A. M. Cabbarov Rəyçilər: f e. d., professor M. Y. Qazıyeva

Qeyd: 1.Vurğusuz vəziyyətdə a, e, o, y , i, u saitləri [ə] və yaxud [ı] kimi oxunur. Məsələn: common, system, difficult, woman, direct, history.

[ei]	[æ]	[i:]	[e]	[ou]	[]
Brave	— man	he —	test	No	— hot
Made	— had	be —	bed	Go	— from
Take	— map	we —	ten	Note	— box
[ju:]	[Λ]	[ai]	[i]	[: ]	[ə:]
Student	— but	five —	in	aorta	- worse
Use	— cup	life —	his	sport	— work
Music	— bus	type –	it	Sort	— word

2. r, l, j saitlərindən sonra u saiti [u:] kimi tələffüz olunur. Məsələn: rule, true, June , blue.
Çalışma 1. Aşağıdakı sözlərin oxunuşunu müqayisə e­din.

Упражнение 1. Сравните чтение следующих слов.

Çalışma 2. Aşağıdakı sözləri oxuyun. Uzun və mü­rək­kəb səslərin oxunuşuna diqqət yetirin.

Упражнение 2. Прочтите следующие слова. Об­ра­тите внимание на чтение долгих и сложных зву­ков.

[:] [ə:] [а:] [аıə] [ıə] [еə]

born first part fire here care
Çalışma 3. İngilis dilində uzun sait səsləri qısa sait səslərlə əvəz etmək olmaz. Aşağıdakı sözlərin sait səsin uzunluq və qısalığından asılı olaraq mənalarını müqayisə edin.

Упражнение 3. В английском языке нельзя дол­гие гласные звуки заме­няь краткими. Сравните смыс­ло­вые значения слов в зависимости от долготы и крат­кос­ти гласного звука.

	[I]	[:]	[]
sheep- qoyun; овца	ship-gəmi; корабль	short-qısa; короткий	shot-atəş açdı; выстрел
seek- axtramaq; искать	sick больной	port-liman; порт	pot котелок
lever рычаг	Liver печень	Sport-idman; спорт	spot пятно

|u:|	[u]	[а:]	[Λ]
Pool–göl­mə­çə, ho­­vuz; лу­жa;	Pull-dart­maq, çəkmək, тянуть;	heart-ürək; сердце;	hut-koma, dax­ma; хижина;
fool-axmaq, sə­feh;глупец	full-dolu, tam; полный;	cart araba, əl arabası;повозка;	cut–kəsmək, doğramaq; порезать(ся)

Çalışma 4. 1) Mətni oxuyun və hansı qədim si­vi­li­za­si­y­alarda təbabətin inkişaf etdiyini söyləyin. 2) Ayrılmış söz­ləri ucadan oxuyun. Vurğulu vəziyyətdə saitlərin oxun­uş­una fikir verin

Упражнение 4. 1) Прочтите текст про себя и ска­жи­те, в каких древних цивилизациях развивалась мед­иц­ина. 2) Прочтите вслух выделенные слова.

Обратите внимание на чтение гласных в ударном по­ложении.

Medicine in Ancient Civilization
Early man, like the animals, was subject to illness and death. Life was uncomfortable, dangerous and hard. If the man had a wound, his instinctive action was to suck or lick this wound. He knew that bleeding very often eased the pain of a wound.

Instinctive medical actions soon became ceremonial rituals which be­came very important in the life of a primitive man. Medicine progressed slowly. The medicine-man practiced magic to help the man who was ill or had a wound.

As the centuries passed, man came to know anatomy from the ani­mals he killed. The medicine-man became the central figure of the tribe.

Between 7000 and 4000 B.C. new civilization developed from the early tribes. Ancient Egyptians were the earliest civilized people in the world. They studied the human body. Magic still played an important part when the medicine-man treated ill people but Egyptians also developed practical methods of treatment. Homer wrote that Egyp­tian doctors were the best in his time.

The early Indians in Mexico used narcotics in the tre­atment of dis­eases. In Peru and India surgery was very de­­ve­l­oped. Amputations were very common in these coun­tr­ies.

Medicine in China began about 2600 B.C. The Chinese used acupuncture very often. The Chinese also discovered about two thousand medicinal substances.
Çalışma 5. Aşağıdakı sözləri oxuyun.

Упражнение 5. Прочтите следующие слова.

ea ее [i:]

[i:] + d, th = [e]

1

Tərtib edən: dosent N.Ə.Aslanova 2

2

Redaktor: f.e.n., dosent A.M.Cabbarov 2

Rəyçilər: f.e.d., professor M.Y.Qazıyeva 2

f.e.d., professor Z.A.Ağayev 2

f.e.n., dosent N.H. Nəbiyev 2

f.e.n., dosent V.B.Nəsibov 2

2

MÜQƏDDİMƏ (ПРЕДИСЛОВИЕ) 3

Mövcud dərslik ali məktəblərin tərcümə və tibb ixtisasları üzrə ingilis dilini öyrənməkdə olan tə­lə­bə­lə­ri üçün nəzərdə tutulmuşdur. Dərsliyin yazılışı müd­də­tində müəllif gələcək mütəxəssislərin peşə tə­lə­batlarını nəzərə alaraq onların reseptiv və produktiv vərdiş və bacarıqlarının bir vaxtda və qarşılıqlı formalaşması haqqında müasir metodika və psi­xo­lo­gi­ya­nın müddəalarını və kommunikativ istiqamət yö­n­lü­lük prinsiplərini rəhbər tutmuşdur. 3

Dərsliyin əsas vəzifəsi tələbələrdə ingilis dilindən peşə ünsiyyəti və özünütəhsil vasitəsi kimi istifadə etmək bacarığı formalaşdırmaqdır. 3

Dərslik tələbələrdə ingilis dilində leksik və qrammatik struktur materialı əsasında tibb ədəbiyyatı üçün səciyyəvi olan oxu, dinləmə və danışıq ba­ca­rıq­ları və vərdişlərinin inkişafını nəzərdə tutur. Dərsliyin dil (leksika və qrammatika) materialı tibb dilinin sta­tis­tik tədqiqatı əsasında seçilmişdir. 3

Mətn materialının tematikası proqram tə­lə­b­lə­ri­nə uyğundur və tələbə tərcüməçi-həkim peşə ha­zır­lı­ğı­nın məzmununu əks etdirir. Mətnlər, bir qayda olaraq, or­i­­jinal elmi və elmi-populyar ədəbiyyatdan gö­tü­rü­l­müş­­dür. Tədris məqsədi ilə onlar qismən qı­sal­dıl­mış­dır. 3

MÜNDƏRİCAT 5

(СОДЕРЖАНИЕ) 5

REVIEWING SOME BASIC FACTS ABOUT THE ENGLISH LANGUAGE 19

DƏRS 1 19

УРОК 1 19

NƏ ÜÇÜN ALİ MƏKTƏBLƏRDƏ XARİCİ DİLLƏRİ ÖYRƏNMƏK LAZIMDIR? 19

Əziz dost! Siz orta məktəbdə ingilis dili ilə məşğul olmuşsunuz. Ali məktəbdə də ingilis dilinin öyrənilməsinə kifayət qədər yer ayrılır. Lakin ali məktəbdə xarici dil dərslərinin məqsədi başqadır. Ali məktəbdə xarici dilin öyrənilməsinin son məqsədi məlumat toplamaq üçün peşə ədəbiyyatının oxu vərdişlərinə yiyələnmək, həmçinin institut tələbə həyatı və təhsili, onun gələcək peşəsi ilə bağ­lı mövzular çərçivəsində xarici dildə söhbət aparmaq vər­dişlərini möhkəmləndirməkdir. İldən ilə müxtəlif öl­kə­lərin arasında işgüzar əlaqələr inkişaf edir və möh­kəm­lə­nir. Sizi qarşıda ürək-damar xəstəliklərinin, müxtəlif növ xər­çəngin və virus infeksiyalarının aşkarlanması sa­hə­sin­də, tibb sahəsində ən yeni ixtiralarla bağlı mühüm prob­lem­lər müzakirə olunacaq beynəlxalq konqreslər, sim­po­zi­um­lar gözləyir. Müntəzəm olaraq məlumatların həcmi ar­tır. Tibb mütəxəssisi elmi informasiyanın mə­nim­sə­nil­mə­si­nə vaxtının çoxunu sərf edir. Bu işdə sizə ingilis dilində tibb ədəbiyyatını oxumaq bacarığı kömək edəcək. Xarici dilin öyrənilməsi çətin işdir, amma mümkündür. Dili “öyrətmək” olmaz, dili ancaq öyrənərlər. (L.V.Şerba) Bu məqsədə nail olmağın yeganə yolu gərgin və şüurlu əməkdir. A.Eynşteyn özü haqda yazmışdır: “Mənim heç bir istedadım yoxdur, amma təkcə qatır inadkarlığım və ehtiraslı həvəsim vardır”. İngilislərin yaxşı bir məsəli var: “Bircə həvəs olsun, hər bir iş düzələr” 20

İngilis saitləri necə oxunur? 20

Sait səslər 21

I 21

II 21

III 21

IV 21

Açıq heca 21

Qapalı heca 21

Sait +r 21

Samit +re 21

a 21

[ei] 21

name 21

baby 21

[æ] 21

man 21

hand 21

[Λ] 21

part 21

start 21

[εə ] 21

care 21

prepare 21

E 21

[i:] 21

we 21

these 21

[e] 21

ten 21

leg 21

[ə:] 21

her 21

nerve 21

[ıə] 21

here 21

sphere 21

O 21

[ou] 21

no 21

note 21

[] 21

not 21

dog 21

[:] 21

form 21

sport 21

[:] 21

more 21

ignore 21

u 21

i/y 21

[јu:] 21

student 21

music 21

[aı] 21

my 21

time 21

[Λ] 21

but 21

up 21

[ı] 21

big 21

six 21

[ə:] 21

nurse 21

burn 21

[ə:] 21

girl 21

firm 21

[јu:ə] 21

cure 21

pure 21

[aıə] 21

Fire 21

Tired 21

Qeyd: 1.Vurğusuz vəziyyətdə a, e, o, y , i, u saitləri [ə] və yaxud [ı] kimi oxunur. Məsələn: common, system, difficult, woman, direct, history. 21

2. r, l, j saitlərindən sonra u saiti [u:] kimi tələffüz olunur. Məsələn: rule, true, June , blue. 22

[Λ] 22

Çalışma 1. Aşağıdakı sözlərin oxunuşunu müqayisə e­din. 22

İNGİLİS DİLİNDƏ SAMİT SƏSLƏR 37

УРОК З 44

İNGİLİS SAİT VƏ SAMİT BİRLƏŞMƏLƏRİ NECƏ OXUNUR? 44

DƏRS 4 49

УРОК 4 49

İNGİLİS DİLİNDƏ HANSI SAİT VƏ SAMİT BİRLƏŞMƏLƏRİ UZUN SƏS VERİR 49

LEARNING TO UNDERSTAND A MEDICAL TEXT 62

I. Anatomy 62

LESSON ONE 62

THE SKELETON 62

Часть I 62

I hissəyə dair sözlər 62

III hissə 77

Часть III 77

LESSON TWO 78

THE MUSCLES 78

II hissə 87

Часть II 87

Bizim Sadiq Köməkçilərimiz -

Beynəlxalq Sözlər
Bildiyiniz kimi, qədim Yunanıstan və Roma tə­ba­bə­tin, əczaçılığın və dünya elmi və mədəniyyəti tarixində bir çox hadisələrin inkişafına güclü təsir göstərmişdir. Bu ta­ri­xi təsir öz əksini, demək olar bütün dünya ölkələrinin lü­ğət­lərində tapmışdır. Biz hamımız qədim yunan və latın dil­­lərinin söz və elementlərindən tez-tez istifadə edirik. Bu dil­lərin söz xəzinəsi minlərlə beynəlxalq sözlərin ya­ran­ma­sında böyük rol oynamışdır. Beynəlxalq sözləri dün­ya­nın əksər dillərində tapmaq olar. Məsələn, internasional sö­zünə həm forma, həm məzmunca ingilis international, fran­sız international(e), ispan internacional, alman in­ter­na­ti­onal və s. sözlər uyğun gəlmir və onların hamısı latın ifa­də­si inter nationes xalqlar arasından əmələ gəlmişdir.

Müasir insanın dilini fakt (factun), forma (foma), pro­yekt (projektum), rezultat (resultatium), proqres (proqressus), minus (minus), temp (tempus) və digər belə sözlərsiz təsəvvür etmək çətindir.

İntelliqent (intelligens) sözü də latın mənşəlidir və “öncə anlayan, başa düşən” mənasını daşıyırdı. Təlim təşkilindən, tədris prosesindən söhbət düşəndə biz bu latininizmlərdən istifadə edirik: semestr (semestris), lek­si­ya (lektion), konspekt (conspectus), auditoriya (audi­tori­um), institut (institutum) və s.

Latın sözünü botanika bağında : roza (rosa), palma (pal­­ma), frukt (fruktis), və kimya labaratoriyasında: Ele­ment (elementum), eksperiment ( experioment)., reaksiya (reaction), diffuziya (diffusio), emulsiya (emulsio), və s. nü­mayiş etdirir.

Təbabət sahəsində biz doktor (doktores), resept (re­sep­tun), medikamentlər (medikamenta ), infeksiya (in­fec­tio) kimi sözlər işlədirik.

Latın terminlər daha çox ictimai fənlərdə işlənilir. Mə­slələn: klas (classis), kultura (cultura), materiya (ma­te­ria), konkret (concretum), abstract (abstractum), termin (ter­min) və s.

Roma Allahları Feora və faynanın adları bio­lo­gi­ya­ya daxil olmuşdur. (flora və fauna). Qenuu (genius) nəs­li­nin allahı. Vergili (istedadlı) insan sözünün sinoniminə çev­­ril­mişdir. Biz ayların roma adlarını istifadə edirik. Yan­var (Januarius), fevral (Febriarius), mart (Martius) və s. kalendar sözünün özü (kalendarium) də roma sözüdür.

Həm ingilis, həm də rus dilində həm yazılış, həm də mə­naca yaxın olan çoxlu sayda beynəlxalq sözlər vardır. An­caq yazılış cəhətdən rus dilindəki qohum sözlərə yaxın ol­an sözlər ingilis dilində tələffüz cəhətdən fərqlənirlər.

Beynəlxalq sözlərdə vurğu qaydaları da azərbaycan və rus dillərində olduğu kimi deyildir.

İki müqayisə olan dildə beynəlxalq sözlərin mənaları da müxtəlifdir. Beynəlxalq sözlərə elm və onların bəhs­lə­ri­nin adları, tibbi terminlər aiddir.

Həm xüsusi, həm də ümumi xarakterli anlayış bil­di­rən sözlərə də ingilis dilində tez-tez rast gəlmək olur. Məsələn: collect[kә'lekt] yığmaq, collection [kә'lek∫n] yığıncaq, collective[kә'lektıv] ümumi, birgə.
Çalışma 7. 1) Mətni oxuyun, beynəlxalq sözləri ta­pın və tərcümə edin.2)Aşağıdakı suallara cavab verin.

Упражнение 7. 1) Прочтите текст про себя, най­ди­те и переведите интер­национальные слова, встре­ча­ю­щиеся в тексте. 2) Найдите ответы на сле­дующие воп­росы.

1. What could the Greeks do? 2. What is the symbol of medicine?

Scientific Progress in Health in Greece
During the period of 5000 B.C. the medical know­led­ge from Egypt spread to Greece where it was further de­­veloped. The Greeks knew how to stop bleeding. Such great philosophers as Hippocrates [hı’pkrəti:z], Socrates, Plato and Aristotel were all connected with the deve­lop­ment of science and medicine in Greece. The Greeks could diagnose illness. The Greeks also credited many gods and goddesses as they could cure diseases and bring health. Apollo was the god of disease and healing. At a later date his mythical son Asclepius with his daughter Hygeia replaced Apollo. Hygeia was the Greek goddess of health. The cup of Asclepius, entwined with a serpent, is still the symbol of medicine. The cult of Asclepius was the most famous religious- medical cult in history.

Hippocrates symbolised the greatness of the creative and classical period of history. He is called «the father of scie­n­tific medicine». Hippocrates was the first who spoke about the natural causes of diseases. He also established fundamental principles of observation and treatment that are used to this day.

QƏDİM YUNAN İRSİ
Çox şeylər bizi inandırır ki, təbabət və yaxud, necə de­yərlər, müalicə sənəti Qədim Yunanıstanda başlamışdır. Bu haqda bizə ən müxtəlif və hamıya tanış tibb məişəti əşyaları, məsələn, yunan dilindən alınmış termometr və yaxud klizma adları sübut edir. Yunan dilindən bizə surgery sözü gəlmişdir. Therapy terapiya sözü də yunan sözüdür. Dəqiq tərcümədə “əl işi” bildirir. O “xəstələrə xidmət bildirir” Pediatrics pediatriya hərfi mənada “uşaqların müalicəsi” deməkdir psychiatry psixiatriya – “qəlbin müalicəsidir”. Dizenteriya sözü də yunan mən­şə­li­dir. İlk dəfə Hioppokratın işlərində rast gəlinib. Digər bəzi xəstəliklərin adlarını da qədim yunan mənşəli sözlər təşkil edir.
Çalışma 8. Aşağıdakı sözləri oxuyun. ph = [f] yu­nan mənşəli photo, phrase, physics, lymph, biography, tele­p­hone sözlərində

Упражнение 8 . Прочтите следующие слова.

ph = [f] в словах греческого происхождения pho­to­,­ phrase, physics, lymph, biography, telephone

Present	Past	Future
today I am, have he is, has she is, has we are, have you are, have they are, have	yesterday I was, had he was, had she was, had we were, had you were, had they were, had	tomorrow I shall be/have we shall be/have he will be/have she will be/have you will be/have they will be/have

Çalışma 9. Aşağıdakı cümlələri oxuuyun və feli xə­bə­rin zamanını göstərin.

Упражнение 9. Прочтите следующие пред­ло­же­ния и назовите время, в котором стоит глагол-ска­зу­ем­ое.

1. I am a doctor. 2. My grandmother was a chemist. 3. My favourite writer is Jack London. 4. I have many books by Jack London. 5. I shall be a doctor. 6. We had a lesson in chemistry yesterday.

Çalışma 10. To be və to have fellərini lazımi za­man­da işlədin.

Упражнение 10. Поставьте глагол to be или гла­гол to have в нужную вре­менную форму.

1. We (to be) at the Institute yesterday. 2. I (to be) at the library tomorrow. 3. Oleg Petrov (to be) from Kursk. 4. He (to have) a book by Jack London last year. 5. My father and my mother (to be) doctors. 6. I (to have) a brot­her.