A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MƏHSULLARIN QALIĞI
- MƏHSULLARIN TĐPĐ ÜZRƏ DÖVRĐY- YƏNĐN FAĐZ ĐFADƏSĐNDƏ BÖLÜŞDÜ- RÜLMƏSĐ
- MƏHSULUN FĐZĐKĐ HƏCM ĐNDEKSĐ
- MƏHSULUN ĐSTEHSALI VƏ SATIŞINA XƏRCLƏR
- MƏHSULUN MATERĐAL TUTUMU
- MƏHSULUN RƏQABƏTƏ DAVAM- LILIĞI
- MƏXFĐ MƏLUMATLAR
- MƏKTƏBDƏNKƏNAR TƏHSĐL ÜÇÜN TƏHSĐL MÜƏSSĐSƏLƏRĐ
- MƏKTƏBƏQƏDƏR TƏHSĐL MÜƏSSĐ- SƏLƏRĐ
- MƏKTƏBƏQƏDƏR YAŞDA OLAN UŞAQLARIN MƏKTƏBƏQƏDƏR TƏH- SĐL MÜƏSSĐSƏLƏRĐNDƏ YERLƏRLƏ TƏMĐNATI
- MƏLUMAT AXTARIŞ DĐLĐ
- MƏLUMAT BANKI
- MƏLUMAT BAZALARININ ĐDARƏ EDĐLMƏSĐ SĐSTEMĐ (MBĐES)
- MƏLUMAT BAZASININ ĐNZĐBATÇISI
- MƏLUMAT FORMATI
- MƏLUMAT KĐTABI (illik siyahı)
- MƏLUMAT MASSĐVLƏRĐ ÜZƏRĐNDƏ ƏMƏLĐYYATLAR
- MƏLUMATLANDIRMA SAHƏSĐNDƏ BEYNƏLXALQ STANDARTLAR
- MƏLUMATLAR
- MƏLUMATLAR BAZASI (MB)
|
MƏHSULDARLIQ – nəticələrin (ölkə üzrə ÜDM və fəaliyyət növləri və müəssisələr üzrə əlavə dəyərin həcmi), bu nəticələrin alınmasını təmin etmiş
xərclərə nisbətidir, nəticənin vahidlərinin sayının məsrəflər vahidinə nisbəti ilə ölçülür. Nəticələr natural, şərti və ya pul vahidlərində, xərclər də eyni vahidlərdə və ya əmək məsrəfləri vahidində ölçülə bilər. Əmək məsrəfləri vahidi: adam-saat, adam-gün, adam-ay, adam-il hesab
olunur. Nəticələrin əmək məsrəflərinə nisbəti kimi ölçülən məhsuldarlıq əmək məhsuldarlığı adlanır. Məhsuldarlıq ölçülərkən nəticə və məsrəflərin ölçülməsinin zaman sərhədinin eyni olmasına riayət etmək lazımdır. Məsələn, illik ümumi milli məhsulun nəticələri (“Ümumi milli məhsul”a bax), illik ümumi daxili məhsul (“Ümumi daxili məhsul”a bax) və ya digər həcm göstəriciləri ölçülərkən, bu nəticələrin alınması üçün məsrəflər də bu ilə uyğun olaraq ölçülməlidir.
vahidinə görə dövlət tərəfindən istehsalçıya ödənilən yardım növüdür. Ən çox sosial əhəmiyyətli mallara (xidmətlərə) yardımlar göstərilir. Bu, ondan irəli gəlir ki, bu məhsulların istehsalına yardımlar ayrılmasa, onlar kütləvi istehlak üçün çox yüksək qiymətə başa gələrdi. MƏHSULLARA VERGĐLƏR – miqdarı bilavasitə istehsal olunan məhsulun və ya xidmətlərin dəyərindən asılı olan vergiləri göstərən, MHS-də tətbiq olunan termindir. Məhsullara vergilərə dövriyyədən vergi, əlavə
məhsulların (mal və xidmətlərin) adlarının sayıdır. Məhsulların çeşidinin genişliyi (məhsulların adlarının sayı) və əhatəliliyi (bir məhsul adında olan məmulat növlərinin sayı) fərqləndirilir. Məsələn, toxuculuq-bəzəkvurma fabriki 1 il ərzində 10 müxtəlif növ parça üçün 100 çeşiddə rəsm təklif edə bilər. Bu o deməkdir ki, çeşid 1000 məmulatdan ibarətdir. Bazarda tələbat artdıqca, məhsul çeşidi
məhsul satışının tənzimləmə alətinə çevrilir.
– müəyyən tarixə müəssisə və təşkilatlarda məhsulların faktiki mövcudluğudur. Cari
hesabatlar əsasında, həmçinin material ehtiyatlarının dövri olaraq keçirilən siyahıyaalınmasında inventarlaşdırılma yolu ilə müəyyən edilir.
YƏNĐN FAĐZ ĐFADƏSĐNDƏ BÖLÜŞDÜ- RÜLMƏSĐ - əmtəələrin alınmasına və yenidən satılmasına yönəldilmiş ticarət fəaliyyətinin dövriyyəsidir ki, bunun əsasında da mallar növlər (siniflər, kateqoriyalar) üzrə bölüşdürülə bilər. Bu növlər məhsul növləri təsnifatında və müvafiq izahlı qeydlərdə müəssisənin əsas fəaliyyət növünü müəyyən etmək və təsnifləşdirmək üçün müəyyən edilmişdir. Belə bölüşdürmə satışın həcminin xüsusi hesablanmasına əsaslana bilməz. Satışın həcminin müəyyənləşdirilməsində təxmini
düzgün 438
kəmiyyətlərdən istifadə edilməsi, xüsusən kiçik müəssisələr üçün qaçılmazdır və təcrübədə geniş istifadə edilir.
- layihələrlə, müqavilələrlə müqayisədə ərazilər üzrə dinamikada məhsulun həcminin dəyişmə səviyyəsini qiymətləndirmək üçün
nəzərdə tutulur. Natural ifadədə götürülmüş ayrı-ayrı məhsullar və eynicinsli məhsul qrupları üzrə məhsulun fərdi fiziki həcm indeksi hesablanır. 0 1
q i q ÷ = , burada q 1 və q 0 – hesabat və baza dövründə istehsal edilmiş, satılmış, istehlak edilmiş və s. məhsulun həcmləridir. Müxtəlifcinsli (ölçülü) məhsul qrupları üzrə məhsulun aqreqat fiziki
həcm indeksi
müəyyənləşdirilir:
∑ ∑ = 0 0 0 1 p q p q I q
burda p 0 – müxtəlifcinsli məhsulların müqayisə əmsalıdır, adətən baza dövründə məhsul vahidinin qiyməti və ya müqayisə qiyməti adlandırılır. Onlar məhsul qrupları üzrə, alt sahə, sahə, sahələr qrupu üzrə və ya bütün sahələr üzrə hesablana bilər. Fərdi
0 1
q i q ÷ = indeksinin və məhsulun dəyəri q 0 p 0 haqqında məlumatların mövcudluğunda ümumi indeksin hesablanması üçün aqreqat deyil, orta ölçü indeksindən istifadə edilir:
∑ ∑ = 0 0 0 0
q i p q I q q
Həmçinin qrup indekslərindən istifadədə də Đ qr
daxil olur. Kütlələr qismində məhsulun dəyəri q 0 p 0 deyil, onun ümumi cəmdə xüsusi çəkisi istifadə edilə bilər:
∑ = 0 0 0 0 0 p q p d d
Belə olduqda ümumi məhsulun fiziki həcmi aşağıdakı iki halda ola bilər.
∑
q q i d I 0 və ya ∑ =
q I d I 0 qr. (d 0 =1)
Məhsulun real dövriyyəsi hər qiymət vahidi üçün müxtəlif olduqda, bazar şəraitində, məhsulun fiziki həcm indeksinin qiymətləndirilməsi ilkin olaraq cari qiymətlərlə hesablanır, sonra isə həcmin alınmış dəyər indeksinin qiymətinin (indeks-deflyator) dəyişmə səviyyəsinə uyğun düzəlişlər aparılır. Nəticədə, Đ q aşağıdakı şəklə düşür:
∑ ∑ = 0 0 1 1 p q p q I q : Đ – deflyator.
Belə hesablamalar ÜDM və onun tərkib hissələri olan sahələr üzrə ümumi buraxılış və əlavə dəyər və s. üçün aparılır. Bu qayda ilə həyata keçirilmiş xidmətlərin həcm indeksi qurulur. Đstifadə olunan, müqayisəli X 0 (fondların, güc və istehsal maşınlarının qiymətləndirilməsi, dövriyyə vasitələri vahidinin qiyməti və s.) əmsalına malik olan Q 1
2 ehtiyatlarının həcminin dəyişmə səviyyəsini qiymətləndirmək üçün aqreqat
indeksdən
∑ ∑ = 0 0 0 1 X Q X Q I q və ya
orta ölçülü indeksdən
∑
= 0 0 1 0
Q X Q I Q
istifadə edilir.
XƏRCLƏR – istehsal prosesində əsas
fondlardan, təbii ehtiyatlardan, xammal və materiallardan, yanacaq, enerji, əmək, qeyri- maddi aktivlərindən istifadəsi ilə bağlı xərclərin, həmçinin məhsulun istehsalı və satışına digər xərclərin pul ifadəsində dəyəridir. Xərclərin uçotu haqqında məlumatlardan müəssisənin maliyyə fəaliyyətinin nəticələrinin (gəlir və ya ziyanın), əlavə dəyərin, ümumi daxili məhsul istehsalının, onun ayrı-ayrı mərhələlərinin hesablanması üçün istifadə edilir. Göstərilən xərclərə qüvvədə olan qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş normalar həddində və yaxud faktiki xərcləri aid etmək lazımdır. Vergi məqsədləri üçün faktiki xərclər qüvvədə olan qanunvericiliklə müəyyən edilmiş limit, norma və normativlər nəzərə alınmaqla təshih edilir. Məhsulun maya dəyərinə daxil olan xərclər aşağıdakı iqtisadi elementlərin xərc maddələri üzrə qruplaşdırılır: material xərcləri; əməyin ödənilməsi xərcləri; sosial ehtiyaclara ayırmalar; əsas fondların amortizasiyası; digər xərclər. Xərclərin elementlər üzrə qruplaşdırılması xərclərin bu və ya digər sahələrdə məhz hansı məhsul istehsalına sərfini göstərir, sahələrarası 439
axını müəyyənləşdirir. Đstehsal xərcləri müxtəlif sahələrdə xərclərin strukturunu xarakterizə edir.
–
məhsul vahidinin istehsalına sərf olunan material ehtiyatları göstəricisidir və ümumi ictimai məhsul və yaxud milli gəlir, sahənin ümumi və yaxud
də isə ÜDM və yaxud sahənin əlavə dəyər vahidinə hesablanır. Məhsulun material tutumu istehsala sərf olunan material ehtiyatlarının ümumi həcmi, cari material sərfinin həcmi (əsas fondların amortizasiyası daxil edilmədən) və yaxud material ehtiyatlarının ayrı-ayrı növlərinin sərfi (yanacaq, enerji, metal və s.) nəzərə alınmaqla hesablanır. Məhsulun material tutumu (material ehtiyatı) hesablanarkən dəyər və ya natura ifadəsindən istifadə edilə bilər.
RƏQABƏTƏ DAVAM- LILIĞI – baxılan dövrdə məhsulun daxili və xarici bazarın tələbatını ödəmə qabiliyyətini müəyyənləşdirən keyfiyyət və dəyər
xarakteristikalarının məcmusudur. Məhsulun rəqabətə davamlılığının qiymətləndirilməsi onun məcmu xarakteristikasının, rəqib-malın konkret tələbatı (etibarlılıq, texnologiya, enerji və material tutumu, ekoloji estetik keyfiyyətləri, təhlükəsizlik və s. göstəriciləri) ödəmə səviyyəsi və qiyməti üzrə xarakteristikası ilə müqayisəsinə əsaslanır. Məhsulun rəqabətə davamlılığının qiymətləndirilməsi üçün
nümunə-oxşarın seçilməsi marketinq tədqiqatları (“Marketinq”ə bax) prosesində satış bazarlarının konyunkturasının təhlili əsasında həyata keçirilir. Məhsulun rəqabətə davamlılığının dolayı (əlavə) qiymətləndirilməsinə məhsulun ixrac göstəriciləri (ixrac olunan məhsulun həcmi), məhsulun yeniləşdirilməsi (prinsipial yeni məhsulların istehsalı), patent-lisenziya göstəriciləri (“Yeni məhsul statistikası”na bax) xidmət edə bilər.
– Fərdi statistik məlumatların məxfiliyi rəsmi statistikanın əsas prinsiplərindən biridir. Əgər məlumatlar statistik vahidin birbaşa və ya dolayısı ilə tanınmasına və beləliklə də, fərdi xarakterli məlumatın sızmasına şərait yaradırsa, bu halda rəsmi statistikanın aparılması üçün toplanmış, işlənilmiş və məlumat bazalarına daxil edilmiş bütün məlumatlar məxfi sayılır. Statistik vahidin birbaşa tanınması dedikdə, vahid üçün ayrılmış rəsmi identifikasiya kodunun və ya vahidin adı, ünvanı haqqında məlumatların açıqlanması başa düşülür. Statistik vahidin dolayı yolla tanınması isə - digər məlumat vasitəsilə (birbaşa tanınmadan başqa) onun eyniləşdirilməsini mümkün
edən imkandır. Statistik vahidlərin dolayı yolla tanınması imkanını müəyyənləşdirərkən həmin statistik vahidin tanınmasında istifadəsi mümkün olan bütün
vasitələr nəzərə
alınmalıdır. Əgər
yayımlanan statistik məlumatlar fərdi statistik məlumatların açılmasına gətirib
çıxarırsa, istifadəçilərə belə məlumatların təqdim edilməsi qadağandır. Ümumiləşdirilmiş məlumatlarda ən azı 3 vahidin məlumatı öz əksini tapmalı, hər bir vahidin payı isə yekun məlumatın 85%-dən çox olmamalıdır. Yalnız bu şərtlə statistik məlumatlar yayımlana bilər. Yəni statistik qrup 1-2 müəssisə ilə təmsil olunubsa və ya öyrənilən məcmuda bir müəssisənin payı 85%-dən çoxdursa, belə məlumatlar yayımlana və heç kimə təqdim edilə bilməz. Həqiqətən də, yalnız 2 vahidi özündə ehtiva edən yekun məlumat nəşr olunduğu halda, bir müəssisə öz məlumatını yekundan çıxaraq ikinci müəssisənin məlumatını asanlıqla əldə edə bilər, bu isə qanun pozuntusu deməkdir.
TƏHSĐL MÜƏSSĐSƏLƏRĐ – əsas vəzifələri şəxsiyyətin inkişafı üçün
zəruri şəraitin yaradılmasının təmin olunması, sağlamlığının möhkəmləndirilməsi, peşənin və yaradıcı əməyin müəyyən edilməsi; ümumi mədəniyyətin formalaşdırılması; xüsusilə 6-18 yaşda olan uşaq və yeniyetmələrin asudə vaxtlarının maraqlı təşkili hesab
edilən müəssisələrdir. Məktəbdənkənar təhsil üçün təhsil müəssisələrinin aşağıdakı növləri vardır:
uşaq yaradıcılıq mərkəzləri, uşaq-gənclər idman məktəbləri, uşaq- gənclər şahmat məktəbləri, ekoloji tərbiyə və təcrübə mərkəzləri, texniki yaradıcılıq mərkəzləri, turizm
və diyarşünaslıq mərkəzləri, məktəbdənkənar iş mərkəzləri, estetik tərbiyə və bədii yaradıcılıq mərkəzləri və s.
SƏLƏRĐ – müxtəlif istiqamətlərdə məktəbəqədər təhsilin ümumtəhsil proqramını həyata keçirən təhsil müəssisəsinin növüdür. Məktəbəqədər təhsil müəssisələri 2 aylıqdan 6 yaşa qədər olan uşaqların tərbiyəsini, təhsil verilməsini, nəzarət edilməsini,
qulluq
göstərilməsini və sağlamlaşmasını təmin edir. Məktəbəqədər təhsil müəssisələri öz istiqamətlərinə görə aşağıdakı növlərə ayrılır: körpələr evi; körpələr evi-uşaq bağçası; uşaq bağçası; xüsusi uşaq bağçası.
- B=a/b*100 düsturu ilə
440
hesablanan göstəricidir və burada
a – məktəbəqədər təhsil müəssisələrində uşaqların sayı, b - onlarda yerlərin sayı, B – hər 100 yerə düşən uşaqların sayıdır. Göstərici bütün region, həmçinin şəhər və kənd yerləri üzrə hesablanır.
– fəaliyyətin müəyyən sahəsində həll edilən məsələlərə uyğun olaraq yaradılan vahidlərin (müşahidə obyektlərinin) siyahısıdır.
ərazisinə gətirilən və ölkə ərazisindən çıxarılan və gömrük baxışına aid olan mallardır. Yüklərin növləri, müvafiq olaraq, nəqliyyat statistikası üçün yük təsnifatı üzrə statistik uçota alınır.
– sonradan məlumat axtarış sistemində istifadə etmək məqsədi ilə semantik məlumat yazılışı üçün vasitəyə malik olan süni dildir.
dosye və ya kağızsız informasiya texnologiyası (disket, maqnit lent) şəklində formalaşdırılan məlumatların saxlanması və istifadəsi üzrə operativ sistemidir.
BAZALARININ ĐDARƏ EDĐLMƏSĐ SĐSTEMĐ (MBĐES) – çoxsaylı istifadəçilərə məlumatlar bazasının yaradılması, aparılması və rəqabət istifadəsi üçün nəzərdə tutulmuş, dil və
proqram vasitələrinin məcmusudur.
- məlumat
bankının layihələndirilməsinə, reallaşdırılmasına, səmərəli istifadəsinə nəzarət edən şəxsdir.
məlumat
sisteminin etibarlılığının yüksəldilməsi məqsədi ilə, sistemdə onların vacib minimal sayından əlavə komponentlərin mövcud olmasıdır. Məlumatların
avtomatlaşdırılmış sistemində məlumat
bolluğu məlumatların inteqrasiya olunmuş saxlanması və istifadəsi hesabına azalır. MƏLUMAT EHTĐYATLARININ, MƏLU- MAT SĐSTEMLƏRĐNĐN, TEXNOLOGĐYA- LARININ SAHĐBĐ (SAHĐBKARI) – göstərilən obyektlərə malik olan, onlardan istifadəni həyata keçirən və qanunvericilik hüquq normaları daxilində sərəncam vermək ixtiyarını reallaşdıran subyektdir.
FORMATI
– verilən informasiyanın qeyd edilməsinin, saxlanılmasının və yenidən verilməsinin təşkil edilmiş maddi mühitidir.
ona lazım olan məlumatları əldə etmək üçün məlumat sisteminə və ya vasitəçiyə müraciət edən subyektdir.
ölkələrdə fayl və ya registrin sinonimi kimi istifadə olunan illik siyahıdır. Adı hər il nəşr olunma ideyasından irəli gəlmişdir.
və mövcud verilənlər əsasında yeni məlumatlar massivinin alınmasını nəzərdə tutan fəaliyyətdir.
SAHƏSĐNDƏ BEYNƏLXALQ STANDARTLAR – sosial- iqtisadi hadisələrə dair məlumatların yığılması və tədqiq edilməsi sahəsində mütərəqqi texnologiya və metodika standartlarıdır.
hesablama texnikası vasitələrinin köməyi ilə ötürülməsi və ya işlənməsinə imkan
verən, formallaşdırılmış şəkildə təqdim
edilən informasiyalardır. Məlumatlar adətən
kağızlarda (blanklarda, cədvəllərdə və s.) və elektron vasitələrdə (lazer disklərində, maqnit disklərində, maqnit lentlərdə və s.) təqdim edilir.
– statistik məlumatların işlənməsi prosesində formalaşan və istifadə edilən informasiya sistemidir (arxivdir). Statistik məlumatların işlənməsi prosesindəki roluna görə, 5 qrup funksional məlumatlar bazası mövcuddur: 1) məlumatların işlənməsi və istifadəçilərə təqdim edilməsi üçün istifadə olunan və
özündə metaməlumatları əks etdirən
məlumatlar bazası;
2) statistik hesabat formalarından məlumatların daxil edilməsindən və ya müşahidə obyektlərindən elektron formada daxil olan (faylların yüklənməsindən sonra məlumatları qəbul edən) - giriş məlumatlar bazası; 3) məlumatların cari işlənməsi əsasında alınan cari (əməliyyat) məlumatlar bazası; 4) uzun müddət saxlanılan məlumatlar bazası – bir çox müşahidə dövrləri üzrə ardıcıl
yüklənmiş informasiyanı saxlamaq və onunla işləmək üçün məlumatlar bazası. Bu qrupda məlumatlar bazasının 2 növü fərqləndirilir: sahə, tematik 441
məlumatlar bazaları – ayrı-ayrı mövzular və ya fəaliyyət növləri üzrə uzun müddət saxlanılan məlumatlar bazası və statistik məlumatların
mühüm
göstəriciləri özündə
əks etdirən
məlumatlar bazası; 5) məlumatların yayılması üçün məlumatlar bazası (hazır sənədlərin bazası). Məlumatlar bazasında saxlanılan məlumatlardan asılı olaraq, statistik məlumatlar bazalarını iki cür təsnifləşdirmək olar: saxlanma vahidi statistika göstəricisi olan və bir qayda olaraq, statistik məlumatların işlənməsində istifadə olunan
faktoqrafik məlumatlar bazası və saxlanma vahidi sənəd (cədvəl, mətn və s.) olan və məlumatların yayılmasında istifadə olunan sənədli-qrafik məlumatlar bazası. Məlumatlar bazasını aşağıdakı formalara bölmək olar: mikro, mezo və makro- məlumatlar bazası.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|