A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev



Yüklə 17,41 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə134/182
tarix21.04.2017
ölçüsü17,41 Mb.
#14975
1   ...   130   131   132   133   134   135   136   137   ...   182

ORTA  ĐLLĐK  ƏHALĐ

  –  bir  il  üçün  əhalinin 

orta  sayıdır.  Adətən,  ilin  ortasına,  yaxud  ona 

yaxın  tarixə  ilin  əvvəlinə  və  sonuna  olan 

məlumatlardan  orta  hesabi  kəmiyyət  kimi 

hesablanır.  Bu  isə  əvvəlki  əhalidə  illik  artımın 

yarısının üstə gəlməsinə bərabərdir. Əhalinin sayı 

haqqında məlumatlar bir neçə tarixə olduqda (hər 

rübün,  yaxud  hər  ayın  əvvəlinə),  dinamika 

sırasının orta  xronoloji  kəmiyyət  kimi  hesablanır. 

Məsələn,  əgər  əhalinin  sayı  haqda  məlumat  hər 

ayın  əvvəlinə  varsa,  onda  orta  illik  əhali  ilin 

əvvəlinə  olan  əhali  sayının  yarısının  bütün  aralıq 

sayların  və  ilin  sonuna  olan  sayın  yarısının 

cəminin 


12

1

 kimi müəyyən edilir. 



 

ORTA  ĐLLĐK  ĐSTEHSAL  GÜCÜ

  –  istehsal 

güclərinin  ilin  əvvəlinə  mövcudluğunu,  həmçinin 

il  ərzində  istifadəyə  verilməsini  və  istifadədən 

çıxmasını (ləğv edilməsini) nəzərə almaqla, onları 

xarakterizə  edən  göstəricidir  (natural  və  dəyər 

ölçü  vahidlərində).  Orta  illik  istehsal  gücü 

(Oi.i.g.) (G

o.i.

) belə riyazi ifadə üzrə hesablanır: 



G

o.i.


 = G

i.ə.


+∑C

i.v.


1

/12 - ∑G.



i.ç.

2



/12, 

burada  G

i.ə.

–  ilin  əvvəlinə  mövcud  olan  faktiki 



gücü;  C

i.v.


-  il  ərzində  istifadəyə  verilən  gücləri; 

G

i.ç



 – il ərzində istifadədən çıxarılan (ləğv edilən) 

gücləri  Ç

-  yeni  istehsal  güclərinin  istifadəyə 



verildiyi  ayların  sayını,    Ç

2

  –  ləğv  edilən istehsal 



güclərinin  istifadədən  çıxarıldığı  ayların  sayını 

bildirir (“Đstehsal gücləri balansı”na bax).  

 

ORTA 

KƏMĐYYƏT

 

– 

statistika 

göstəricilərinin  geniş  yayılmış  forması,  statistika 

elminin  mühüm  kateqoriyalarından  biridir.  Orta 

kəmiyyət  dedikdə,  statistika  məcmusunda  əlamət 

səviyyəsinin 

ümumiləşdirilmiş 

keyfiyyət 

xarakteristikası başa düşülür.  

Orta 


kəmiyyət 

ayrı-ayrı 

vahidlərin 

fərdi 


xüsusiyyətlərindən  təcrid  edilmiş  və  məcmu 

vahidə aid edilən əlamətin kəmiyyətini əks etdirir. 

Orta  kəmiyyətin  hesablanmasının  və  tətbiqinin 

elmi şərtləri aşağıdakılardır: 

1)  statistika  məcmusu  vahidlərinin  həmcinsliyi, 

onlarda  əlamətin  tipik  ölçüsünü  formalaşdıran 

ümumi xüsusiyyətlərin mövcudluğu; 

2) 

digər 


şərtlərin 

və 


amillərin 

qarşılıqlı 

tarazlaşdırılması,  ayrı-ayrı  vahidlər  üzrə  əlamətin 

təsadüfi  dəyişmələrinin  aradan  qaldırılması  və 

orta  kəmiyyətdə  tipik,  qanunauyğun  səviyyənin 

təzahürü  üçün  -  kifayət  qədər  böyük  məlumat 

həcmi.  Orta  kəmiyyət  hadisələrin  həcminin 

(əlamətin  ümumi  həcminin)  və  məcmunun 

həcminin  (vahidin  ümumi  miqdarının)  nisbəti 

kimi  statistik  vahidə  hesablanır.  Orta  kəmiyyətin 

əsas 

növləri 


aşağıdakılardır: 

hesabi 

orta

harmonik  orta,  həndəsi  orta,  orta  kvadrat, 

eksponensial orta. 

Orta  kəmiyyətin  hesablanması  düsturu  əlamətin 

xarakterində  və  mövcud  əsas  məlumatlardan 

asılıdır.  Orta  kəmiyyət  sadə  və  çəkili  ola  bilər. 

Sadə  orta  kəmiyyətin  hesablanması  məcmunun 

təhlili  ilə  əlaqəlidir.  Burada  ortalanan  əlamətin 

variantlar  adlanan  hər  bir  fərdi  qiymətinə  yalnız 

bir  dəfə  təsadüf  edilir.  Məsələn,  sadə  hesabi  orta 

kəmiyyət aşağıdakı düstur üzrə hesablanır 

n

X

X

n

i

i

=



=

1

 



burada X

i

  i vahidi üçün X əlamətinin qiyməti; n – 

vahidin sayıdır. 



 

516 


Hər  bir  variantın  qiymətinə  bir  neçə  dəfə  təsadüf 

edildiyi  hallarda,  çəkili  ortanın  hesablanması 

zəruridir.  Məsələn,  çəkili  hesabi  orta  aşağıdakı 

düstur üzrə hesablanır: 



=



=

=

n



i

i

i

n

i

i

f

f

X

X

1

1



 

burada,  f



i   

X



əlamətinin  qiyməti  ilə  vahidin 

miqdarıdır (tezliklə, ya da çəki ilə). 

Kütləvi 

məlumatların 

ümumiləşdirilməsi 

kəmiyyəti  də  səviyyəsindən  asılı  olaraq,  ümumi 

və qrup orta fərqlənir. 

 

ORTA  QĐYMƏT



  –  mal  qruplarının  dəyərinin, 

onun  natura  ifadəsində  həcminə  bölgüsündən 

alınan  qismət  kimi  təyin  edilir.  Orta  qiymətə 

qiymət amili ilə yanaşı, aralarında ayrılması lazım 

gələn  müxtəlif  dəyişkən çeşidli  struktur  faktorları 

da  təsir  göstərir:  yeni  malların  meydana  çıxması 

və  köhnələrin  yox  olması,  müxtəlif  səviyyəli 

qiymətlərlə  mövcud  olan  ayrı-ayrı  malların 

payının  dəyişməsi,  regional  qiymət  fərqlənməsi 

ilə  malların  ərazidə  yerləşmə  hərəkəti,  mövsümi 

qiymət dəyişmələri və s. 

 

ORTA  QĐYMƏT  ĐNDEKSĐ



  -  əmtəə  qrupuna 

daxil  olan  ayrı-ayrı  məhsulların  konkret  qiymət 

dəyişikliklərini əks etdirir.  

 

ORTA  SEÇMƏ  XƏTA



  –  qeyri-ümumi 

müşahidə  (“Qeyri-ümumi  müşahidə”  və  “Seçmə 



müşahidə”yə bax) nəticəsində əmələ gələn seçmə 

orta  (


x

~

)  və  baş  orta  (



x

)  və  arasındakı  fərqdir 

(kənarlaşmadır).  Orta  seçmə  xətanın  həcmi  |

x

~

-



x

|


µ

 ehtimalı ilə zəmanət verilən 



x

~

-in 



x

-dən 


kənarlaşmasının  sərhədləri  kimi  müəyyən  edilir, 

burada  t  - 



x

~

-



x

  fərqi  ilə  zəmanət  verilən 

ehtimaldan  asılı  əmsaldır  (adətən,  ehtimal  0,954 

və  ya  0,997-yə,  t  isə  uyğun  olaraq  2  və  3-ə 

bərabər  qəbul  edilir).  Statistikada 

µ

  seçmənin 



orta  xətası  adlanır  (

x

~

-dən 



x

  kənarlaşmanın 

kvadratının  riyazi  gözləməsinin  ikinci  dərəcədən 

kökü)  və  təsadüfi  təkrar  seçmədə  aşağıdakı 

düsturla müəyyən edilir: 

n

G

2

=



µ

 

Qəti  seçmə  zamanı  isə 





 −



=

N

n

n

G

1

2



µ

 

düsturu ilə hesablanır. Burada G



2

 - dispersiya; n – 

seçmə  məcmunun  vahidlərinin  sayı  və  ya 

seçmənin həcmi; N – baş məcmunun vahidlərinin 

sayıdır;  t

µ

=



  seçmənin  xətasının  sərhədləri 

adlanır və aşağıdakı düsturla hesablanır: 

;

2



n

G

t

=



 

;    




 −



=



N



n

n

G

t

1

2



 

µ

  -  qiyməti  (ölçüsü)  baş  məcmuda  öyrənilən 



əlamətlərin  variasiyasından,  seçmənin  həcmi  və 

çəkisindən,  müşahidə  üçün  baş  məcmudan  və 

seçmənin  üsulundan  asılıdır, 

  -  həm  də  seçmə 



müşahidəsinin  nəticələri  ilə  zəmanət  verilən 

ehtimalın qiymətindən asılıdır. 

 

ORTA  TƏHSĐLĐN  DÖVLƏT  TƏHSĐL 

STANDARTI

  –  orta  peşə  təhsil  strukturuna  və 

orta  təhsil  proqramına,  onların  həyata  keçirilmə 

şərtlərinə,  təhsil  alanların  normativ  yüklərinə  və 

onların  maksimal  həcminə  olan  ümumi  tələbləri 

özündə birləşdirən sənədlər toplusudur.  

 

ORTA YAŞ

 – əhalinin yaş strukturunun, yaxud 

demoqrafik 

hadisələrin 

yaş 


üzrə 

bölüşdürülməsinin 

təxmini 

ümumiləşdirilmiş 

xarakteristikasıdır.  Orta  yaş  verilmiş  əhalidə, 

yaxud nəsildəki bütün insanların, həmçinin həmin 

demoqrafik  hadisə  baş  vermiş  (məsələn,  nikaha 

daxil  olanların  orta  yaşı,  boşananların  orta  yaşı) 

insanların 

yaşlarından 

orta 

hesabi 


(yaxud 

mediana,  “Median  yaş”a  bax)  kimi  hesablanır. 

Orta hesabi kəmiyyət kimi müşahidə yaxud hadisə 

anına olan insan-ilin ümumi sayı insanların yaxud 

hadisələrin  müvafiq  sayına  bölünməklə  tapılır. 

Əgər  bölgü  yaş  intervalı  üzrə  verilibsə,  onda 

intervalın ortası yaşın qiyməti hesab olunur. Kiçik 

yaşlarda  ölümün  azalması  orta  yaşı  aşağı  salır, 

böyük  yaşlarda  –  onu  artırır.  Faktiki  əhalidə 

demoqrafik  hadisələr  baş  verdikdə  orta  yaş 

göstəriciləri  də  demoqrafik  proseslərin  əvvəlki 

dinamikasının  oxşar  təsirinə  məruz  qalır.  Đki  və 

bir  neçə  əhali  müqayisə  edildikdə,  bu  proseslərin 

təsirini  ayırmaq  çətin  olduğu  üçün,  orta  yaş 

göstəricisi  nadir  hallarda  tətbiq  olunur.  Yaş 

strukturundan asılı olmayan onun qiymətini yalnız 

əhali modelləri üçün almaq olar. 

 

OVÇULUQ  TƏSƏRRÜFATLARI



  –  vəhşi 

heyvan və quşların məskunlaşmasına xidmət edən 

və ovçuluğun və ya ovçuluq idmanının aparılması 

məqsədilə  istifadə  edilə  bilən  meşə,  su  və  kənd 

təsərrüfatı  torpaqlarıdır.  Ovçuluq  təsərrüfatları 

hüquqi  şəxslərin  müvafiq  hüquqları  və  vəzifələri 

ilə  ovçuluq  yerlərində  ovçuluq  təsərrüfatının 

aparılması, 

onların 

keyfiyyətinin 

müəyyən 

edilməsi, 

müxtəlif 

biotexniki 

tədbirlərin 

layihəsinin tərtib edilməsi və aparılması və s. üzrə 

rəsmi təşkilati status alır. 

 


 

517


-Ö-

“Ödə və al” prinsipi üzrə ticarət forması ... 518 

Ödəmə balansı ............................................ 518 

Ödəmə qabiliyyəti əmsalları ...................... 518 

Ödəmə tələbnaməsi .................................... 518 

Ödənilən faizlər və ona bərabər tutulan 

xərclər......................................................... 518 

Ödənilməyə aid olan xərclər ...................... 518 

Ödəniş dəyəri ............................................. 518 

Ödəniş valyutası ......................................... 518 

Öhdəçilik .................................................... 518 

Ölçü şkalası ................................................ 519 

Ölənlərin orta yaşı ...................................... 519 

Ölənlərin sayı ............................................. 519 

Ölənlərin yaşa görə bölgüsü ....................... 519 

Ölkə sərhədlərindən kənarda son istehlak 

xərcləri ....................................................... 519 

Ölü doğulanlar............................................ 520 

Ölü doğulma ............................................... 520 

Ölüm........................................................... 520 

“Ölüm” (biznes registrdə) .......................... 520 

Ölüm (demoqrafiya statistikasında) ........... 520 

Ölüm cədvəlləri (ömrün qalan hissəsi, ölüm 

və orta ömür uzunluğu cədvəlləri) ............. 521 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

Ölüm cədvəlləri ......................................... 521 

Ölüm ehtimalı ............................................ 522 

Ölüm əmsalları ........................................... 522 

Ölüm haqqinda tibbi şəhadətnamə ............. 523 

Ölüm siyahıları metodu ............................. 523 

Ölümün qüvvəsi ......................................... 523 

Ölümün orta gözlənilən yaşı ...................... 524 

Ölümün səbəbləri ....................................... 524 

Ömrün qalan hissəsinin əmsalı .................. 524 

Ömür uzunluğu .......................................... 524 

Öyrənilən məcmu ....................................... 525 

Öyrənmə əyrisi ........................................... 525 

Özəl müəssisə ............................................ 525 

Özəl mülkiyyətçi ........................................ 525 

Özəl sektor ................................................. 525 

Özəlləşdirmə çeki ...................................... 525 

Özü tənzimlənən təşkilat ............................ 525 

Özünü qeydə alma ..................................... 525 

Özünü sığorta ............................................. 526 

Özünüsayma .............................................. 526 


 

518 


“ÖDƏ 

VƏ 

AL” 

PRĐNSĐPĐ 

ÜZRƏ 

TĐCARƏT 

FORMASI

 

əmtəələrin 

özünəxidmət  rejimində  topdansatış  anbarlarında 

və  ya  nümunələr  (alıcının  kataloq  və  ya 

kompüterləşdirilmiş 

özünəxidmətsiz 

sifariş 

sistemindən  istifadə  etməklə  siyahıdan  əmtəəni 

seçmək)  əsasında  satıldığı,  yaxud  hər  iki  ticarət 

formasından  istifadə  etməklə  həyata  keçirilən 

ticarət  formasıdır.  Alıcılar  (pərakəndə  satış 

tacirləri,  istifadəçi  –  peşəkarlar,  ictimai  iaşə 

işçiləri, satıcılar, institusional alıcılar və s.) hesab-

fakturanı  yerində  nağd  olaraq  ödəyir  və  müstəqil 

surətdə əmtəəni özü ilə aparır.  

 

ÖDƏMƏ  BALANSI

  –  ölkənin  xaricə  və 

xaricdən  daxil  olan  ödəmə  balansıdır.  Ödəmə 

balansı  beynəlxalq  hesablaşmaların  ən  geniş 

yayılmış  balans  növlərindən  biridir.  Mədaxil 

ödəmədən  yüksək  olduqda  balans  aktiv  (aktiv 

saldoya  malik  olmaq)  sayılır.  Ödəmə  balansının 

sxemlərinin  düzülüşünün  beynəlxalq  standartları 

ölkələrin  əksəriyyəti  tərəfindən  qəbul  edilmişdir. 

Həmin  sxemləri  Beynəlxalq  Valyuta  Fondu 

hazırlayır. 



 

ÖDƏMƏ  QABĐLĐYYƏTĐ  ƏMSALLARI

  – 

iqtisadiyyat 

subyektlərinin 

öz 


öhdəliklərini 

vaxtında  ödəməsi  imkanlarının  statistik  təhlili 

üçün  hesablanır.  Üç  əmsaldan  istifadə  edilir: 

ödəmə, mütləq və təcili satılma əmsallarından. 



Ödəmə  əmsalı  (Ö.ə)  cari  aktivlər  hesabına 

qısamüddətli 

öhdəliklərin 

yerinə 


yetirilməsi 

imkanı ilə müəyyən edilir: 

  

Ö.ə= 


Cari aktivlər 

Qısamüddətli öhdəliklər 

 

Əmsalın  normal  qiyməti  1-3  həddində  olur. 



Əmsalın  1-dən  kiçik  olması  yüksək  maliyyə 

riskini göstərir, təsərrüfat subyektinin kreditorlarla 

hesablaşma imkanının olmamasına dəlalət edir. 1-

ə  bərabər  əmsal  təsərrüfat  subyektinin  maliyyə 

sabitliyinin  təhlükəliliyini  əks  etdirir.  Əmsalın 

müəyyənləşdirilmiş  səviyyədən  həddən  artıq 

yüksək 

olması 


ehtiyatlardan 

qeyri-səmərəli 

istifadəni göstərir. 

Mütləq  satılma  əmsalı  (M.s.ə.)  qısamüddətli 

öhdəliklərin hansı hissəsinin dərhal ödənilməsinin 

mümkünlüyünü göstərir: 

  

 



M.s.ə = 

Pul  vəsaitləri  +  Qısamüddətli 

maliyyə qoyuluşları 

Qısamüddətli öhdəliklər 

 

Əmsalın  0,2-0,3  çərçivəsində  olması  iqtisadi  



subyektlər  üçün  nəzəri  cəhətdən  təhlükəsiz  hesab 

edilir.  



Təcili  satılma  əmsalı  (T.s.ə)  subyektin  cari 

öhdəliklərin  hansı  hissəsinin  təkcə  mövcud  pul 

vəsaitləri  hesabına  ödəniləcəyini  deyil,  həm  də 

göndərilmiş 

məhsullardan, 

yerinə 


yetirilmiş 

işlərdən 

əldə 

ediləcək 



gəlirlər 

hesabına 

ödənilməsinin 

müəyyənləşdirilməsinə 

imkan 

verir: 


 

 

T.s.ə = 



Pul  vəsaitləri  +  Qısamüddətli 

maliyyə  qoyuluşları  +  Debitor 

borcları 

Qısamüddətli öhdəliklər 



 

ÖDƏMƏ  TƏLƏBNAMƏSĐ 

-  alıcının  bank 

vasitəsilə  tədiyyəçiyə  müəyyən  məbləğdə  pulun 

ödənilməsi haqqında banka təqdim etdiyi tələbdir.  

 

ÖDƏNĐLƏN  FAĐZLƏR  VƏ  ONA  BƏRA-

BƏR  TUTULAN  XƏRCLƏR

  -  əmlakın 

nominal  dəyərinin  müəyyən  edilmiş  faizinin 

əvvəlcədən  ödənilmiş  miqdarı  ilə  xarakterizə 

olunan    ödəniş  faizləri  müəyyən  maliyyə 

aktivlərinin  (depozitlərin,  ödənişə  hesabların, 

fakturaların,  borc  öhdəliklərinin  və  kreditlərin) 

kompensasiyasına uyğundur. Onlar əsasən istiqraz 

(və 


istiqrazın 

digər 


növləri) 

üzrə 


borc 

öhdəliklərinin,  ticarət  kreditlərinin  və  kreditorun 

bank hesablarının cari kreditlərinin və s. faizlərini, 

həmçinin  valyuta  bazarının  itkilərini  (zərərlərini) 

özündə birləşdirir. 

 

ÖDƏNĐLMƏYƏ AĐD OLAN XƏRCLƏR

 – 

balansın 

tərtib 

olunması 



tarixinə 

müəyyənləşdirilmiş,  məqsədi  dəqiq  göstərilmiş, 

lakin  ödənmə  vaxtı  və  ya  ümumi  məbləği  çox 

dəqiq  göstərilməmiş  borcdur.  Sonralar  xərclərin 

bu  növləri  hökmən  borc  dərəcələrinə  keçmə 

meylinə  malik  olur  və  xüsusi  maddələr  üzrə 

bölüşdürülə bilər. 

 

ÖDƏNĐŞ  DƏYƏRĐ

  –  oxşar  əmlaka  (mala) 

müstəqil  bazardan  alınarkən  çəkilən  xərcin 

miqdarıdır.  

 

ÖDƏNĐŞ  VALYUTASI



  –  xarici  iqtisadi 

sazişlərə  görə  malların  (xidmətlərin)  ödənişini  və 

beynəlxalq  kreditlərin  qaytarılmasını  həyata 

keçirən  valyutadır.  Ödəniş  valyutası  ixracatçı  və 

idxalçı arasında razılaşdırılmış ixtiyari valyuta ola 

bilər.  


 

ÖHDƏÇĐLĐK

 

– 

ümumi 


dəyərə 

və 


ya 

aktivlərinin  tərkibinə  təsiri  müəyyən  şərtlərin 

yerinə yetirilməsindən (məsələn, zəmanət verilmiş 

girov)  və  ya  sonrakı  əməliyyatların  həyata 

keçirilməsindən  (məsələn,  sifarişlər)  asılı  olan 

hüquq və vəzifələrdir.  



 

519


ÖLÇÜ  ŞKALASI 

–  kəmiyyət  və  keyfiyyət 

əlamətlərinin 

ölçülməsi 

üçün 

nəzərdə 


tutulmuşdur. 

Nominal 


şkalalar 

– 

yalnız 



obyektlərin 

fərqləndirilməsinə 

imkan 

verən 


atributiv  əlamətlərin  ölçülməsi  üçün  nəzərdə 

tutulmuşdur. 

Sıralanmış 

şkalalar 

yalnız 

obyektlərin  fərqləndirilməsinə  deyil,  həm  də 



onların 

yaranma 


dərəcəsinin 

bir 


sıra 

xüsusiyyətləri, 

yəni 

kəmiyyət 



əlamətlərinin 

ölçülməsi  üzrə  sıralanmasına  imkan  verir. 

Đntervallar şkalasında  kəmiyyət  əlamətləri  ölçülür 

və burada əlamətin yaranma dərəcəsini ölçmək və 

nəticə  etibarı  ilə,  müəyyən  hesabi  əməliyyatlar 

aparmaq  olur.  Digər  təsnifləşdirmələrdə  həm  də 

nisbi  və  mütləq  şkalalar  ayrılır.  Bu,  əlamətlərin 

kəmiyyət  ölçüləri  üzərində  müvafiq  riyazi 

dəyişikliklər baş verdikdə, həyata keçirilir. 

 

ÖLƏNLƏRĐN  ORTA  YAŞI

  –  demoqrafik 

göstəricidir;  əhali  qrupu  üçün  müəyyən  dövr 

ərzində 

ölənlərin 

yaşa 

görə 


praktiki 

bölüşdürülməsini 

xarakterizə 

edir 


(ölüm 

cədvəlində  olan  ölənlərin  sayından  fərqli  olaraq); 

ölənlərin  yaş    kəmiyyətlərinin  orta  hesabi 

kəmiyyətinə  bərabərdir.  Ölüm  cədvəllərində 

ölənlərin  orta  yaşı  göstəricisi  tətbiq  edilmir; 

ölümün  səbəblərinə  görə  ölüm  cədvəlləri  istisna 

olmaqla,  bu  cədvəllərdə  ölənlərin  orta  yaşı 

gələcək  ömrün  orta  uzunluğuna  bərabərdir 

(“Ömür uzunluğu”na bax). 

Ölənlərin  orta  yaşı  ayrı-ayrı  yaş  qruplarında 

ölümün  səviyyəsi  və  əhalinin  yaş  strukturunun 

xüsusiyyətləri  ilə  müəyyən  edilir.  Daimi  əhali 

üzrə  ölənlərin  orta  yaşı  gələcək  ömrün  orta 

uzunluğuna  bərabərdir,  müsbət  təbii  artım  əmsalı 

olan  sabit  əhali  üzrə  ölənlərin  orta  yaşı  gələcək 

ömrün  orta  uzunluğundan  çoxdur,  mənfi  əmsal 

olduqda – azdır. 

 

ÖLƏNLƏRĐN  SAYI

  –  ayrı-ayrı  insanların 

ölümü  nəticəsində  əhalinin  sayının  azalması 

prosesidir,  ölüm  cədvəllərinin  göstəricisidir, 

doğulanların  əvvəlki  məcmusundan  verilmiş  yaş 

intervalında  ölənlərin  sayıdır.  Adətən,  d



x

-lə 


işarələnir.  Ölümün  səviyyəsi  və  rejimi  ayrı-ayrı 

cins-yaş  və  onun  digər  bəzi  zaman  dövrünə  görə 

qruplarına  aid  əhali  arasında  ölüm  hadisələrinin 

çoxluğu, 

müəyyən 

olunmuş 


yaşa 

qədər 


yaşayanların,  ya  da  müəyyən  edilmiş  yaş 

intervalında  ölənlərin  anadan  olanların  ilk 

məcmusundakı  payı,  yeni  anadan  olanların  orta 

ömür  uzunluğu,  ya  da  bütünlükdə  müəyyən 

edilmiş  yaş  və  bəzi  yaş  sərhədlərinə  çatmışlar  ilə 

xarakterizə  olunur.  Ölümün  daha  dərindən  təhlil 

edilməsində xəstəliklərin, zədələnmələrin və digər 

ölüm  səbəblərinin  beynəlxalq  təsnifatına  uyğun 

olaraq,  ölüm  səbəbləri  üzrə  bölünməsi  ilə 

xarakterizə  edilir.  Ölüm  səbəblərinin  ekzogen, 

insan  orqanizminə  daxili  təsirə  səbəb  olan  və 

anadangəlmə  xəstəlik,  ya  da  təbii  yaşlanmanın 

nəticəsi  kimi  endogen  səbəblərə  bölünməsi 

mühüm  rol  oynayır.  Ölüm  səviyyəsinin  daha  çox 

yayılmış göstəricisi – ölümün ümumi əmsalıdır. 

                           

,

*T



S

M

=

 

 



burada M – bəzi dövrlərdə ölənlərin sayını; S – il 

ərzində əhalinin orta sayını; T – illər üzrə dövrün 

uzunluğunu  (bir  qayda  olaraq,  1000  nəfərə 

hesablanır)  göstərir.  Bu  göstərici,  qadınlarda  və 

kişilərdə  müxtəlif  yaşlarda  ölüm  hadisələrinin 

çoxluğunun 

müxtəlif 

olduğu 


kimi, 

əhəmiyyətliliyinə  görə  də  cins-yaş  tərkibindən 

asılıdır 

və 


beləliklə, 

ölüm 


səviyyəsinin 

xarakteristikasına adekvat olmur. Ölümün sayının 

daha  etibarlı  xarakteristikasına,  oxşar  ümumi 

əmsal düsturuna görə hesablanan yaş (beş illik, bir 

illik,  daha  aralı  –  on  illik)  əmsalı  xidmət  edir, 

lakin  əhalinin  sayı  və  ölənlərin  sayı  haqqında 

məlumatlar  uyğun  olan  yaş  intervalı  (zəif  ölüm 

əmsalı  istisna  təşkil  edir)  üçün  yığılır.  Ölümün 

sayı  əmsalı  ayrı-ayrı  ölüm  səbəbləri  (səbəb 

qrupları)  üzrə  də  hesablanır.  Ölümün  sayını 

əhalinin  yaş  tərkibindən  asılı  olmayan  ölüm 

cədvəlinin  göstəriciləri  daha  düzgün  əks  etdirir. 

Ölümün  sayının  müasir  təhlili  əhalinin  sayı  və 

cins-yaş  tərkibi  haqqında,  ölüm  hadisələrinin 

qeydiyyatı 

materiallarının 

(“Demoqrafik 

hadisələrin cari uçotu”na bax) statistik işlənməsi 

nəticəsində  əldə  edilən  cins  və  yaş  üzrə  ölənlərin 

sayı haqqında məlumatlara əsaslanır. 

 


Yüklə 17,41 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   130   131   132   133   134   135   136   137   ...   182




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin