A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- DƏMĐR YOLU NƏQLĐYYATI VASĐTƏ- LƏRĐNDƏN ĐSTĐFADƏ
- DƏMĐR YOLU NƏQLĐYYATININ (NƏQ- LĐYYAT VASĐTƏLƏRĐNĐN) DÖVR- ETMƏ (REYS) MÜDDƏTĐ
- DƏMĐR YOLUNUN (XƏTTĐNĐN) UZUN- LUĞU
- DƏMĐR YOLUNUN ĐŞĐ
- = Dəyər ifadəsində istehsalın həcmi
|
DEZĐNFLYASĐYA – işsizliyin səviyyəsini kəskin
artırmadan inflyasiyanın məhdudlaşdırılması məqsədilə aparılan deflyasiyanın (tədavüldə olan kağız pulların miqdarının azaldılması) yüngül formasıdır. Hər şeydən əvvəl, faiz tariflərinin artırılması yolu ilə istehlak xərclərinin məhdudlaşdırılmasında, kreditlə alışa dair müqavilələrin bağlanmasına məhdudiyyətlərin qoyulmasında, defisit malların qiymətləri üzərində nəzarətin həyata
keçirilməsində özünü göstərir. DƏLLALLIQ HAQQI – birja
sövdələşmələrinin həyata
keçirilməsində vasitəçiliyinə görə brokerə (dəllala) haqqın ödənilməsidir. Adətən,
bağlanmış sazişin
məbləğinin faizi kimi hesablanır və brokerə həm satıcı, həm də alıcı tərəfindən ödənilir. Dəllallıq haqqının miqdarı sövdələşmələrin həcmi, birja nizamnaməsi və ya sövdələşmə iştirakçıları arasında olan müqavilə ilə müəyyən edilir.
nəqliyyat növündən asılı olmayaraq son məntəqəsi dəmir yolu stansiyasında qurtaran birbaşa nəqliyyatla yük və sərnişin daşınmalarıdır. Yükün gətirilməsinin həcmi - gəlib çıxma anına görə tonla və ton-km ilə, sərnişin gətirilməsinin miqdarı isə - bilet satılan ana görə sərnişinlərin sayı və sərnişin-km ilə hesaba alınır.
ərzində dairəvi dəmir yolu marşrutu üzrə turist səyahətidir. Qatar bu zaman nəqliyyat vasitəsi kimi deyil, yerləşdirmə, qidalanma yeri və s. məqsədilə istifadə olunur və
marşrutun dayanacaqları üzrə ekskursiya nəzərdə tutulur.
118
DƏMĐR YOLU NƏQLĐYYATI VASĐTƏ- LƏRĐNDƏN ĐSTĐFADƏ – bir sıra texniki- iqtisadi göstəricilərlə xarakterizə olunur. Bu göstəricilərə dəmir yolu nəqliyyatı vasitələrinin sürəti, məhsuldarlığı, onun işinin müxtəlif səmərəlilik göstəriciləri daxildir. Bir qayda olaraq, nəqliyyatın işinin təhlilində bu göstəricilərin faktiki səviyyəsi normativ və ya keçən dövrdə əldə olunmuş göstəricilərlə müqayisə olunur. DƏMĐR YOLU NƏQLĐYYATI VASĐTƏ- LƏRĐNĐN (NƏQLĐYYAT VASĐTƏLƏRĐ- NĐN) VAXT BÜDCƏSĐ – istifadə (istismar) növləri üzrə mövcud parkın (donanmanın) və müəssisənin sərəncamında olan parkın
(donanmanın) və
kateqoriyalarla istismar olunmayan (fəaliyyətsiz) parkın təqvim vaxtının bölüşdürülməsini və ya dəmir yolu nəqliyyatının (nəqliyyat vasitələrinin) istehsal dövrünün (silsiləsinin) elementləri üzrə istismar olunan (işlək)
parkın vaxtının bölüşdürülməsini xarakterizə edən göstəricilər sistemidir. Park (donanma) üzrə təqvim dövrü ərzində bütövlükdə vaxt, parkın hər bir kateqoriyasında olma və ya dövrün ayrılıqda əməliyyatları üzrə sərf olunan vaxtların cəmi kimi hesablanır. Orta hesabla nəqliyyat vahidi üçün gün ərzində vaxt, sərf olunan ümumi vaxtın cəminin gün ərzində nəqliyyat vahidlərinin orta sayına və təqvim dövründə olan günlərin sayına bölməklə hesablanır. Dəmir yolu nəqliyyatının (nəqliyyat vasitələrinin) vaxt büdcəsi həm də nəqliyyat vasitələrinin yük və sərnişin götürmə qabiliyyəti və gücü (ton-saatla və ton-günlə, sərnişin- oturacaq-saatla və sərnişin-oturacaq-günlə, güc- saatla və güc-günlə) nəzərə alınmaqla müəyyən edilir.
LĐYYAT VASĐTƏLƏRĐNĐN) DÖVR- ETMƏ (REYS) MÜDDƏTĐ – saatla və ya günlə bir istehsal dövrünə orta hesabla sərf olunan vaxtdır. Đşçi (istismar olunan) parkın dəmir yolu
(nəqliyyat vasitələrinin) vaxt büdcəsi göstəricisi həcminin nəqliyyat vasitəsinin yükgötürmə, sərnişin yerləşdirmə qabiliyyəti və gücü nəzərə alınmaqla və ya alınmamaqla tapılan istehsal dövrlərinin sayına
bölünməsi ilə
bütövlükdə və dövrün elementləri üzrə müəyyən edilir. Dövr ərzində dəmir yolu nəqliyyatının (nəqliyyat vasitələrinin) dövretmə (reys)
müddətində məsafə, dövr ərzindəki hərəkətin sürəti, yükü, intensivliyi və tezliyini və digər texniki əməliyyatları müəyyənləşdirən amillər
Đşçi parkın vaqonunun dövr etməsinin orta müddəti dəmir yolunun işinin vahidi üçün müəyyən edilir. Lokomotivin orta
dövr müddəti
hazırda hesablanmır. Bu göstərici istismar olunan parkın lokomotivlərinin bir
günlük büdcə
vaxtı göstəricisi ilə əvəz edilmişdir (“Dəmir yolu nəqliyyatının vaxt büdcəsi”nə bax). Gəminin orta reys (dövr) müddəti, gəminin yükgötürmə qabiliyyəti və ya gücü nəzərə alınmaqla, başa çatmış reysə görə hesablanır.
- yük və sərnişin daşınmalarının daşınma
yolunun hüdudları xaricində yerləşən göndərilmə və çatdırılma stansiyaları arasında həyata keçirilməsidir. Yük daşınmalarının tranzit həcmi çatdırılma anına, tonla və ton-kilometrlə, sərnişin daşınmaları isə - göndərilmə anına gözlənilən kəmiyyət kimi sərnişin və sərnişin-kilometrlə müəyyən edilir.
uzunluqlarının cəmi kimi hesablanır, ayrı-ayrı dəmir yolu xətlərinin uzunluğu isə baş yol (əsas) xətti ilə stansiyalar arasında olan məsafə ilə müəyyən edilir. Dəmir yolunda ümumi istifadədə olan və ümumi istifadədə olmayan xətlər ayrıca öyrənilir. Ümumi istifadədə olan dəmir yolu bilavasitə sərnişin və ya yük daşınmasını həyata keçirmək məqsədilə istismar olunan xəttin ümumi uzunluğudur. Ümumi istifadədə olmayan dəmir yolu xətti dedikdə isə, istismar edilən dəmir yolu xəttinin “giriş yolunun sərhədi” işarəsi ilə nişanlanmış yerdən başlayaraq dəmir yolu xəttinin sonuna qədər olan və istifadə olunan hissə başa düşülür. Bu yol müəssisələr və ümumi istifadədə olan dəmir yolu arasındadır və ayrı-ayrı təsərrüfatlara xidmət edir. Ümumi istifadədə olan dəmir yolu şəbəkəsinə çıxışı olmayan yolların istismar edilən hissəsi müəssisələrin obyektlərinin son
məntəqələri arasında olan yolların istiqamətlərinə əsasən müəyyən edilir. Dəmir yolunun uzunluğu mənzillər, stansiyalar, sahələr, yolun distansiyaları (məsafələri), dəmir yolu şöbələri və dəmir
yolu şəbəkələri üzrə müəyyənləşdirilir. Dəmir yolunun mümkün uzunluğu – müəyyən edilmiş plan və profil sahəsində düz üfüqi sahənin istismar uzunluğunun kilometrlə ifadə olunmuş şərti məsafəsidir. Đstiqamətlər üzrə konkret sahələr üçün onların istismar uzunluğunun
edilir.
Dəmir yolunun tikinti uzunluğu – stansiya oxları, dalanların dirəkləri, stansiya və xüsusi yolların 119
birləşmə nişanları arasında ölçülmüş dəmir yolunun faktiki məsafəsidir. Dəmir yolunun istismar uzunluğu – stansiyaların oxları arasında iki stansiya arasındakı məsafəni (mənzili) məhdudlaşdıran, yolun faktiki
məsafəsidir. Çox yollu sahələrdə ən kiçik yol məsafəsi üzrə müəyyən edilir. Dəmir yollarının məsafələrinin xarakteristikasına xidmət edir. Dəmir
yollarının tikintisi genişləndirilmiş uzunluğu – sahələrdə olan bütün dəmir yollarının tikinti uzunluğunun cəminin kilometrlə yekun məsafəsidir. Bütövlükdə və ayrılıqda baş yollar (keçmə yollar və stansiyalarda onların davamları) üçün, stansiya yolları (qəbul etmə - yola salma, yükləmə-boşaltma, depo və s.) üçün və xüsusi yollar (anbarlara, karxanalara, xəbərdaredici dalanlarda şaxələr) üçün müəyyən edilir. Eyni zamanda, torpağın döşənməsi və yolun yuxarı hissəsinin tikilməsinin yekun kəmiyyətinin xarakteristikasına xidmət edir. Dəmir yolunun salınmış uzunluğu – sahədə birinci baş yolun tikinti uzunluğunun kilometrlə konstruktiv elementlərini nəzərə almaqla, dəmir yollarının şərti xarakteristikasıdır. Salınmanın əsasında müxtəlif elementlərin cari saxlanmasına bərabər əmək sərfi durur.
stansiyalarında yüklənmiş və daşımanı davam etdirmək üçün yüklənmiş vəziyyətdə digər yollardan qəbul olunmuş vaqonların sayı ilə ölçülən yük daşımaları üzrə işin həcmidir. Şəbəkə üçün dəmir yolunun işi yüklü vaqonların sayına uyğun gəlir.
registr tonnajıdır: korpus, qurğu və tikililər – gəmilərin ölçmə qaydalarına uyğun müəyyən edilərək, 2,83 m 3 -ə bərabər registr tonla ölçülür. Registr tutumunun iki növü fərqləndirilir: ümumi (brutto, brutto-registr tonnaj tutumu) və xalis (netto, netto-registr tonnaj tutumu). Ümumi registr tutumu gəminin bütün ölçüləri haqqında, xalis tutum isə gəminin yük və sərnişin yerlərinin həcmləri, yəni gəlir gətirən yerlər (kommersiya məqsədilə istismar edilən yerlər) haqqında məlumat verir. Gəmiçilik və gəmiqayırma haqqında statistik məlumatlar, bir qayda olaraq, gəmilərin ümumi tutumuna əsaslanır. DƏRƏCƏLĐ (ÜSTLÜ) TREND -
t Y = a·t b (burada t vaxtı göstərir) funksiyası ilə göstərilən trenddir.
və
b parametrləri funksiya loqarifmləşdirildikdən sonra müəyyən edilir: ln
= ln a + b · ln t. b parametri - artım səviyyəsidir. b>1 olduqda, artım xətti trenddəki artımdan çox olur. b<1 olduqda isə, artım xətti trenddəki artımdan az olur.
DƏYƏR – bazar şəraitində məhsul, xidmət, iqtisadi aktiv qiymətlilərinin pul ilə ifadəsidir. Əmtəə vahidinin qiymətinin onun sayına olan hasili, istehsal xərclərinin cəmi (qeyri-bazar məhsulu) kimi və ekspert qaydasında müəyyən edilir. Dəyər qiymətlərin ölçüldüyü və mühasibat uçotunun aparıldığı vahiddir və
pulun funksiyalarından biridir. DƏYƏR (XƏRCLƏR) - mühasibat uçotunun xüsusi maddəsinə aid olan xərclərin cəmidir. Dəyər aşağıdakı üç xarakteristika ilə müəyyən edilir:
- dəyərin hesablanmasının tətbiq edildiyi sahə: istismar üsulu, məhsul, məhsulun hazırlanması prosesində istehsal mərhələsi; - tərkib: konkret göstərilmiş dövr ərzində tam və ya qismən qeyd edilmiş və hesaba alınmış xərclər; - konkret baxılan dövrdən əvvəlki (əvvəlcədən müəyyən edilmiş dəyər) və ya sonrakı (müşahidə olunan dəyər) hesablama vaxtı. DƏYƏR ĐFADƏSĐNDƏ ĐSTEHSALIN HƏCMĐ – satılan məhsulun həcmi, maddi dövriyyə vəsaitləri ehtiyatlarının dəyişməsi və əmtəə və xidmətlərin təkrar satışından əldə olunan xalis gəlir əsasında, dəyər ifadəsində vahidin faktiki istehsal etdiyi məhsulun miqdarını əks etdirir. Đstehsal edilmiş məhsulun dəyəri aşağıdakı kimi müəyyən edilir: dövriyyə, (+/-) hazır məhsul ehtiyatlarının, başa çatmamış istehsalın və təkrar satış üçün alınmış əmtəə və xidmətlərin ehtiyatlarının dəyişməsi, (-) təkrar satış üçün əmtəə və xidmətlərin alınması, (+) müəssisənin özünün istifadəsi üçün istehsal etdiyi məhsullar. Təkrar satış üçün alınmış əmtəə və xidmətlərə alınmış vəziyyətdə heç bir dəyişiklik etmədən təkrar üçüncü tərəfə satılan əmtəə və xidmətlər aiddir.
Öz istifadəsi üçün istehsal olunan məhsullar - öz gücünə istehsal olunmuş və istehsalçıda onun son istehlakı və ya investisiyası üçün saxlanılan əmtəələrin dəyərləri daxildir. Sonuncuya əsas maddi fondlar (bina və s.) daxil olduğu kimi, qeyri-maddi aktivlər (proqram vasitələrinin hazırlanması və s.) də daxildir. Öz istifadəsi üçün istehsal olunan məhsul - satılmayan məhsuldur və onun dəyəri belə məhsul üçün mövcud olan əsas qiymətlərlə və ya əgər bu mümkün deyilsə, əsas istehsal məsrəfləri ilə qiymətləndirilir. Qeyd 120
etmək lazımdır ki, kapital şəklində olan mallar da investisiyalara daxil edilə bilər. Milli hesablar sistemində (MHS)
istehsal konsepsiyasından “xərclər-buraxılış” cədvəllərində istifadə olunur. Đstehsal olunan məhsulun dəyəri “dövriyyə” göstəricisindən “satış-istehsal” göstəricisinə keçidin köməyi ilə hesablanır. “Ümumi” əsasla məlumatları yığan müəssisələr statistikasında “istehsal”ı MHS-də müəyyənləşdirilən mənada təyin etmək mümkün olmur. Beləliklə, “aralıq istehlak” termininin dəqiq mənası müəssisələr statistikasında deyil, MHS-də verilmişdir. Buna görə də, dövriyyə ilə əlavə dəyər arasında aralıq dəyər ifadəsi olmalıdır ki, fəaliyyət növündən və əməliyyatların hesab-fakturada əks olunma üsulundan və ya uçot üsulundan asılı olmayaraq, ayrı-ayrı vahidlərlə sənaye sektorları arasında müqayisə aparmaq mümkün olsun. Bir məşğula düşən istehsal olunmuş məhsulun dəyəri – tutuşdurma və müqayisə üçün bir məşğula düşən dövriyyədən daha əlverişlidir. Đstehsal olunmuş məhsulun dəyərinin müəyyən edilməsi üçün, hər bir fəaliyyət növü üçün spesifik olan bütün hallarda “təkrar satış üçün alışlar”ı çıxmaq vacibdir və bu üsulla göstərilən xidmətlərin dəyəri, gəlir norması və əmtəə istehsalı (bu terminin klassik mənasında) daxil olan məhsul istehsalının dəyərini almaq olur. Đstehsal olunan məhsulların dəyəri aqreqasiya oluna (birləşdirilə) bilməz. Belə ki, ona aralıq istehlak daxildir, lakin bütün fəaliyyət növləri və müəssisələr arasında müqayisə aparmağa əhəmiyyətli dərəcədə imkan verir. Beləliklə, bu andan ümumi gəlirin, əlavə dəyərin və s. müəyyən edilməsinin standart üsulundan istifadə oluna bilər. Đstehsal olunmuş məhsulun dəyəri aşağıdakı kimi müəyyən edilir: Dövriyyə - alınmış vəziyyətdə təkrar satış üçün alınan əmtəə və xidmətlər +/- istehsal vahidinin istehsal etdiyi hazır məhsul və natamam istehsal ehtiyatlarının dəyişməsi +/- alınmış vəziyyətdə təkrar satış üçün alınan əmtəə ehtiyatlarının dəyişməsi + özünün istifadəsi üçün məhsullar ____________________________________ = Dəyər ifadəsində istehsalın həcmi Dəyər ifadəsində istehsalın həcmindən “əsas qiymətlərlə əlavə dəyər”in və digər aqreqasiya edilmiş və qalığı çıxardılmış göstəricilərin hesablanmalarında istifadə olunur.
–tədiyyə balansında əməliyyatlar bazar qiymətləri ilə qeyd olunurlar. Yəni verilən məbləğə əmtəə/xidmət satmağa hazır olan, satıcıya alıcının ödəməyə hazır olduğu məbləğ göstərilir və bu zaman iki asılı olmayan tərəf arasında mübadilə, istisna olaraq kommersiya baxımından əsaslandırılır. Qəbul edilmişdir ki, əksər hallarda əməliyyatın dəyər göstəricisi verilən
tələblərə uyğundur. Faktiki dəyər
naməlum olduğu hallarda (məsələn, xaricdən olan humanitar yardımlar), dəyər dünya bazarı qiymətlərinə və ya tədarükçü üçün dəyərin qiymətinə əsaslanaraq hesablanır. Əməliyyatlar mülkiyyət hüququnun keçmə anına yazılır, yəni əmtəəyə mülkiyyət hüququnun bir vahiddən digərinə keçmə anına; xidmətin göstərilmə anına; gəlirin əldə olunması anına; transferlərlə əlaqədar hesab əməliyyatlarının icrası anına; maliyyə əməliyyatları aparan tərəflərin sənədlərinə müvafiq qeydlərin yazılması anına. DƏYƏR və FRAXT (...təyinat limanının adı), CFR (Cost and Freight (... named port of destination)) – bu terminin mənası odur ki, mal yükləmə
limanında gəminin
məhəccərindən keçdikdə, satıcı çatdırılma üzrə öz öhdəliyini yerinə yetirmiş olur. Satıcı
malın göstərilmiş təyinat limanına çatdırılması üçün lazımi xərcləri və fraxtı ödəməlidir, lakin malın yüklənməsindən sonra malın itirilməsi və ya korlanması məsuliyyəti, həmçinin yaranan hər hansı əlavə xərclər satıcıdan alıcıya keçir. CFR şərtində tələb olunur ki, malın ixrac gömrük rəsmiləşdirilməsini satıcı yerinə yetirsin. Bu termin yalnız dəniz və ya daxili su nəqliyyatı ilə malın daşınması zamanı tətbiq edilə bilər. Əgər tərəflər malı gəminin məhəccərindən keçirmək niyyətində deyillərsə, o zaman CPT termini tətbiq edilməlidir. DƏYƏR, SIĞORTA VƏ FRAXT (...təyinat limanının adı), CĐF (Cost, Insurance and Freight (... named port of destination) - bu terminin mənası odur ki, mal yükləmə limanında gəminin məhəccərindən keçdikdə, satıcı
çatdırılma üzrə öz öhdəliyini yerinə yetirmiş olur. Satıcı
malın göstərilmiş təyinat limanına çatdırılması üçün lazımi xərcləri və fraxtı ödəməlidir, lakin malın yüklənməsindən sonra malın itirilməsi və ya korlanması məsuliyyəti, həmçinin yaranan hər hansı əlavə xərclər satıcıdan alıcıya keçir. Lakin CĐF şərtinə əsasən satıcının üzərinə, həmçinin daşınma zamanı malın itirilməsi və korlanması məsuliyyətinə qarşı alıcının xeyrinə dəniz sığortasının alınması öhdəliyi düşür.
121
Beləliklə, satıcı sığorta müqaviləsi bağlamalı və sığorta
haqlarını ödəməlidir. Alıcı nəzərə
almalıdır ki, CĐF şərtinə əsasən, satıcıdan yalnız sığortanın minimal ödəmələrlə təmin edilməsi tələb edilir. Əgər alıcı daha böyük ödənişli sığorta istəyərsə, o zaman o bu barədə ya satıcı ilə xüsusi olaraq razılığa gəlməlidir, ya da özü əlavə sığorta müqaviləsinin bağlanması üzrə
tədbirlər görməlidir. CĐF şərtində tələb olunur ki, malın ixrac gömrük rəsmiləşdirilməsini satıcı yerinə yetirsin. Bu termin yalnız dəniz və ya daxili su nəqliyyatı ilə malın daşınması zamanı tətbiq edilə bilər. Əgər tərəflər malı gəminin məhəccərindən keçirmək niyyətində deyillərsə, o zaman CĐP termini tətbiq edilməlidir.
gəlirliliyini təmin etmək məqsədi ilə alınan mal və xidmətlərin dəyərinə şirkət tərəfindən əlavə edilən dəyərdir. DƏYƏRLĐ HƏYAT SƏVĐYYƏS Đ – “sağlam həyat tərzinin keçirilməsi, ərazi və sosial səfərbərliyin təmin edilməsi, informasiya mübadiləsi və cəmiyyətin həyatında iştirak etmə” daxil olmaqla, dəyərli mövcudluq üçün zəruri olan maddi resurslarla təmin olunma ilə bağlıdır. Bu element insanlara malik olduqları imkanları açır, ancaq onlardan istifadəni müəyyənləşdirmir. Đnsan bacarığının inkişafı və həyata
keçirilməsi imkanları çoxsaylı amillərdən asılıdır. Bu amillər aşağıdakılar hesab edilir: şəxsi gəlir; cəmiyyətin təbəqələri arasında gəlirlərin bölüşdürülməsi; əvvəllər toplanmış mülk (əmlak); resurslar və kredit əldə etmə imkanı; infrastrukturun inkişafı və səhiyyəyə, təhsilə, nəqliyyata, kommunal xidmətlərə və s. malik olma mexanizmi; həyatın fərdi üslubu; ailənin ölçüsü və strukturu; ev təsərrüfatında istehsal olunan nemətlər; yaşayış yerində təbii-iqlim və ekoloji şərait və s.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|