A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
NAĞD HESABLAŞMA – 1) alınmış əmtəələrin dəyərinin təxirə
salınmadan ödənilməsini nəzərdə tutan əməliyyatdır. Sənaye və ticarət sferalarında, valyuta, əmtəə və fond bazarlarında istifadə edilir; 2) pul dövriyyəsinin bir formasıdır. Alınmış malların, görülmüş işlərin, göstərilmiş xidmətlərin haqqının alıcı və ya sifarişçi tərəfindən nağd pulla ödənilməsidir. Bu hesablaşma nəticəsində nağd pullar tərəflərdən birinin kassasından digərinin kassasına keçir.
çek, nağd vəsait formalarında qanuni ödəmə vəsaitidir; 2) özünün ilk yaranma formasında olan pul vəsaitləridir; 3) müəssisələrin, xərclənmək üçün nəzərdə tutulmuş, lakin xərclənməmiş pul vəsaitlərinin keçid qalığı olan pul vəsaitləridir. NAĞD PUL DÖVRĐYYƏSĐ - əmtəələrin tədavülü, xidmətlərin göstərilməsi və müxtəlif ödəmələrin həyata keçirilməsi prosesində nağd pulun hərəkətidir. Tədavüldə olan nağd pul daim dövr edir. Onlar tədavülə emissiya bankının kassasından daxil olur. Müəssisə və təşkilatların fəhlə və
qulluqçularının əmək
haqlarının ödənməsi vaxtı çatdıqda, onların bank
hesablarında saxlanılan pul vəsaitləri nağd pula çevrilir. Nağd pulun sonrakı hərəkəti əhali tərəfindən əmtəələrin alınması, xidmətlərin ödənməsi prosesində baş verir. Əhaliyə xidmət göstərən ticarət müəssisə və təşkilatlarının kassalarına daxil olan pul yenidən bankların kassalarına qayıdır. Bunlardan əlavə, nağd pulla təqaüdlərin, pensiyaların, müavinətlərin ödənilməsi həyata keçirilir. Azərbaycanda tədavüldə olan nağd pulun miqdarına dövlət adından nəzarəti Mərkəzi Bank və Maliyyə Nazirliyi həyata keçirir. NAĞD PULLA (ÜMUMĐ DƏYƏRLƏ HESABLANMIŞ) ALINMIŞ MÜƏSSĐ- SƏLƏRĐN ADLARINA ĐNVESTĐSĐYA QOYULUŞLARI – hesabat ili ərzində alınmış müəssisənin adının investisiyalaşdırılmış dəyəridir. O,
alış qiyməti
üzrə qiymətləndirilməlidir. Birləşmə zamanı alınmış ad (müəssisələrin) daxil edilməməlidir.
olmadan dəyərin hərəkətidir. Məsələn, büdcəyə ödəmələr və ondan maliyyələşdirmə, kredit idarələrinin hesablarına pul
vəsaitlərinin köçürülməsi, qarşılıqlı tələblərin ödənilməsi və s.
– qanunvericiliyə, görə nağdsız hesablaşmalar aparılarkən ödəniş tapşırıqları ilə, akkreditiv üzrə hesablaşmalara, inkassa üzrə, ödəniş kartları ilə, elektron şəklində hesablaşmalarla, müəyyənləşdirilmiş bank
qaydaları ilə və bank təcrübəsində tətbiq edilən işgüzar dövriyyə adətləri ilə nəzərdə tutulmuş digər formalarda hesablaşmalara yol verilir.
məbləğin tədiyyəçinin hesabından alanın hesabına köçürülməsinin və
ya qarşılıqlı tələblərin hesablanmasının, yəni nağd pulun iştirakı olmadan pulun hərəkətinin baş verdiyi pul dövriyyəsinin bir hissəsidir. Bir qayda olaraq, nağdsız pul dövriyyəsi təşkilatlar arasında bütün hesablaşmaların aparılmasının əsas formasıdır. Bu hesablaşmalar kredit idarələri tərəfindən və ya onların nəzarəti altında tədiyyəçinin razılığı ilə (göstərilmiş xidmətlərə görə) və onun hesabında vəsait olduqda və ya qabaqcadan (əvvəlcədən ödəmə yolu) aparılır. Tədiyyəçinin hesabında vəsait olmadıqda, hesablaşma sənədləri normativ sənədlərdə müəyyən edilmiş ardıcıllıqla ödənilir. Nağdsız hesablaşmaların aparılması tədiyyəçi və vəsait alan arasında bağlanmış müqavilə ilə müəyyən edilmiş akseptli, akkreditiv, vekselli, qarşılıqlı hesablaşmalar formalarından biri ilə həyata keçirilir.
günü ərzində natamam iş vaxtı şəraitində muzdla işləyənlərin əməyinin davamlılığının xarakteristikasıdır. Natamam iş vaxtı işçilərin verilmiş kateqoriyası üçün qanunvericilikdə və yaxud
kollektiv sazişdə
müəyyən edilmiş
saatlardan az işləməsini göstərir. (II) - məşğul olduğu iş vaxtı adi iş vaxtından az olan işçilərdir. Bu göstərici natamam iş vaxtının bütün formalarını əhatə edir (günün yarısını, həftədə bir, iki və ya üç günü və s.). Qeyd etmək lazımdır ki, nisbətən eyni tipli olan “tam vaxtda məşğul olan işçilər” kateqoriyasından fərqli olaraq, “natamam vaxtda məşğul olan işçilər” kateqoriyası eyni tipli sayılmır. Tam və natamam vaxtı dəqiq ayırmaq mümkün deyildir. Belə ki, Avropa Đttifaqına üzv-ölkələrdə və həmçinin sahələrdə mövcud
təcrübə müxtəlifdir. Natamam vaxtda məşğul işçiləri (davamlılığı normadan az) və mövsümi işçiləri qarışdırmaq olmaz (qısa dövr ərzində tam iş vaxtı işləyə bilərlər, məsələn, müvəqqəti işçilər, kinoçəkiliş qruplarının iştirakçıları və s.).
MUZDLU ĐŞÇĐLƏRĐN SAYI – həftə ərzində işlənmiş və ödənilmiş saatların miqdarına uyğun 490
olaraq, muzdlu işçilərin sayının bir hissəsidir. Ödənilmiş iş saatlarının həcm qəbul edilmiş tam iş həftəsinin davamlılığı əsasında bölmə vahidində, ya da vahidin özündə müəyyən edilir. Bu göstərici milli, regional, sahə səviyyəsində və ya vahid səviyyəsində müəyyən edilə bilər. Muzdlu işçilərin ümumi sayı həftə ərzində işlənmiş saatların miqdarı üzrə bölünə bilər. Bu saatların miqdarı
AĐ-yə üzv
ölkələrdə, regionlarda, sahə və vahidlərdə qəbul olunmuş standart tam iş vaxtının davamlılığı əsasında müəyyən edilir. Natamam iş vaxtı işləyən işçilərin sayına - verilmiş vahiddə müəyyən edilmiş normal iş vaxtının davamlılığından az olan saatları işləyən bütün işçilər daxil edilir. Bu norma milli, regional, sahə səviyyəsində və ya vahid səviyyəsində müəyyən edilə bilər. Bu yerləşdirməyə, saat hesabı ilə gündəlik natamam və ya həftədə bir neçə gün işləmələrindən asılı olmayaraq, yuxarıda qeyd edilənlərə uyğun gələn şəxslər daxil edilir.
MƏŞĞULLUQ – işçi qüvvəsindən istifadə edilməsinin sosial-iqtisadi xarakteristikasından biridir. Natamam (qismən) məşğulluğun iki forması fərqləndirilir: aşkar – məşğulluğun yarımçıq həcmini əks etdirir; gizli (aşkar olmayan) – işçi qüvvəsindən lazımi səviyyədə istifadə olunmadığı ilə xarakterizə olunur. Aşkar natamam məşğulluq baxılan dövr ərzində
iş vaxtının müəyyən edilmiş
davamlılığından az işləmə məcburiyyətində olan (müdiriyyətin, işverənin təşəbbüsü ilə, həmçinin işçi qüvvəsi bazarında tam məşğulluqlu iş yerlərinin olmaması ilə) muzdlu işçilərin sayı (“Muzdla işləyənlər”ə bax) ilə müəyyən edilir. Bunlar natamam iş həftəsi və yaxud natamam iş günü, yəni mövcud müəssisənin daxili nizam qaydaları ilə, qrafiki ilə, yaxud da işçilərin bu kateqoriyası üçün
qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmiş saatdan az (məsələn, səkkiz saat əvəzinə dörd saat) və yaxud iş həftəsi ərzində az iş günləri işləmək məcburiyyətində qalan şəxslərdir. Aşkar natamam məşğulluq haqqında informasiya mənbəyi məşğulluq problemlərinə dair əhali müayinələrinin (“Đşçi qüvvəsinin
əmək
üzrə rəsmi
statistika hesabatlarının məlumatları hesab
edilir. Đşçi
qüvvəsi müayinələrinin keçirilməsi zamanı, tam iş günlü iş axtarmalarına baxmayaraq, işə düzələrkən tam iş günlü (həftəli) iş tapmaları ilə bağlı natamam iş vaxtı işləmək məcburiyyətində qalan şəxslərin sayı haqqında əlavə məlumatlar toplanılır. Özlüyündə analitik anlayışı əks etdirən və aşkar natamam məşğulluğun ölçülməsində tətbiq edilən üsullarla ölçülə bilinməyən gizli (aşkar olmayan) natamam məşğulluq belə aydınlaşdırılır. Gizli natamam məşğulluğun əlamətlərinə aiddir:
işçilərin aşağı gəlirləri, işçilərin ixtisaslarından qeyri-səmərəli istifadə olunması, aşağı əmək məhsuldarlığı. Gizli
natamam məşğulluğun səbəblərinin analitik tədqiqatı gəlirlərin səviyyəsi, işləyənlərdən öz ixtisas səviyyələrinə uyğun istifadə edilməsi haqqında məlumatlara və əmək məhsuldarlığının səviyyəsini əks
etdirən göstəricilərə əsaslanır.
transferlər istisna olmaqla, qalan bütün sosial müavinətlərdən ibarətdir. Onlara aşağıdakılar daxildir: - dövlət müəssisələri, ev təsərrüfatlarına xidmət göstərən qeyri-kommersiya təşkilatları tərəfindən verilən – pul formasında olan bütün sosial sığortalar üzrə müavinətlər və sosial kömək üzrə müavinət; - müvafiq fondlarla əlaqəsi olmayan, özəl fondlar və ya sosial sığorta proqramları tərəfindən təqdim edilən pul və ya natura formasında olan sosial sığorta üzrə bütün müavinətlər.
FORMASINDA SOSĐAL TRANSFERLƏR – (I) - dövlət idarəetmə bölməsi və ev təsərrüfatlarına xidmət göstərən qeyri-kommersiya təşkilatları tərəfindən istehsal olunan fərdi təyinatlı qeyri-bazar xidmətlərinin (səhiyyə, təhsil, mədəniyyət və s. xidmətlərin) dəyərini, həmçinin ev təsərrüfatlarına vermək üçün bu bölmələr tərəfindən alınmış mal və xidmətlərin dəyərini özündə əks etdirir. Daxili iqtisadiyyat üçün iqtisadiyyatın bölmələri tərəfindən alınan və verilən cari transferlər, bir qayda olaraq, bərabər olmur. Buna görə də, iqtisadiyyatın hər bir bölməsinin ödədiyi və aldığı cari transferlərin saldosu sıfıra bərabər olmur. Bazar iqtisadiyyatı ölkələrində ev təsərrüfatı bölməsində saldo müsbət və qeyri-maliyyə müəssisələri və maliyyə idarələri bölmələrində isə mənfi olur.
maddədir ki, gəlirlərin yenidən bölüşdürülməsi hesabında natura formasında əks olunur və natura formasında sosial transfer hesab edilir. Onlara, bazardan alınmasından və yaxud
dövlət vahidlərinin və ya ev təsərrüfatlarına xidmət edən qeyri-kommersiya təşkilatlarının qeyri-bazar məhsulu kimi istehsal etməsindən asılı olmayaraq, dövlət müəssisələri (sosial təminat fondları daxil olmaqla) və ev təsərrüfatlarına xidmət göstərən qeyri-kommersiya təşkilatları tərəfindən fərdi ev
491
təsərrüfatlarına natura formasında transfer kimi təqdim olunan fərdi mal və xidmətlər daxildir.
- transferin xüsusi halıdır, bu zaman köçürmə nağd puldan başqa formada, əmtəə və ya aktiv halında həyata keçirilir və ya hər hansı bir ekvivalent almadan təmənnasız xidmət göstərilir, məsələn, əlillərə pulsuz avtomobillərin və ya şagirdlərə pulsuz səhər yeməklərinin verilməsi.
GÖSTƏRĐCĐLƏR
– ev təsərrüfatlarının, müəssisələrin, dövlətin iqtisadi fəaliyyətini, istehsalın, tələbatın, miqdarın, çəkinin, uzunluğun, sahənin, həcmin fiziki vahidləri ilə ifadə edilmiş (pul formasında ifadə olunmuş dəyər göstəricilərindən fərqli olaraq) göstəriciləri, ölçüləridir. Natural göstəricilər kəmiyyəti xarakterizə edir və ölçü vahidi olur.
NIN DAVAMLILIĞI) – nəqliyyat məqsədilə su yollarından istifadə dövrüdür (gəmi ilə istifadəsi mümkün olan vaxtdır). Naviqasiyanın fiziki və faktiki davamlılığı fərqləndirilir. Fiziki – su yolunun buzdan təmizlənmə anından növbəti dövrdə buzun görünmə anına qədər olan dövrdür; faktiki – yazda birinci gəminin keçdiyi andan payızda axırıncı gəminin keçdiyi ana qədər olan dövrdür.
VĐYYƏS Đ – emal olunan neft xammalından alınan neft məhsullarını (mazut yanacağı istisna olmaqla) xarakterizə edən göstəricidir. Aşağıdakı düsturla hesablanır: D e = x x N Э M N ) ( − −
burada D e -%-lə neft xammalının emalının səviyyəsini; N x - emal olunmuş neft xammalının miqdarını; M - emal prosesində alınan mazut yanacağının (ümumi buraxılış) miqdarını; Đ - neft emalı prosesində xammal və neft məhsullarının bərpa olunmaz itkilərini göstərir. Texnoloji qurğularda xammalın emalı,
o cümlədən tutucu və qaz yandırıcı təsərrüfatlardan qaytarılan neft məhsullarının miqdarı çıxılmaqla, duzsuzlaşdırma və emulsiyasızlaşdırma nəticəsində yaranan neft və neft məhsulları bərpa olunmayan tullantı sayılır. NEFT KƏMƏRLƏRĐNĐN UZUNLUĞU – neftin və emal olunmuş maye neft məhsullarının nəql edilməsini təmin edən neft kəmərlərinin uzunluğudur. Neft kəmərləri bir xətt üzrə ölçülür, hətta eyni istiqamət üzrə iki xətt mövcuddursa, onların uzunluğu cəmlənir. Đstismar olunan boru kəmərlərinin uzunluğu hesabat dövrü ərzində faktiki (ən azı bir dəfə) istismar olunmuş boru kəmərləri hesab olunur.
- xam neftin və emal olunmuş maye neft məhsullarının boru kəmərləri ilə ötürülməsidir. Nəql olunan yükün həcmi ilkin yükləmə məntəqələrindən – hasilat sənayesi müəssisəsindən, terminallardan, vaqon-
sisternlərdən, tankerlərdən, avtomobil- sisternlərdən və s. daxil olma anına uçota alınır. Nəqletmə ölkə daxilində yerləşən mənbələrdən və xarici ölkələrdən gətirilmiş neftin və emal olunmuş maye neft məhsullarının ötürülməsini göstərir. Magistral qaz kəmərləri ilə nəqletmə - qaz paylayıcı stansiyalar, kompressor stansiyaları, yeraltı qaz anbarları və yeraltı qaz anbarlarından qəbul olunmuş qazın həcmidir. Nəql edilən qazın həcmi (miqdarı) əsasən kub-metrlə ölçülür. Lakin zəruri hallarda nəqletmə prosesinin hesabatlarında nəql işinin həcmi və ya yük dövriyyəsini tona da çevirmək olar. Bu, əsasən nəqletmənin digər nəqliyyat növləri ilə müqayisəsini, eyni ölçü vahidinə gətirmək məqsədini daşıyır. Qazın həcminin kub-metrdən tona çevirmə əmsalı qazın həcminin ( 3
) həmin sahədən keçən qazın xüsusi çəkisinə ( 3 / m kq ) hasilidir. Nəqletmə ölkə daxilində yerləşən mənbələrdən və xarici ölkələrdən qəbul olunmuş qazın ötürülməsini göstərir.
lat. locus - yer) - nikahın bağlanmasından sonra ər-arvadın valideynlərindən asılı olmayan, özlərinin xüsusi yeni ev təsərrüfatını yaratmasıdır. NEONATAL ÖLÜM (YENĐ DOĞULAN- LARIN ÖLÜMÜ) – uşaqların doğulduğu andan həyatlarının 28 gününədək ölməsidir. Körpə
ilə ifadə olunur - %). Đnkişaf etmiş ölkələrdə ömrünün birinci ayında ölənlərin payı bir ilədək bütün ölənlər arasında 60–80% təşkil edir. Buna görə, adətən, ayrıca həm neonatal ölüm əmsalı (1), həm də birinci ilin ardıcıl 11 ayında körpə ölümü göstəricisi hesablanır (postneonatal ölüm) (2):
(0–27 günlük yaşda ölən uşaqların sayı/diri doğulan uşaqların sayı) x 1000; (28 gündən yuxarı yaşda ölən uşaqların sayı/doğulanların sayı – ömrünün 1-ci ayında (0- 27 gündə) ölən uşaqların sayı) x 1000.
492
Neonatal ölüm səviyyəsi müxtəlif ölkələrdə müxtəlifdir – orta hesabla 15–20. Erkən və post neonatal ölüm ayrılır (müvafiq olaraq, ömrünün 1- ci və 2–4-cü həftəsində ölən uşaqların sayı). Körpə ölümü səviyyəsi 40–60 % təşkil edən erkən neonatal ölümün əsas səbəbləri: anadangəlmə inkişaf qüsurları, doğum zədələri, postneontal asfiksiyalar, pnevmoniyalardır. Buna görə, erkən neonatal ölüm və ümumi körpə ölümünün aşağı salma templəri xeyli fərqlənir. NETTĐNQ
– bankın valyuta
risklərinin səviyyəsinin aşağı salınması üsullarıdır ki, bu da onların iriləşdirilməsi yolu ilə
valyuta əməliyyatlarının sayının maksimum ixtisar olunmasında ifadə olunur. NETTO ÇƏKĐ - tarasız və qablaşdırma materiallarının bütün növləri nəzərə alınmadan, əmtəənin xalis çəkisidir. NƏQLĐYYAT BALANSI (GƏTĐRMƏ (GÖNDƏRMƏ) BALANSI) – müəyyən dövr (adətən, il) ərzində yüklərin bütün növlərinin və ya hər hansı bir hissəsinin nəqliyyat növü (növləri) vasitəsilə göndərilməsi və gətirilməsini xarakterizə edən göstəricilər sistemidir. Bütün yüklərin və ayrı-ayrı yüklərin ölkələrarası və ölkədaxili daşınmasına dair məlumatlar əsasında hazırlanır. Balans aşağıdakı sxem üzrə qurulur: göndərilib (daxili və kənara daşımalar) – gətirilib (daxili və kənardan daşınmalar) = nəqliyyat saldosu. “-” işarəli nəqliyyat saldosu gətirmələr çoxluğunu, “+” isə göndərmələr çoxluğunu göstərir. Nəqliyyat balansından ərazilərin iqtisadiyyatının öyrənilməsində və
daşınmaların proqnozlaşdırılmasında istifadə olunur. NƏQLĐYYAT DAŞIMALARI – istənilən nəqliyyat şəbəkələrindən istifadə etməklə, mal (yük) və ya sərnişinlərin istənilən yerdəyişməsi kimi müəyyən edilir. Nəqliyyat xidmətlərinə bütün növ daşımalar, yəni dəniz, hava, kosmik və yerüstü daşımalar daxildir. Yerüstü daşımalar aşağıdakılara bölünür: - dəmiryol nəqliyyatı; - avtomobil yolu nəqliyyatı; - çay nəqliyyatı; - neft və qaz boru kəməri nəqliyyatı. Nəqliyyat xidmətlərinin böyük hissəsi əsasən korporasiyalar tərəfindən, onların nəqliyyat və digər oxşar avadanlıqlarının köməyi ilə yerinə yetirilir.
olunmuş cədvəllər üzrə, cədvəldə nəzərdə tutulmuş bütün dayanacaq məntəqələrində və ya bilavasitə gəmilərdə biletlərin təşkil olunmuş satışı ilə gəmilərin müntəzəm hərəkəti və yaşayış məntəqələri arasında sabit nəqliyyat əlaqəsinin təmin olunmasıdır.
avtomobil yolu, su və ya hava nəqliyyatının hərəkət cədvəllərinə tabe olan və tabe olmayan sərnişin və yük nəqliyyatının xidmətidir, həmçinin köməkçi xidmətlərdir (terminalların və dayanacaq yerlərinin, yüklərin nəqliyyat emalının, saxlanılma xidmətləri və s.). Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|