A. M. Cabbarov Rəyçilər: f e. d., professor M. Y. Qazıyeva

Часть II

II hissəyə aid sözlər

Слова к части II
exhange [ıks 't∫eınd3] n mübadilə, mübadilə etmək (обмен; v об­мениваться)

alveolus [æl'vıələs] alveola (pi. alveoli [æl'vıəlaı] alveolyar (n альвеола)

alveolar [æl'vıələ] а kip, sıx (альвеолярный)

dense [dens] а köndələn (плотный)

transverse ['trænzvə:s] а düz yastı (поперечный) flat а плоский

flatten ['flætn] o zamandan, çünki (уделать(ся) ровным, плоским)

since [sıns] adv bəri, hələ (с тех пор; prp с (како- го-л. времени); cj так как, по­скольку)

content ['kntənt] n içindəki (содержимое)

eliminate [ı'lımıneıt] v çıxarmaq, xaric etmək (выводить, уда­лять)

elimination [ılımı'neı∫n] n çıxarma, xaric etmə (выведе­ние, удаление

contribute [kən'trıbjut] v kömək etmək, səbəb olmaq, (to) содей­ствовать, спо­соб­с­тво­вать)

through [θru:] prep arasından, sonra. (сквозь, через)

Çalışmalar

Упражнения
Çalışma 1. Aşağıdakı sözləri oxuyun və tərcümə edin. Lüğət vasitəsilə özünüzü yoxlayın.

Упражнение 1. Прочтите и переведите сле­ду­ющ­ие слова. Проверьте себя по словарю.

maximum, production, pleural, passively, po­si­ti­on, elas­ticity, tract, pulmonary, ventilation
Çalışma 2. Sinonim cütlüklərini tapın.

Упражнение 2. Подберите пары синонимов.

interior, per minute, to take place, because, to occur, since, internal, each minute, a minute

Çalışma 3. ex-, un-, in- prefikslərindən istifadə edərək verilmiş fellərdən antonimlər düzəldin.

Упражнение 3. Образуйте от данных слов антонимы, используя приставки ex-, un-, in-.

interior, decrease, inspiratory, important
Çalışma 4. B mətnini nəzərdən keçirin (vaxt- 10 dəq) 1) Mətni neçə yerə bölmək olar? 2) Passive Voice formasında feli xəbərlər; b) one (ones) sözü; c) təyin fun­k­s­i­yalı isimlər işlənən cümlələri i tapın. 3) Bu cümlələri tər­cü­mə edin.

Упражнение 4. Просмотрите текст В (время 10 мин). 1) Скажите, на сколько частей можно разделить текст. 2) Найдите предложения, где употребля­ются: а) гл­а­голы-сказуемые в Passive Voice; б) слово one (ones); в) суще­ствительные в функции определения. 3) Переведите эти предложения.
Text В

Respiration
The term «respiration» means the exchange of gases (oxygen and carbon dioxide) which takes place between the living organism and the environment. One must con­si­der that in higher organisms this exchange takes place at se­veral different levels. An initial exchange must occur bet­ween the air in the lungs, from which the oxygen is being continually taken up and into which carbon dioxide is being continually poured, and the external air. This is the process of external respiration.

The composition of the air inside the lungs is different from that of the air which we inhale. The content of alveolar air is very constant, especial­ly the one of carbon dioxide, the partial pressure of which is normally 40 mm of mercury. This constancy is the result of a self-regulating mecha­nism by which the respiratory activity is governed by the amount of car­bon dioxide which has been eliminated from the organism.

The exchange of gases varies according to the size and activity of the organism. In man at rest the absorption of oxygen reaches about 0.25 litre a minute and the eli-mi­na­tion of carbon dioxide 0.2 litre. At a time of maximum mus­­cular activity, the consumption of oxygen and the pro­duc­­­tion of carbon dioxide may both exceed 4 litres a minute.

The movement of air into the lungs is brought about by an increase in the volume of the thoracic cavity with the action of the respiratory muscles. The lungs follow this movement passively. Some of the in­spiratory muscles have a fixed point on the ribs; when the ribs are being raised the muscles increase the anteroposterior and trans­ver­se diameters of the thoracic cavity (costal respiration). Ano­ther important muscle is the diaphragm, a thin dome-shaped «sheet», which closes the lower part of the thorax and separates it from the abdomen. The diaphragm con­tracts and flattens; it contributes in this way to the extension of the vertical diameter of the thoracic cavity and raises the ribs (abdominal respiration). At the time of expiration, the thorax returns to its initial position, and air is expelled through the same tracts that had been -used by fresh air during inspiration.

In an individual at rest the number of inspirations per minute is 10 to 15; the pulmonary ventilation, or the volume of air which passes through the respiratory system each minute, is about 6 litres per minute. During intense muscular activity the inspiration rate may rise to 50 and the ventilation to 150 litres or more per minute.
Çalışma 5. Verilmiş mülahizələri oxuyun. Mətndə bu mülahizələrin fikrinin daha dolğun ifadə edən cümlələri tapın.

Упражнение 5. Прочтите данные суждения. Най­ди­те в тексте предложения, более полно вы­ра­жа­ющие мысль этих суждений.

1. The term «respiration» means the exchange of gases. 2. An initial exchange between the air in the lungs and the external air is called external respiration. 3. The exchange of gases varies according to the size and activity of the organism. 4. The content of alveolar air is very cons­tant. 5. The diaphragm contracts and flattens.
II hissə

Часть III

4-cü dərsə aid ümumiləşdirici yoxlama tapşırıqları

Контрольно-обобщающие упражнения к уроку 4
Çalışma 1. Məchul növdə feli xəbərin işləndiyi cümlələri tərcümə edin.

Упражнение 1. Переведите предложения с гла­голом-сказуемым в страда­тельном залоге.

1. Oxygen is being continually taken up from the lungs. 2. The ex­change of gases varies according to the size and activity of the organism. 3. Some of the res­pi­ra­to­ry muscles have a fixed point on the ribs. 4. Air is ex­pel­led through the tracts that have been used by fresh air du­ring inspiration. 5. The heart wall is composed of two layers.
Çalışma 2. One sözönünün say kimi işləndiyi cümlələri oxuyun. Bu cümlələri tərcümə edin.

Упражнение 2. Прочтите предложения, где слово one — числительное. Переведите эти пред­ло­же­ния.

1.The lungs are two in number and one of them is in the right half of the thoracic cavity. 2. One must know that smoking is harmful. 3. The right lung is separated from the left one by the mediastinal septum. 4. There is one movable bone in the skull. 5. The right and left pleural ca­vi­ties are serous sacs with visceral layers and parietal ones.

LESSON FIVE

THE DIGESTIVE SYSTEM
1. Indefinite pronouns some, any, no and their derivations.

2. Adverbial modifier of object, təyin və zərflik budaq cümlələri.

3. The function and translation of the word it

I hissə

Часть I

I hissəyə dair sözlər

Слова к части I
pelvis ['pelvıs] n çanaq sümüyü. (таз)

pelvic ['pelvık] a çanaq (тазовый )

enclose [ın'klouz] v заключать, окру­жать

support [sə'p:t] v dəstəkləmək; под­дер­жи­вать

gall-bladder ['g:lblaedə] n öd kisəsi; жел­ч­ный пузырь

stomach ['stΛmək] n mədə; желудок

weigh [weı] v çəkmək; взвешивать, весить

weight [weıt] n çəki, kütlə вес

wide [waıd] а enli, широкий

widen ['waıdn] v genişləndirmək, ar­tır­maq, рас­ширять (ся)

width [wıdθ] n genişlik; ширина

long [ lŋ] а uzun; длинный

length [leŋθ] n uzunluq; длина

lengthen [leŋθən] v uzatmaq, удлинять(ся)

inch [ınt∫] n düym, дюйм

narrow ['nærou] а dar, ensiz, узкий; v су­жать­ся­

Çalışmalar

Упражнения
Çalışma 1. Boş yerləri some., any, no qeyri-müəyyən əvəzliklər və onların törəmələri ilə doldurun.

Упражнение 1. Заполните пропуски не­оп­ре­де­л­­е­нными местоимениями some, any, по и их про­из­во­д­ными.

1. Are there ... grammar exercises in this textbook? 2. Give the pa­tient analgetic. 3. Can … show me the way to the Rectorate? 4. …was allowed to visit the boy because of the quarantine. 5. My eyeglasses are bad, I can’t see ... now. 6. You may ask ... to help you.
Çalışma 2. Some, any, no qeyri-müəyyən əvəz­lik­lər və onların törəmələri olan aşağıdakı cümlələri tər­cü­mə e­din.

Упражнение 2. Переведите следующие пред­ло­жения с неопределенными местоимениями some, any, по и их производными.
Çalışma 3. Aşağıdakı cümlələrdə budaq cümlələri təyin edin: təyin, tamamlıq və zərflik. Cümlələri tərcümə e­din.

Упражнение 3. В следующих предложениях определите придаточные предложения: оп­ре­де­ли­тель­ные, дополнительные и обстоятельственные. Пере­ве­ди­те предложения.
1. While oxygen is being taken into the blood, carbonic acid gas, or carbon dioxide passes from the blood into the lungs and is breathed out.

2. If you hold your breath, the carbon dioxide immediately begins to accumulate in the blood. 3. The tonsils can be removed in later life, prbvided the infection seems severe. 4. The right lung that is slightly larger of the two is divided into three lobes. 5. The teacher explains that the diaphragm contracts and descends with each inspiration. 6. When the lungsare full, the diaphragm relaxes.
Çalışma 4. Nümunəyə əsasən cümlələri tərcümə edin, it əvəzliyinin tərcüməsinə diqqət yetirin.

Упражнение 4..Переведите предложения сог­лас­но образцу; обратите внимание на переиод месс­то­имения it.

Nümunə: Water is liquid. Su mayedir; вода – жид­костью

Образец:

It is necessary for life. - O, həyat üçün vacibdir.

It is necessary for health to drink distilled water. Sağ­lamlıq üçün distillə edilmiş su içmək lazımdır. Для здо­ровя необходимо пить дистиллированную воду.

1. Medical students study anatomy. It is difficult for them. It is diffi­cult for them to study it. 2. The amount of air which the body needs varies from time to time. It is necessary for the body. It is necessary for the body to regulate it. 3. Blood is a red fluid. It is easy to see it when it escapes from a blood vessel. 4. Pneumonia is inflammation of the lungs. It is dangerous for life. It is easy to diagnose it. 5. The larynx contains the vocal cords. It is surrounded by pieces of cartilage for support. It is possible to examine it with special instruments.
Çalışma 5. Aşağıdakı sözləri oxuyun. Onları tər­cü­mə edin.

Упражнение 5. Прочтите следующие слова. Пе­­реведите их.

chest [t∫est], abdomen ['æbdəmən], mechanical [mı'kænıkəl], chem­ical ['kemıkəl], diaphragm ['daıəfræm], muscle ['mΛsl], behind [bı'haınd], to bind [baınd], liver [lıvə], across [ə'krs], to participate [pa:'tısıpeıt], to situate [sıtjueıt], substance ['sΛbstəns], reservoir ['rezəvwa:], palate [pælıt], to consume [kən'sju:m], diameter [daı'æmıtə]
Çalışma 6. Aşağıdakı cümlələrin oxunuşu üzə­rin­də işləyin.

Упражнение 6. Отработайте чтение сле­ду­ющ­их предложений:

The 'abdomen is the 'largest /cavity... . It is bounded a/bove..., it is separated by the 'great 'muscle of respi/ration... . 'Laterally and in /front | it is en/closed by the 'lower /ribs | ... and be/hind, | it is en/closed by the spinal \column.
Çalışma 7. ic-suffiksinin mənasını yadda sax­la­yın. Aşağıdakı isimlərdən sifət düzəldin. -ic (-ical) suf­fiks­lərindən istifadə edərək isimlərdən mənsubiyyət və əla­mət bil­dirən nisbi sifətlər düzəldin.

Упражнение 7. Запомните значение суффикса-ic. Об­разуйте прилагатель­ные от следующих су­щес­тви­тель­ных.

-ic (-ical) образует от основ существительных относительные прилагательные, которые обозначают принадлежность или признак: pelvis-pelvic; phy­sio­lo­gy-physiological, physiologic, history, che­mis­try, mec­ha­nism, toxicity, spleen

Text A

The Abdomen
The abdomen is the largest cavity of the body. It is bounded above by the thorax or chest and below by two pelvic bones which meet in front. From the cavity of the thorax it is separated by the great muscle of respiration — the diaphragm. Laterally and in front it is enclosed by the lower ribs and abdominal muscles. Behind, it is supported by the spinal column.



The organs of the abdominal cavity are the liver, the gall-bladder, the stomach, the intestines, the pancreas, the spleen, the kidneys and the bladder.

The liver lies under the right ribs and extends across to the left of the epigastrium. The liver is a large organ that weighs about 1,5 kg. Everybody must know that the liver plays a very important role in the vital activities of the organism. It is the liver that; secretes bile which partic­ipates in the digestive process and has a defensive function, i.e. some toxic substances are detoxified in the liver.

The gall-bladder lies beneath the right lobe of the liver. The gallbladder serves as a bile reservoir.

The stomach lies under the left ribs and extends across to the right. It is known that its smaller end situates in the epigastrium. The stomach serves as a container of food, which is partly digested in it. The size and shape of the stomach vary with any amount of food that is consumed and the extent of contraction of its wall. The stomach when it is filled with food is usually compared with a chemical retort. Its capacity is some 1–2 litres.

The intestines («internal» – Latin) occupy chiefly the central portions of the abdominal cavity. From the stomach the food passes in small portions into the small intestine where it undergoes further mechanical and chemical changes. As the contents of the small intestine cannot move back they may freely pass into the large intestine.

The «small» and «large» refers to the width, rather than the length. The small intestine is only 1.5 to 2 inches in diameter at the point where it leaves the stomach and it narrows somewhat thereafter. The large intestine is up to 2.5 inches wide.
Çalışma 8. A mətnini nəzərdən keçirin və bu mətn­də qarın boşluğunun hansı orqanlarının təsvir olunduğunu söyləyin.

Упражнение 8. Прочтите и переведите пись­мен­но следующие предложе­ния из текста А.

1. The liver plays a very important part in the vital activity of the organism. It secretes bile which participates in the digestive process and has a defensive function, i.e. some toxic substances are detoxified in the liver. 2: From the stomach the food passes in small portions into the small intestine where it undergoes further mechanical and chemical changes. 3. The small intestine is only 1.5 to 2 inches in diameter at the point where it leaves the stomach and it narrows somewhat thereafter.
Çalışma 9. A mətnini oxuyun və tərcümə edin. Mət­n­də aşağıdakı suallara cavab tapın.

Упражнение 9. Прочтите и переведите текст А. Най­дите в тексте ответы па следующие вопросы и зачитайте их

1. Where is the largest cavity of the body si­tu­at­ed? 2. What organs does the abdominal cavity contain? 3. What are the characteristics of the liver?

4. 
   What does the gall-bladder serve for? 5. What are the characteristics of the stomach? 6. How do we distinguish «small» and «large» intestines?
   

Çalışma 10. Sinonim cütlüklərini seçin.

Упражнение 10. Подберите пары синонимов.

spinal column, to participate, beneath, thorax, chest, under, to take part, backbone
Çalışma 11. Antonim cütlüklərini seçin.

Упражнение 11. Подберите пары антонимов.

above, in front of, small, lower, to the left, to pass in; upper (higher), to the right, to leave, behind, below, la­r­ge
Çalışma 12. Aşağıdakı cümlələri tərcümə edin. it sö­zünün funksiyasını təyin edin.

Упражнение 12. Переведите следующие пре­д­­ло­жения. Определите функции слова it.

1. It must be noted that the role of the stomach is to prepare the food chemically and mechanically. 2. When a group of organs performs a vari­fied series of functions we call it a system. 3. It is the gastric glands in the stomach that secrete gastric juice, which is acid and acts on meals. 4. It is through the capillary network of the villi that digested foods pass to enter the bloodstream. 5. It is possible to refer painful intestines to bacterial or amoebic infection of the gastro-intestinal tract. 6. After the food is properly prepared it is absorbed into the lymph-vessels and blood vessels.
Çalışma 13. İngilis dilinə tərcümə edin.

1. Diafraqma döş qəfəsini qarın boşluğundan ayı­ran iri əzələdir. 2. Məlumdur ki, qara ciyər sağ qabırğa altında yerləşən ən böyük orqanlardan biridir. O bir ne­çə həyat əhəmiyyətli funksiya yerinə yetirir. 3. Məhz qa­ra ciyərdə bəzi toksik maddələr zərərsizləşdirilir. 4. Qa­lın bağırsaq nazik bağırsaqdan 1-1.5 düym genişdir.
Упражнение 13. Переведите на английский я­з­ык.

1. 
   Диафрагма — это большая мышца, которой груд­ная полость отделяется от брюшной. 2. Из­вест­но, что печень, расположенная в правом под­ре­бе­рье, яв­ля­ет­ся одним из самых крупных органов. Она вы­пол­няет несколько жизненно важных функ­ций. 3. Именно в печени об­ез­вре­жи­ва­ются не­ко­то­рые токсичные вещества. 4. Тол­стый кишечник на 1—1,5 дюйма ши­ре, чем тонкий.
   

II Hissə