MƏLUMATLAR BAZASININ ĐDARƏET-
MƏ SĐSTEMĐ (MBĐS)
– hər hansı bir tətbiqi
informasiya sisteminə əsaslanan, xarici və daxili
yaddaşdakı məlumatları, tranzaksiyanı (qrup
şəklində əməliyyatları) idarə edən, məlumatlar
bazasının bərpa edilməsini təmin edən, məlumat
bazaları dillərini dəstəkləyən sistemdir.
MƏLUMATLAR DƏSTĐ
– müəyyən təşkilə
və ada malik, ümumi təyinatla birləşən, öz
aralarında məntiqi əlaqəli olan məlumatların
məcmusudur. Məlumatlar dəsti məlumatların
işlənməsi prosesində, onların qorunması, daxil
edilməsi və çıxışı üçün nəzərdə tutulmuşdur.
MƏLUMATLAR MASSĐVĐ
– eyni adla qeyd
edilmiş, quruluşuna və istifadə edilmə üsuluna
görə eyni tipli elementlərin qaydaya salınmış son
məcmusudur. Vahid bir tam kimi baxılır.
Birölçülü (vektor), ikiölçülü (matrisa), üçölçülü
(tenzor) və s. ola bilər.
MƏLUMATLARA
NƏZARƏT
–
məlumatların
qiymətinin
etalon
qiymətlərlə
müqayisəsindən
ibarət
olan
texnoloji
əməliyyatdır.
Bununla
yanaşı,
sənədlərin
rekvizitlərinin
doldurulmasının
və
mümkün
hesabi və məntiqi səhvlərin tapılması və aradan
qaldırılması
məqsədi
ilə
onlarda
olan
məlumatların düzgünlüyünün yoxlanması həyata
keçirilir.
MƏLUMATLARIN SEÇMƏ ĐŞLƏNMƏ-
SĐ
– statistik müşahidə məlumatlarının təsadüfi
seçilmiş hissəsinin işlənməsidir. Đlkin yekunların
operativ əldə edilməsi üçün və ya materialların
yekununun genişləndirilmiş proqramına uyğun
olaraq, əlavə məlumatların əldə edilməsi üçün
aparılır.
MƏLUMATLARIN
(YEKUNLARIN)
STATĐSTĐK METODLAR BANKI
– bazar
proseslərinin qiymətləndirilməsinin və səbəb-
nəticə əlaqələrinin aşkar edilməsinin alınmasına
imkan
verən
məlumatların
təhlilinin
qruplaşmasıdır və marketinq tədqiqatlarında
mövcud olan üç anlayışdan biridir.
MƏLUMATLARIN DÜZGÜN TƏQDĐM
EDĐLMƏSĐ
– uçotun əsas vəzifələrindən biridir.
Maliyyə
hesabatları
müəssisənin
aktivləri,
maliyyə vəziyyəti və ya gəlirləri (itkiləri)
haqqında düzgün məlumat verməlidir. Buna
hesabatın müəyyən edilmiş qayda və prinsiplərinə
riayət edilməsi (lakin nadir hallarda onlardan
kənara çıxmalar ola bilər) yolu ilə nail olunur.
MƏLUMATLARIN
HAZIRLANMASI
VASĐTƏSĐ
– məlumatların ilkin sənədlərdən
informasiya daşıyıcılarına keçirmə vasitələri
kompleksidir,
burada
məlumatların
EHM
yaddaşına yığılması həyata keçirilir. Məlumatların
hazırlanması vasitələrinin köməyi ilə ilkin
məlumatların qeydiyyatı, məsafədən yığımı,
toplanması (təmərküzləşməsi) və işlənməsinin
avtomatlaşdırılması
aparılır,
hesablanmalar
avtomatlaşdırılır.
MƏLUMATLARIN
ĐŞLƏNMƏSĐ
–
məlumatların
vəziyyətini
əks
etdirən,
göstəricilərdən heç olmasa birinin öz qiymətini
dəyişməsi ilə nəticələnən texnoloji əməliyyatların
sistemləşdirilmiş ardıcıllığıdır.
Statistik
məlumatların
işlənməsi
zamanı
hesabatların
növlərə
ayrılması,
seçilməsi,
qruplaşdırılması,
təshih
edilməsi,
formalaşdırılması kimi nümunəvi üsullardan
istifadə edilir.
MƏLUMATLARIN
ĐŞLƏNMƏSĐ
SĐS-
TEMĐ
– obyektlərin idarə edilməsinin təşkili
üçün
zəruri
olan
məlumatların
yığılması,
saxlanması və işlənməsində qarşılıqlı əlaqəli olan
üsul və vasitələrin kompleksidir. Məlumatların
işlənməsi sistemi EHM və digər müasir
informasiya texnikaları vasitələrinin tətbiqinə
əsaslanır. EHM-in tətbiqi yerinə yetirilmiş
informasiya-hesablama
işlərinin
məcmusunun
onların texnoloji birliyi əsasında həyata keçirilən
bir kompleksdə toplanmasına imkan verir.
Məlumatların işlənməsi sisteminin funksiyaları –
məlumatların
ən
az
xərclərlə
yığılması,
saxlanması, axtarışı və işlənməsindən ibarətdir.
442
MƏLUMATLARIN
ĐŞLƏNMƏSĐNDƏ
ĐNDEKSLƏR
– faylda məlumat qeydlərinin
tapılmasına
imkan
verən
göstəricilərin
məcmusudur. Məlumatların işlənməsində indeks
simvol və ya rəqəm, cədvəl, nizamlanmış sorğu
siyahısı, kodların yığılması şəklində ola bilər.
MƏLUMATLARIN
ĐŞLƏNMƏSĐNĐN
AVTOMATLAŞDIRILMASI
- məlumatların
hesablama texnikası vasitəsi ilə işlənməsidir
(məlumatların yığılması, ötürülməsi, saxlanması,
yekun məlumatların alınması və onların təqdim
edilməsi).
MƏLUMATLARIN QORUNMASI BA-
RƏDƏ
QANUN
-
Avropa
Şurası
Konvensiyasının prinsiplərinə uyğun olaraq,
məlumatların qorunması barədə qanundur. 1984-
cü ildə Böyük Britaniyada qəbul edilmişdir.
MƏLUMATLARIN MAŞIN DAŞIYICISI
– məlumatların yazılması, saxlanması və yenidən
istehsal edilməsində istifadə olunan materialdır
(cisimdir).
MƏLUMATLARIN
ÖTÜRÜLMƏSĐ
–
hesablama sisteminin bir hissəsindən digərinə,
yaxud bir hesablama sistemindən digərinə
məlumatların
ötürülməsidir.
Məlumatların
işlənməsi prosesində məlumatların ötürülməsi
(operativ (təcili) yaddaş və xarici yaddaş arasında
məlumatlar mübadiləsi yolu ilə), giriş-çıxışı
(simvol və yazılışların axını formasında), rabitə
kanalları vasitəsilə abonent məntəqələri və EHM
arasında ötürmə fərqləndirilir.
MƏLUMATLARIN
STRUKTURU
–
saxlanılması üsulundan asılı olmayaraq, məlumat
bazasında
istifadəçilərə
təqdim
olunan
məlumatlar haqqındadır.
MƏLUMATLARIN
TEXNOLOJĐ
BA-
ZASI (MTB)
– qurulmuş cədvəllər və mübadilə
formatlarının faylları üzrə statistik məlumatların
və normativ-sorğu məlumatlarının konversiya
edilmə,
seçmə
və
çıxarış
proqramlarının
avtomatlaşdırılmış işlənməsi üçün proqram-
instrumental vasitəsidir.
MƏLUMATLARIN
TELEĐŞLƏNMƏSĐ
(TELEEMALI)
– məlumatların işlənməsi
üsuludur. Bu zaman informasiyanın EHM-də
işlənməsi məqsədi ilə informasiyanın işlənmə
vasitələri, rabitə kanalları vasitəsi ilə məlumat
mübadiləsinin təşkili üçün məlumatın ötürülmə
vasitələri
ilə
birlikdə
istifadə
olunur.
Məlumatların maşında işlənmə paketi ilə EHM-in
ehtiyatları
məsələlər
üzrə
bölünür,
lakin
istifadəçilərlə EHM arasında əlaqə seans üzrə
bölünür.
MƏLUMATLARIN TƏHLĐLĐ
– çoxsaylı
əlamətlərlə
xarakterizə
edilən
müşahidə
məlumatlarının statistik araşdırılmasıdır. Klassik
riyazi-statistik təhlil metodlarından fərqli olaraq,
məlumatların təhlili metodlarında yalnız bu
məlumatlarda qeydə alınmış informasiyalardan
istifadə edirlər. Bu metodlardan istifadə edilməsi,
nəticələrin dolğun təhlili tədqiq edilən sistemdə
bu
və
ya
digər
qanunauyğunluqların
formalaşdırılmasına kömək edir.
Məlumatların
təhlili
aşağıdakı
qaydada
təsnifləşdirilir: tiplər üzrə - bir əlamətin digər
əlamətlərlə təsvir edilməsi və yeni əlamətlərin
qurulması; informasiyaların təqdim edilməsinin
formal dili üzrə – kəmiyyət təhlili (nəticələr
düstur şəklində təqdim edilir) və keyfiyyət təhlili
(informasiyalar qruplaşdırılmış, nizama salınmış
terminlərlə təqdim edilir).
Məlumatların
təhlili
metodlarından
istifadə
edilməsi sistemdaxili əlaqələrin fərz edilən
variantlarının
sayının
əhəmiyyətli
dərəcədə
azalmasına, bəzi hallarda isə məlumatların
toplanmasında tamamilə nəzərə alınmamış əlaqə
və əlamətlərin aşkar edilməsinə imkan verir.
MƏLUMATLARIN TƏSNĐFLƏŞDĐRĐL-
MƏSĐNĐN VƏ KODLAŞDIRILMASININ
VAHĐD SĐSTEMĐ (MTKVS)
– texniki-
iqtisadi və sosial məlumatların milli təsnifatları,
təsnifatların aparılması vasitələri, onların
işlənməsi, aparılması və tətbiqi üzrə normativ və
metodiki
sənədlərin
məcmusudur.
MTKVS
texniki-iqtisadi
və
sosial
məlumatların
təsnifləşdirilməsi və kodlaşdırılması üzrə işlərin
aparılmasının vahid metodoloji və təşkilati
əsaslarını,
onların
aparılmasının
tərkibini,
məzmununu və qaydalarını müəyyən edir. Bundan
əlavə, təsnifatlarda istifadə edilən təsvirlərin və
lüğətlərin,
terminlərin
və
anlayışların
yaradılmasından ibarət olan, təsnifatlara semantik
(məna) və terminoloji kömək göstərilməsi üzrə
işlər aparılır. Standartlaşdırılmış və tövsiyə edilən
terminlərin
və
təriflərin
həcmi
daima
genişləndirilir və təkmilləşdirilir.
MƏLUMATLARIN VAXTIN BÖLÜŞDÜ-
RÜLMƏSĐ REJĐMĐNDƏ ĐŞLƏNMƏSĐ
–
EHM-də istifadəçilərə xidmətin təşkilidir. Bu
zaman bilavasitə giriş rejimində fərdi pultlarla
işləyən bir neçə istifadəçiyə eyni vaxtda xidmət
olunması təmin edilir. Hər bir istifadəçiyə
443
hesablama sisteminin zəruri ehtiyatları ayrılır:
cəld və xarici yaddaş, xarici qurğu. Mərkəzi
prosessorun
vaxtının
istifadəçilər
arasında
bölgüsü bərabər vaxt intervalları ilə və ya
müəyyən edilmiş üstünlüyə uyğun ayrılır.
MƏLUMATLARIN VERĐLMƏSĐ
(məlu-
mat emalına) – müəyyən olunmuş qaydalar
dəstindən
istifadə
etməklə
məlumatların
verilməsidir.
MƏLUMATLARIN
YAYILMASININ
XÜSUSĐ STANDARTLARI
- 1996-cı ildə
Beynəlxalq
valyuta
fondu
Məlumatların
yayılmasının xüsusi standartını (MYXS) işləyib
hazırlamışdır və həmin vaxtdan etibarən bu
standartı beynəlxalq bazarlarda kapitala malik
olan və ya onu qazanmaq istəyən BVF-na üzv
ölkələrin milli statistikalarının iş təcrübəsinə
tətbiq olunmasına aktiv yardım edir. Standart
bütün dünyada iqtisadi ekspertlərin vaxtında və
tam məlumat almaq imkanını genişləndirir və
bununla
uyğun
makroiqtisadi
siyasətin
aparılmasına kömək edir. MYXS-ə qoşulan
ölkələrin statistik məlumatlarının operativ analizi
iqtisadi vəziyyətin yaxşılaşmasına, dünya maliyyə
bazarlarında baş verən böhranların qarşısını almaq
və ya ən azı bu böhranların ağırlığını azaltmağa
yardım edə bilər.
MƏLUMAT-SORĞU
XĐDMƏTĐ
–
sifarişçilərin və abonentlərin sorğu xarakterli
məlumatlarla təmin edilməsidir. Bu məqsədlə,
hesablama texnikası və rabitə vasitələrindən
istifadə etməklə məlumat sorğu sistemindən –
təşkilati qaydaya salınmış sənədlərin (sənədlər
massivinin)
məcmusundan
və
informasiya
texnologiyalarından istifadə edilir.
MƏLUMAT-TELEKOMMUNĐKASĐYA
SĐSTEMĐ (MTS)
– hesablama texnikası və
telekommunikasiya vasitələrindən ibarət olan
kompleksdir. Öz aralarında əlaqə kanalları ilə
birləşmiş
rabitə
qovşağı
və
abonent
məntəqələrinin məcmusunu özündə əks etdirir.
Məlumat-telekommunikasiya
sistemi
məlumatların teleişlənməsini və onun rabitə
kanalları ilə ötürülməsini həyata keçirir.
MƏNƏVĐ AŞINMANIN MÜDDƏTĐ
– bu
müddət keçdikdən sonra elmi-texniki tərəqqinin,
modaların və digər səbəblərin təsiri altında
alınmış əmlak əhalinin tələbatının ödənilməsinə
cavab vermir. Bir qayda olaraq, mənəvi aşınmanın
müddəti fiziki aşınmanın müddəti ilə üst-üstə
düşmür.
MƏNƏVĐYYAT STATĐSTĐKASI
(əxlaqi
statistika) - XIX əsrin ikinci yarısında bir sıra
alimlər tərəfindən əhali sakinliyinin tərkibində
öyrənilən sahədir. Bu sahəyə onlar təkcə
cinayətlərin statistikasını deyil, həm də əhalinin
təkrar istehsalının bəzi hadisələrini aid edirdi.
“Mənəviyyat statistikası” termini fransız alimi
A.Qarri (1830) tərəfindən elmə daxil edilmiş və
A.Ketle (1848) tərəfindən tətbiq olunmuşdur. XIX
əsrin sonunda bir sıra alimlər, əsasən Almaniyada
(V.Leksis və başqaları) əhali statistikasını (yəni
onların anlayışında demoqrafiyanı), insana bioloji
proseslər nöqteyi-nəzərindən baxan bir elm sahəsi
kimi xarakterizə edərək, ondan başqa sahəni –
“şəxsi statistikanı” ayırmağa cəhd göstərmişlər.
Đnsan bu sahədə “şüurlu və üzərində mənəvi
məsuliyyət olan şəxsiyyət” kimi çıxış edir. Lakin
belə şərh olunan mənəviyyat statistikasının
məzmununu müəyyən etmək cəhdləri (məsələn,
ona nikah və qismən doğumu aid etmək) baş
tutmadı. Bu mənəviyyat statistikası konsepsiyası
XX əsrin əvvəlində tənqid (M.V.Ptuxa və b.) və
rədd edilmişdi. Lakin “Mənəviyyat statistikası”
termini öz ilkin mənasında (cinayətlər və sosial
normalardan baş kənarlaşmalar statistikası) bir
müddət istifadə olunurdu.
MƏNFƏƏT (ZƏRƏR)
– mülkiyyətin bütün
növlərindən olan təşkilatların iqtisadi fəaliyyətinin
son maliyyə nəticəsidir. Özündə təşkilatların
fəaliyyətlərindən
əldə
etdikləri
gəlirlə
bu
fəaliyyətlərin həyata keçirilməsinə çəkilən xərclər
arasındakı fərqi əks etdirir. Mənfəət, pul
vəsaitlərinin daha əlverişli sahəyə qoyulmasına
yönəldilməsi,
kapitalın,
əmək
və
maddi
ehtiyatların cəlb edilməsi ilə əmtəə istehsalı və (və
ya) satışından əldə olunan nəticə hesab edilir.
Əmtəə
istehsalçıları
sabit
iqtisadiyyatda
fəaliyyətlərini
həmçinin
istehsalın
genişləndirilməsi, istehsal xərclərinin azaldılması
və
buraxılan
məhsulun
keyfiyyətinin
yaxşılaşdırılması hesabına mənfəətin artırılmasına
yönəldirlər. Keçid iqtisadiyyatında, inflyasiya
surəti artdığı bir dövrdə mənfəətin artması, əsasən
inflyasiya xarakteri daşıyır və bu, çox vaxt
buraxılan məhsulun qiymətinin artması hesabına
baş verir.
Kəmiyyətcə
mənfəət,
təsərrüfat
subyektləri
səviyyəsində
təsərrüfat
əməliyyatlarının
mühasibat
uçotu
əsasında
hesablanır.
Hesabatlarda və təhlildə mənfəətin aşağıdakı
göstəricilərindən
istifadə
olunur:
hesabat
dövründə mənfəətin (zərərin) ümumi miqdarı,
vergiyə cəlb olunan mənfəət, maliyyə-təsərrüfat
fəaliyyətindən mənfəət (zərər), satışdan mənfəət
(zərər), xalis mənfəət (vergi ödənişindən, icarə
444
haqlarının
yığılmasından
sonra
müəssisənin
sərəncamında qalan gəlirin balans hissəsi), təsis
mənfəəti (səhmdar cəmiyyətinin səhmlərinin ilkin
yerləşdirilməsi zamanı mövcud olan bazar dəyəri
ilə, onların, səhmdar cəmiyyətinin təsis edilməsi
və səhmlərin ilkin yerləşdirilməsi ilə bağlı xərclər
çıxılmaqla, nominal dəyəri arasındakı fərq).
Hesabat dövrünün mənfəəti (zərəri) - məhsulun,
əsas vəsaitlərin, təşkilatın digər əmlaklarının
satışından və satışdankənar mənfəətdən ibarətdir.
Mənfəətin
(zərərin)
əsas
həcmi
əmtəə
məhsulunun satışından əldə olunan gəlirdir və
satışdan gələn gəlirlə (ƏDV və aksizlərsiz)
istehsala və satışa çəkilmiş xərclər arasındakı
fərqlə
hesablanır.
Satışdankənar
mənfəəti
müəyyən etmək üçün, iddia vaxtının müddəti
qurtarmış kreditor və debitor borclarını əks
etdirən
iqtisadi
sanksiyaların
(cərimələrin,
pensiyaların, dəbbələmələrin) ödənişi, alınması
qeyri-real olan borclar və digər icarəyə verilmiş
əmlak, qiymətli kağızların buraxılması və s. ilə
bağlı olan satışdankənar əməliyyatlar üzrə
mədaxil və məsrəflərin saldosundan istifadə edilir.
MƏNFƏƏT VƏ QARIŞIQ GƏLĐR
–
müxtəlif müəssisə tipləri (korporasiyalar və ya
kvazikorporasiyalar) üçün istifadə olunan eyni bir
balanslaşdırıcı maddənin iki alternativ adlarıdır.
Mənfəət və ya qarışıq gəlir gəlirlərin yaranması
hesabında balanslaşdırıcı maddə hesab edilir. O,
aşağıdakı kimi müəyyənləşdirilir:
- əlavə dəyər;
- çıxılsın muzdlu işçilərin əməyinin ödənilməsi;
- çıxılsın istehsala ödənilən vergilər;
- üstə gəlinsin alınmış subsidiyalar.
MƏNFƏƏT VƏ ZƏRƏRLƏR HESABI
–
maliyyə ilinə görə hesabat sayılır və iki geniş
kateqoriyanı əhatə edir: “Gəlirlər” və “Xərclər”.
Gəlir
özündə
şirkətin
aktivlərinin
faktiki
gözlənilən axınını və ya əsas fəaliyyətinin nəticəsi
kimi öhdəliklərinin azalmasını əks etdirir. Bu
zaman xərclər isə aktivlərin istehlak edilməsini
və ya gəlir axınlarını təmin etmək üçün şirkətin
öhdəliklər qəbul etməsini əks etdirir.
Şuranın (AĐK) dördüncü Qərarının 22, 23 və 26-cı
maddələrində verilmiş bir və ya bir neçə sxemlərə
uyğun olaraq, Avropa müəssisələri üçün mənfəət
və
zərərlər
hesabının
standart
müəyyənləşdirilməsi verilmişdir.
Sığorta şirkətləri və kredit təşkilatları üçün gəlir
və xərclər hesabının təqdim edilməsi Şuranın
19.12.1991-ci il (91/674/AĐK) və 08.12.1986-cı il
(86/635/AĐK) tarixli qərarlarında formalaşdırılmış
göstərişlərə uyğun olaraq həyata keçirilir.
MƏNĐMSƏMƏ MƏRHƏLƏSĐ (LAQI)
–
istifadəyə verilmiş əsas fond və istehsal
güclərinin layihə üzrə nəzərdə tutulmuş faydalı iş
əmsalının səviyyəsinə çatmaq üçün müddətdir.
MƏNŞƏ ÖLKƏ
- malın tam istehsal olunduğu
və ya kifayət qədər emala məruz qaldığı ölkədir.
Azərbaycanda mənşə ölkəsini müəyyən edən
prinsiplər “Gömrük tarifləri haqqında” Qanunda
öz əksini tapmışdır. Verilən ölkədə tam istehsal
olunan mallara aiddir:
1) onun ərazisində, ərazi
sularında, kontinental şelflərdə və dəniz altında
(əgər ölkə bu yeraltı tədqiqatların aparılmasına
görə son dərəcə hüquqa malikdirsə) hasil edilən
faydalı qazıntılar; 2) onun ərazisində yetişdirilən
və ya yığılan bitki məhsulları; 3) onda doğulan və
yetişdirilən diri heyvanlar; 4) onda yetişdirilən
heyvanlardan alınan məhsullar; 5) ölkədə istehsal
olunan ovçuluq, balıqçılıq və dəniz məhsulları; 6)
verilən ölkənin gəmiləri və ya icarəyə (kirayəyə)
götürdükləri gəmilər vasitəsilə onların dünya
okeanından istehsal etdikləri və (və ya) tutduqları
dəniz məhsulları; 7) verilən ölkədə baş verən
istehsal və digər əməliyyatların nəticəsi olan
təkrar xammal və tullantılar; 8) verilən ölkəyə aid
olan və ya onun icarəyə götürdüyü kosmik
gəmilərdə açıq kosmosda aldıqları yüksək
texnoloji məhsullar; 9) yalnız yuxarıda adı çəkilən
məhsullardan verilən ölkədə istehsal olunan
mallar.
Mənşə ölkəsindən asılı olaraq, mallara güzəştli
gömrük
rüsumları
qoyula
və
ya
rüsum
ödənişlərindən tam azad edilə bilərlər. Malın
mənşə ölkəsi olan Azərbaycan Respublikası xarici
ticarətin gömrük statistikasında – idxal zamanı
ölkə-kontragentinin
müəyyən
edilməsinin
əsasıdır
.
Dostları ilə paylaş: |