A. K. Xusanov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Mavzu haqida ma’lumot.
Ildiz bo’rtma nematodasi mikroskopik hayvon bo’lib, asosan o’simliklarning yer osti qismlarida, ildiz mevasi va tuganagida parazitlik qiladi. Boshqa nematodalar singari unda ham jinsiy demorfizm aniq ifodalangan. Urg’ochilari sharsimon yoki limonsimon shaklida bo’lib, ular 85 harakatlanmaydi. Erkaklari 1-3 mm lichinkalari esa 0,3-0,5 mm uzunlikda bo’lib, chuvalchangsimon shakldadir. Odatda ildizning shikastlangan joyida har xil kattalikdagi, ya’ni 1 mm dan 5-6 sm gacha bo’rtma hosil bo’ladi. Buning sababi, ildiz to’qimasiga o’rnashib olgan parazit o’zining ovqat hazm qilish bezlaridan fermentli suyuqlik – maxsus so’lak ajratib chiqaradi. Uning ta’sirida o’simlik hujayralarining bo’linish jarayoni tezlashadi, hujayra qobig’i eriydi va ko’p yadroli gigant hujayralar hosil bo’ladi. Bular odatdagi hujayralarga nisbatan 5-10 marta katta bo’lishi mumkin. Urg’ochi bo’rtma nematodalarining uzunligi odatda 1-2 mm, eni esa 0,3-1 mm gacha bo’ladi. Gavdasi aniq ikkiga ajratilgan bo’lib, oldingi ingichka qismi bo’yin, keyingi yo’g’onlashgan qismi esa asosiy tana deyiladi. Bo’rtma nematodasining tanasi kutikula deb ataladigan ancha tiniq teri qatlami bilan qoplangan bo’lib u nematodalarni har xil noqulay sharoitdan saqlaydi. Ovqat hazm qilish sistemasi og’iz bo’shlig’idan boshlanuvchi halqum, o’rta va keyingi ichakdan iborat. Og’iz teshigi tananing oldingi uchida joylashgan og’iz bo’shlig’ining shpris ninasiga o’xshash naysimon organ – stilet joylashgan. Bu stilet yordamida nematoda o’simlik to’qimasini teshib uning ichiga o’rnashib oladi. O’simlik shirasini so’radi va shu yo’l bilan ovqatlanadi. Stiletning oldingi tomoni juda tor, naysimon keyingi uchi esa piyozbosh shaklidagi kengaygan halqumga tutashgan. Bu piyozboshcha (bulbus) o’simlik hujayralaridan shirani nematoda so’rib olayotgan paytida o’ziga xos nasos vazifasini bajaradi. Bulbusning keyingi uchi ancha keng va uzun o’rta ichak bilan tutashgan bo’lib, u ichakda ovqat hazm bo’ladi. Orqa ichak qisqa va ingichka bo’lib gavdaning eng keyingi uchida orqa chiqaruv teshigi orqali tashqariga ochiladi. Boshqa barcha nematodalar singari bo’rtma nematodalarining nerv va ayiruv sistemalari bir muncha sodda tuzilgan. Nerv sistemasi alohida nerv hujayralari va ulardan chiqqan nerv tolalaridan iborat. Ayiruv organlari sistemasi teri ostida joylashgan naysimon kanallardan iborat. Qon aylanish va nafas olish sistemalari rivojlanmagan. Jinsiy organlari sistemasi tana bo’shlig’ida joylashgan juft uzun naychalardan iborat bo’lib, urg’ochisida tuxumdon, tuxum yo’li va bachadon deb ataladigan qismlarga bo’linadi. Urg’ochi bo’rtma nematodasining jinsiy teshigi gavdasining keyingi qismida joylashgan. Erkaginig jinsiy organlar sistemasining yo’li orqa ichak bilan birga orqa chiqaruv teshigi, kloakaga ochiladi. Kloaka ichida bir juft qo’shiluv organi vazifasini bajaruvchi spikulalar joylashgan. Yosh bo’rtma nematodalar voyaga yetgunga qadar 4 ta lichikalik davrini o’taydi. Birinchi yoshdagi lichinka tuxum ichida rivojlanadi. Va shu yerda po’st tashlab ikkkinchi yoshdagi lichinkaga aylanadi. Bu lichinka tuxum po’stini yorib tashqariga chiqadi va bir necha kundan keyin o’simlikni zararlay oladigan – invazion davrga o’tadi. Keyin ular steleti yordamida ildiz po’stini teshib o’simlik to’qimasiga kirib oladi. Shundan keyin lichinkalarning ildiz hujayralari shirasini so’rib parazitlik hayot kechirish davri boshlanadi. Aktiv ovqatlanishi natijasida parazit lichinkalarning bo’yi tobora o’sib, eni esa yo’g’onlashib boradi. Ular yana 86 ikki marta po’st tashlaydilar va ikkinchi hamda to’rtinchi yoshdagi lichinkalik davriga o’tadi. Ulardan erkak va urg’ochi nematodalar rivojlanadi. Urg’ochi bo’rtma nematoda ildiz ichida harakatlanmaydi. O’troq hayot kechirganligi sababli uning harakatlanuvchi muskullari rivojlanmagan. Tuxum qo’yishdan oldin urg’ochi nematoda jinsiy teshigi atrofiga bir oz yelimsimon suyuqlik ishlab chiqaradi va unga tuxumlarini qo’yadi. Ana shu suyuqlik keyin qotib tuxum xaltasini hosil qiladi. Tuxumdan chiqqan ikkinchi yoshdagi lichinkalar tuxum xaltachasidan tashqariga chiqib yangi rivojlanayotgan ildizlarini yoki yaqinroqdagi o’simliklarning ildizlarni zararlashi mumkin. Ildiz bo’rtma nematodasi iqlim va tuproq sharoitiga qarab bir yil davomida 5-6 martagacha avlod berishi mumkin. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|