A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- EKOLOJĐ SERTĐFĐKATLAŞDIRMA
- EKOLOJĐ-ĐQTĐSADĐ TƏNZĐMLƏMƏ
- EKONOMETRĐK MODEL
- EKSKLÜZĐV ƏLAVƏ MƏHSUL
- EKSPONENSĐAL ƏHALĐ
- EKVĐVALENT MALLAR
- EKZOGEN DƏYĐŞƏN
- ELASTĐKLĐK
|
EKOLOJĐ ÖDƏNĐŞLƏR
– mülkiyyət növündən və aid olduqları sahədən asılı olmayaraq, müxtəlif təsərrüfatçılıq subyektlərinin
çirklənməsinə, zərərli maddələrin havaya və su hövzələrinə atılması və tullanmasına görə, həmçinin istehsal və istehlak tullantılarının yerləşdirilməsinə görə ödənişləridir. Adətən, bu ödənişlər normativlər həddində ayrılıqda ekoloji çirklənməyə və normativdən artıq çirklənməyə görə təyin edilir. Ekoloji ödənişlərə həmçinin daxildir: müəssisə və təşkilatların təbiətə
tullantıları və
qəza çirkləndirmələrinə görə ona dəyən zərərin əvəzini ödəmək məqsədilə verdikləri ödənişlər, həmçinin digər
qanun pozuntularına görə təbiətin qorunmasına dair
qanunvericilikdə nəzərdə
tutulmuş cərimələr. Ekoloji ödənişlərdə, eyni zamanda təbii ehtiyatlara görə ödənişlər də uçota alınır, yəni onlardan istifadə etmək və onları idarə etmək hüququna görə ödənişlər.
–
müxtəlif əmtəələr istehsalının və ya konkret istehsalçılar üçün göstərilən xidmətlərin, həmçinin satılan məhsulun ekoloji keyfiyyətinin (təmizliyinin), ekoloji təhlükəsizliyinin dövlət səviyyəsində təsdiq edilməsidir.
– müəssisələrin və təşkilatların, həmçinin vətəndaşların, onların mülkiyyət və gəlir obyektlərinin ekoloji fəlakət və qəzalardan könüllü
və ya
məcburi sığortalanmasıdır (dövlət və ya kommersiya sığortası). Sığorta ödənişləri nəticəsində yaranan ekoloji sığorta
fondları proqnozlaşdırmaya, həmçinin ekoloji fəlakətlərin və digər oxşar fəlakət və qəzaların qarşısının alınmasına və aradan qaldırılmasına istifadə edilir.
– ümumiqtisadi vasitələrin istifadəsinin üstünlük 149
təşkil etməsi
ilə təbiətdən istifadənin yaxşılaşdırılmasına və ətraf təbii mühitə mənfi təsirin azaldılmasına yönəldilmiş tədbirlər kompleksidir. Ekoloji iqtisadi tənzimləmə, paralel olaraq,
inzibati tənzimləmə üsulları (qadağanedici-məhdudlaşdırıcı) ilə qüvvədə olan qanunvericilik çərçivəsində sıx əlaqədə olduğu kimi, təhsil və maarifçilik, məlumat, təbliğat və digər ekoloji fəaliyyətdə gücləri uzlaşdıran beynəlxalq kooperasiyalar çərçivəsində də sıx əlaqəlidir. Ekoloji-iqtisadi tənzimləməyə daxildir: 1) ətraf mühitə mənfi təsir göstərən müəssisə və fiziki şəxslərə qarşı yönəldilmiş, vurduqları ekoloji zərərin əvəzinin ödənilməsinə, təbiətin qorunması haqqında qanunvericiliyin pozulmasına görə cərimələr yolu ilə tətbiq olunan tədbirlər; 2) müəssisələrə (təşkilatlara), həmçinin ayrı-ayrı vətəndaşlara, təbiəti qoruyucu tikililərin və s. tikintisində və yenidən qurulmasında onlar tərəfindən az tullantılı və ya təbii ehtiyatlara qənaət edən texnologiyaların tətbiqi zamanı verilən kredit və digər güzəştlər, ekoloji ödənişlərin təxirə salınması və azaldılması yolu ilə təbiətin qorunması tədbirlərinin həvəsləndirilməsi. Ekoloji-iqtisadi tənzimləmənin tərkib hissəsi, təbiətin qorunması fəaliyyətinin səmərəli dövlət planlaşdırılmasının və maliyyələşdirilməsinin təşkili, o cümlədən ümumdövlət və regional məqsədli proqramların təşkilidir. Statistika təcrübəsində ekoloji-iqtisadi tənzimləmə ekoloji xərc və ödənişlərin miqdarı, həmçinin təbiətin qorunmasında onların səmərəliliyi haqqında məlumatların yığılması və təhlili yolu ilə həyata keçirilir.
– iqtisadi- statistik modelin növ müxtəlifliyidir. Ekonometrik modelə, adətən özlüyündə qarşılıqlı əlaqəli, eynivaxtlı reqressiyalı tənliklər və bərabərliklər sistemlərini əks etdirən ekonometrik tənliklər sistemi aid edilir. Dəyişənlər eyni zamanda bir qrup tənliklərdə nəticə kimi, digər qrup tənliklərdə isə şərt kimi, həmçinin istehsalın nəticəsi (səmərəliliyi) ilə əsas fondlar və canlı əmək ehtiyatları (xərcləri) arasındakı kəmiyyət əlaqələrini (reqressiya asılılığını) müəyyənləşdirən istehsal funksiyası kimi çıxış edə bilir.
hadisələri təsvir edən, qarşılıqlı əlaqəli reqressiya tənlik və bərabərliklər sistemidir. Xətti tənliklər sisteminin struktur forması aşağıdakı şəkildədir: Ay t
t =E t , burada A – məchul parametrlərin matrisini (m*m); y t – endogen dəyişənlər vektorunu (m*1); B – məlum parametrlərin matrisini (m*k); x t – ekzogen dəyişənlər vektorunu (k*1); E t – müşahidə xətalarının təsadüfi vektorunu, (m*1); t=1,2,..., T – müşahidənin vaxtını göstərir. Ekonometrik tənliklər sisteminin xarakterik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, endogen dəyişən, tənliklər sisteminin birində asılı dəyişən, başqa birində isə sərbəst dəyişən rolunda ola bilər. Ekzogen dəyişənlərin tərkibinə laqla endogen dəyişənlər daxil ola bilər. Ekonometrik tənliklər sisteminin parametrlərinin eyni vaxtda qiymətləndirilməsində daha çox işlənilən iki addımlı və üç addımlı ən kiçik kvadratlar metodlarıdır.
– vacib amillər, iqtisadi- riyazi modellər əsasında, iqtisadi obyekt və proseslərin, onların qanunauyğunluqlarının və qarşılıqlı əlaqələrinin riyazi-statistik və iqtisadi- riyazi üsulların çoxluğudur. Ekonometriyaya yalnız statistik məlumatlar üzrə kəmiyyətcə müəyyənləşdirilmiş modellərin qurulması üsulları deyil, həm də optimal həllərin hazırlanması və əsaslandırılması, iqtisadiyyatın bütün səviyyələrində mürəkkəb sosial-iqtisadi sistemlərin işləmə proseslərinin modelləşdirilməsi ilə əlaqədar suallar da daxildir. Ekonometriya riyaziyyatın bir çox bölmələrində məsələnin həlli
anlayışını, qoyuluşunu və üsullarını, o cümlədən riyazi statistikanı, ehtimal nəzəriyyəsini, xətti cəbrin üsullarını istifadə edir, stoxastik quruluşlu əks və yanlış məsələlərlə də əlaqəsi olur. Ekonometriyanın standart modellərinə aiddir: müxtəlif səviyyəli iqtisadi obyektlərin istehsal fəaliyyətlərinin məsrəf və nəticələri arasında sabit və qanunauyğun qarşılıqlı əlaqəni ifadə edən istehsal funksiyaları; əmək məhsuldarlığının amil modelləri; eyni vaxtlı reqressiya tənlikləri sistemi və s.
EKSKLÜZĐV ƏLAVƏ MƏHSUL - eyni bir qrupun əsas məhsulunun istehsalının texnoloji prosesinin gedişində əldə edilən, lakin hər hansı bir digər qrupda istehsal edilə bilməyən məhsuldur (məsələn, şəkər istehsalında əldə edilən patka ′ ). Eksklüziv əlavə məhsul müxtəlif məhsul növlərinin hazırlanması üçün əsas xammal kimi istifadə edilə bilər. EKSKURSĐYA-GƏZĐNTĐ XƏTLƏRĐ - birdəfəlik gediş biletləri üzrə fərdi və ya qrup şəklində gedişlə, sərnişinlərin dincəlməsi və ya yadda qalan, yaxud maraqlı yerlərlə tanış edilməsi 150
üçün nəzərdə tutulmuş, davamlılığı bir gündən az olan xətlərdir. EKSPERT QĐYMƏTLƏNDĐRMƏSĐ
– mütəxəssislər qrupunun – ekspertlərin kollektiv fikirlərinin yaranması, adi yolla (hesabat, başdan- başa və ya seçmə sorğuların aparılması ilə və s.) məlumatların əldə edilməsi mümkün olmadıqda, tətbiq olunur. Ekspert qiymətlərinin alınması və onların
etibarlılığının yoxlanmasının xüsusi metodologiyası hazırlanmışdır. Daha çox məlum olan Delfi-üsulu, beyin hücumu üsulu, sinektik və s. üsullardır. Ekspert qiymətləndirməsinin sadə üsulu – konyunktur məsləhətləşməsidir.
sorğusu əsasında qiymətləndirmə və proqnoz məlumatlarının alınması üsuludur. Adını Qədim Yunanıstanda məşhur olan, taleyi qabaqcadan söyləyən Delfiya kahininin (rəmmalının) adından götürülmüşdür. Bazarın statistikasında və
Hazırlıq mərhələsində tədqiqatın məqsədləri müəyyənləşdirilir və
növbələşdirilir, sorğu
anketləri hazırlanır, ekspertlər qrupu seçilir. Sonra anonim
anketləşdirmə (ekspertlər bir-biri haqqında məlumata malik olmurlar) həyata keçirilir. Cavablar növbələşdirilir (sıralanır), bir sıra bölüşdürmələr tərtib olunur. Mediana ekspertlərin qrup rəyi kimi, dispersiya – onların fikir ayrılığının səviyyəsi kimi, kvartillərarası məsafəyə isə (1-ci kvartildən 3-cü kvartilədək)– rəylərin razılaşdırılması kimi baxılır. Əgər fikir ayrılığı böyükdürsə, onda ikinci tur keçirilir və bu turda
qiymətləri kvartillərarası məsafənin hüdudunda yerləşən ekspertlər iştirak edir. Bu zaman onlar digər ekspertlərin cavabları ilə tanış edilirlər və onlara ilkin rəyləri dəyişdirməyə icazə verilir. Adətən, bu, qiymətlərin yaxınlaşmasına gətirib çıxarır. Orta kəmiyyət ekspert qiyməti və ya proqnoz hesab edilir. Zəruri hallarda üçüncü tur keçirilir.
göstərən) – riyazi modeldir; vaxta görə əhalinin artma tempi və onun təkrar istehsalını (yaş strukturu, yaxud sağ qalma funksiyası ilə) təsvir edir. Əhalinin ümumi sayının
dəyişmə tendensiyasını müəyyən edən ən sadə modeldir. Əgər N(t) – t-anına əhalinin ümumi sayıdırsa, onda
eksponensial əhalinin dinamikası
olacaq, burada N(0) əhalinin ilk sayı, r – təbii artım əmsalı, e – natural loqarifmlərin əsasıdır. q >
eksponensial qanuna görə artır, yaxud azalır. Əgər q=0 olarsa, onda əhalinin ümumi sayı daimi qalır. Bu modeldə yaş strukturu və təkrar istehsalın parametrləri (doğum və ölüm) haqqında heç bir şey məlum deyil. Buna görə də, müasir eksponensial əhali anlayışında təkcə r yox, həm də təkrar istehsal prinsipini nəzərə alırlar. Eksponensial əhali stabil əhali nəzəriyyəsində mərkəzi yer tutur, çünki inteqral tənlik əsasında təkrar istehsalın parametrləri arasında əsas qarşılıqlı əlaqələri analitik ifadə etməyə imkan verir: ∫ = − v u rx dx t x f x l e 1 ) , ( ) (
burada u və v – reproduktiv dövrün ilk və son yaşı, l(x) – sağ qalma funksiyası, r – artım tempi, f(x,t) – doğum funksiyasıdır. J.Burjua-Pişa eksponensial əhalinin iki təsnifat metodunu təklif etmişdir. Birinci metod verilmiş sağ qalma funksiyasının l(x) və r müəyyən qiymətlərini nəzərə alır. Onlar arasında asılılığı ifadə edən düsturlar eksponensial əhalinin əsas xarakteristikalarını hesablamağa imkan verir. Bu zaman x-dən x+d x -yaşadək qadınların payı C(x) bərabərdir: ∫ − − = ω 0 ) ( ) ( ) ( dx x l e x l e x C rx rx
Doğumun ümumi əmsalı: ∫ − = ω 0 ) ( 1
x l e b rx
Digər metod əhalinin müəyyən yaş tərkibinin C(x) hansısa r verilmiş qiyməti ilə əlaqəsindən ibarətdir. Bu halda r ilə C(x) arasında analitik asılılıq var, bu da eksponensial əhalinin çatışmayan xarakteristikalarını hesablamağa imkan verir. Bu zaman doğumun ümumi əmsalı:
ömür
funksiyası: rx e C x C x l ) 0 ( ) ( ) ( = . Buradan əhalinin təkrar istehsalının inteqral tənliyi aşağıdakı şəkil alır: ∫ = v u rx dx t x f e C x C 1 ) , ( ) 0 ( ) ( . dəyişiklik nəticəsində ∫ =
u b dx t x f x C ) , ( ) ( alınır. Eksponensial əhaliyə verilmiş doğum funksiyasının f(x) salınması bir modelə gətirib çıxarır, bunda sərbəst r parametri hesablama r – təkrar istehsalın inteqral tənliyinin həqiqi kökü ilə əvəz olunur. Belə eksponensial əhali modelini
151
A.C.Lotka l(x) və f(x) funksiyaya müvafiq olan stabil əhali adlandırmışdır. Đlk əvvəl eksponensial əhali yalnız qadın əhali üçün hesablanırdı. XX əsrin 40-cı illərində hər iki cins üçün ümumiləşdirmə aparılmışdır. Bu halda eksponensial əhalidən aşağıdakıları daimi əhali kimi ifadə etmək olar: a) oğlanların doğulması payı; b) 4 funksiyadan üçünün: qadınların sağ qalması; qadınların yaş üzrə bölüşdürülməsi; kişilərin sağ qalması; kişilərin yaş
üzrə bölüşdürülməsi. EKSPONENSĐAL HAMARLAMA
- dinamika sıralarının hamarlaşdırılmasının yayılmış üsullarından biridir, şəkli dəyişdirilmiş
müşahidəyə onun böyük məlumat dəyərini nəzərə almaq üçün böyük çəki verilir. Sürüşkən orta eksponensial-ölçülmüş və ya qısa olaraq, orta eksponensialların köməyi ilə həyata keçirilir. Müvəqqəti sıranın hamarlanması zamanı, səs-küy adlanan, orta eksponensial riyazi gözləmə sırasının malik olduğu riyazi gözləmə ilə eyni olur, lakin dispersiyası kiçik olur. Eksponensial proseduranın şəkil dəyişmələri və onun
ümumiləşdirilməsi müxtəlif xüsusiyyətli adaptiv modellərin bütöv ailələrinin yaranmasına gətirib çıxarır.
– dinamika sırasının proqnozlaşdırılması üçün istifadə olunan çoxhədli uyğunlaşma parametrləri ilə, X
sırasının çoxlu eksponensial hamarlanması ilə alınan müvafiq ardıcıllığın orta eksponensial parametrləri arasında əlaqə yaradan nəzəriyyədir. Ümumi halda irəli sürülən fərziyyəyə görə, t anında öyrənilən sıra n ölçülü çoxhədli ilə lokal təsvir edilir, r addımda proqnoz isə aşağıdakı düsturla ifadə olunur: n t n t t t t a a a a X τ τ τ τ , 2 , 2 , 1 , 0 € ... € € € ) ( € + + + + =
burada t n t t a a a , , , 2 , 0 € ..., € , € - t anına müəyyən etmək lazım olan parametrlərin qiymətləridir. Eksponensial hamarlaşmanın fundamental nəzəriyyəsi matris şəklində aşağıdakı kimi yazılır: t t Ms a = €
burada, s t - orta eksponensial ardıcıllığın 0<α<1 sabit eksponensional hamarlaşması ilə
hesablanmış cari qiymətlərinin p=1,..., n+1 vektorudur; t a€ - çoxhədli proqnozlaşdırılan parametrlərin lokal qiymətlərinin vektorudur; M – elementləri yalnız α – dan asılı olan (n+1) x (n+1) ölçülü matrisasıdır.
- bt t ae Y =
funksiyası ilə göstərilən trenddir. b parametri sıra artımının orta illik tempinə uyğundur. a və b parametrlərinin funksiyası (ln t Y = b ·t + ln a) loqarifmalaşmadan sonra ən kiçik kvadratlar üsulu ilə aparılır. Bu zaman trenddəki təsadüfi kənarlaşma multiplikativ formada olmalıdır.
– cəmiyyətdə əmək məhsuldarlığı dəyişmədən, əlavə resursların cəlb edilməsi hesabına həyata keçirilən iqtisadi artımdır. Şərti olaraq ekstensiv inkişafı “eninə” inkişaf da adlandırırlar.
vahidi olmuşdur. 1979-cu ildə Avropa Đttifaqı üzvlərinin – ölkə valyuta “səbəti” əsasında yaradılmışdır. “Səbətin” hər bir vahidinin xüsusi çəkisi Đttifaqın məcmu ümumi daxili məhsulunda ölkənin payı ilə müəyyən edilirdi. Hazırda ondan istifadə olunmur.
– təmsilçi- əmtəənin siyahıdan seçilməsi şərtidir. Təmsilçi əmtəə istehlak üçün bir çox ölkələrdə eyni dərəcəli standart olmalıdır.
ödənişin qaytarılması üsulları altında əvəz edildikləri mallarla görünüş, keyfiyyət və texniki baxımdan oxşar olan daxili və ya beynəlxalq mallardır.
- modelləşdirilən obyektin daxili strukturundan asılı olmayan dəyişəndir. Ekzogen dəyişənin təsiri modeldən kənarda müəyyənləşdirilir.
artan tələbdir (ya da qiymətlər artanda onun azalmasıdır). Belə
ki, qiymətlər düşəndə (qiymətlər artanda azalır) bütün satıcıların ümumi gəliri (bütün istehlakçıların xərcləri) artır.
– amilin (arqumentin) hər hansı kəmiyyətin artımını müəyyənləşdirən nisbi dəyişməsinin xüsusiyyətidir. Elastiklik əmsalı ilə ölçülür. Elastiklik əmsalının hesablanmasından istehlakın tədqiqatlarında geniş istifadə edilir. Hər hansı bir əmtəənin, onun qiymətindən asılı olan elastikliyi və istehlakçının gəlirdən olan
elastikliyi fərqləndirilir.
|