foydani savdo hajmining muayyan foizi sifatida hisoblasa va uning dinamikasini oldingi davr ma’lumotlari bilan solishtirsa, u holda bunday dalillar auditor nazorat tizimiga tayangan holda qo’lga kiritgan ma’lumotlarga ko’ra ishonchliroq bo’lishi mumkin. Ma’lumot etkazuvchi shaxslarni baholash . Axborot manbai hatto mustaqil bo’lgan taqdirda ham, dalillar maqomi ishonchli dalillar bilan ishlashga imkon beruvchi shaxslar tomonidan taqdim etilgan holatdagina ularni ishonchli deb hisoblash mumkin. Shu sababga ko’ra, advokatlar va banklar keltirgan dalillar, odatda, mijozning ishga oid operatsiyalari bilan yaxshi tanish bo’lmagan shaxslardan olingan ma’lumotlarga ko’ra ishonchliroq sanaladi. Bundan tashqari, bevosita auditor tomonidan to’plangan dalillar, agar u dalillarni to’g’ri baholash uchun etarlicha malakali bo’lmagan holatda ham etarli darajada ishonchli bo’lib chiqmasligi mumkin. Masalan, agar tekshiruvchi haqiqiy olmosdan shishani ajrata olishiga aniq imkon beruvchi tegishli bilimlarga ega bo’lmasa, brilliant buyumlardan iborat tovar-moddiy qimmatliklarni tekshirish ularning haqiqatda mavjudligiga oid ishonchli ma’lumotlar bermaydi. Ob’ektivlik darajasi . Xolis dalillar ishonchliligini puxta baholash talab qilinadigan dalillarga qaraganda ishonchliroqdir. Debitor hisoblar tasdig’i, bank 195 ko’chirmalari, qimmatli qog’ozlar va naqd pul mablag’lari inventarizatsiyasi natijalari, shuningdek, hisoblar bo’yicha aylanmalar va yakunlarni balans va bosh daftar bilan solishtirishni xolis ma’lumotlar sirasiga kiritish mumkin. Sub’ektiv axborotlarga misollar tariqasida esa mijoz advokatining ushbu mijozga nisbatan davom etayotgan sud ishining ehtimoliy natijalari bo’yicha da’volari, tovar-moddiy qimmatliklarni inventarizatsiya qilish jarayonida ularning eskirishini baholash, shuningdek, kredit bo’limi boshlig’ining muddati o’tib ketgan debitorlik qarzini to’lash imkoniyati haqida xabarnomasi tilga olinadi. Sub’ektiv ma’lumotlarning haqqoniyligini baholashda uni taqdim etayotgan shaxsni baholash muhim ahamiyat kasb etadi. To’plangan dalillar etarliligi ularning soni bilan belgilanadi. Shuning uchun auditor o’ziga dalillar etarli yoki etarli emasligini belgilab olishida auditorlar tomonidan qo’llaniladigan saralash hajmi muhim ahamiyatga ega. Aniq amal bo’yicha u 200 yoki 100 ta elementli saralashdan dalillar olishi mumkin va ular, odatda, birinchi holatda etarliroq bo’ladi. Dalillar etarliligiga saralash hajmidan tashqari aniq elementlar tabiati ham ta’sir ko’rsatadi. Agar dollarda ifodalangan yirik miqdorli majmua elementlari tanlab olingan bo’lsa, u holda bu xatolarni aniqlash ehtimolini unchalik oshirmaydi. Lekin majmuaning reprezentativ elementlaridan iborat saralash, odatda, etarli hisoblanadi. Aksincha, aksariyat auditorlar dollarda ifodalanuvchi yirik miqdorlarga ega majmui elementlarinigina o’z ichiga oluvchi saralashlarni etarli deb hisoblashmaydi. Auditorlik dalillarining o’z vaqtidaligini ikki yoqlama ko’rib chiqish mumkin: yoki ushbu dalillar to’plangan vaqt bo’yicha, yoki umuman audit qilinayotgan davr bo’yicha. Agar dalillar balans sanasiga iloji boricha yaqinroq to’plangan bo’lsa, ular, odatda, ishonchliroq bo’ladi. Masalan, balans sanasi uchun qimmatli qog’ozlar likvidligining auditor baholash ularni ikki oy avval baholashdan ko’ra anchayin ishonchlidir. Foyda va zarar hisobotiga kelsak, davrning qandaydir bir qismini emas, balki to’lig’icha o’z ichiga qamrab olgan 196 saralashga ega bo’lingan holatda dalillar yanada ishonchli hisoblanadi. Misol uchun, butun yil uchun sotishlar bo’yicha xo’jalik operatsiyalarining ixtiyoriy saralashi ushbu yilning faqatgina dastlabki olti oyini o’z ichiga olgan saralashdan ishonarliroqdir. Birlashgan samara . Dalillarning ishonarlilik darajasini ishonchliligi, etarliligi va o’z vaqtidaligini umumiy baholashdan keyingina baholash mumkin. Yuqori darajali ishonchli ma’lumotlarni o’z ichiga olgan saralash agar o’sha axborot o’z vaqtida bo’lgan holatdagina ishonarli bo’ladi. Xuddi shuningdek, hajman katta, biroq ishonchsiz axborotlarni o’z ichiga olgan saralash ishonarli bo’lmaydi. Dalillarga nisbatan to’rt qaror bilan ularning ishonarlilik darajasini belgilab beruvchi uch xususiyat o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri aloqa mavjud. Auditor moliyaviy hisobotning muhim pozitsiyasi hisoblanuvchi tovar- moddiy qimmatliklar bahosini tekshiryapti, deb tasavvur qilaylik. Umum qabul qilingan auditorlik standartlari auditor tovar-moddiy qimmatliklari bahosida haqiqiy ahvolni buzib ko’rsatuvchi holatlar yo’qligiga etarli darajada ishonch hosil qilgan bo’lishini talab etadi. Shuning uchun, auditor ushbu tovar-moddiy qimmatliklari bahosi bo’yicha ishonchli va o’z vaqtida olingan dalillarni etarli hajmda to’plashi kerak. Bundan kelib chiqsak, u tovar-moddiy qimmatliklari bahosini audit qilish uchun ishonarlilik talablarini qondiradigan amallarni, shuningdek, tarkibida etarlilik talablarini qondirishi mumkin bo’lgan elementlar mavjud saralash hajmini tanlashi lozim. Nihoyat, auditor ushbu amallarni qachon bajarish lozimligini hal qilishi kerak bo’ladi. Dalillarga nisbatan ushbu to’rt qaror uyg’unligi natijasida esa auditorda tovar-moddiy qimmatliklarini baholashda jiddiy xatoliklar yo’qligiga ishonch paydo bo’lishi kerak. Tovar-moddiy qimmatliklari bahosi haqida so’z yuritiladigan audit dasturi bo’limi esa bu qarorlarni aks ettirishi lozim. Ishonarlilik va qiymat . Auditorlik dalillari haqida qarorlar qabul qilishda, ularning nafaqat ishonchliligi va ishonarliligini, balki qiymatini ham hisobga olish 197 zarur. Axborotni tekshirish uchun faqat allaqanday bir turdagi dalillar zarur bo’lgan holatlar juda kamdan-kam kuzatiladi. Bunday axborotning eng yaxshi turini (yoki eng yaxshi turlari birikmasini) tanlashdan oldin, barcha muqobil variantlarning ishonarliligi va qiymati diqqat bilan tahlil qilinishi kerak. Auditorning maqsadi – ushbu ma’lumotlarni tekshirishda foydalanish mumkin bo’lgan ishonchli va o’z vaqtida olingan dalillarni etarli hajmda qo’lga kiritishdan iborat. Shuningdek, bu maqsadga imkon qadar kamroq xarajatlar bilan erishilishi lozim. Yüklə 2,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|