A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TEZLĐK
- TƏDAVÜL EDƏN (ROLOVER) KREDĐT
- TƏDAVÜL EDƏN DEPOZĐT SERTĐ- FĐKATI
- TƏDAVÜL XƏRCLƏRĐ – (I)
|
TELEFONLARIN SIXLIĞI – bütün əsas telefon aparatlarının əhalinin sayına nisbəti ilə hesablanır (adətən hər, 100 nəfərə).
RĐNƏ ĐNVESTĐSĐYALAR – gözlənilən fəaliyyət müddəti xeyli uzun müddətli olacaq qurğuların ilkin quraşdırılmasına və ya mövcud olanı tamamlayan quraşdırmalara çəkilən xərcləri göstərir. TELEVĐZĐYA KANALI – televiziya heyəti (işçiləri) tərəfindən və ya bir neçə televiziya şirkətləri ilə əməkdaşlıq nəticəsində tərtib olunmuş
və redaktə
edilmiş televiziya proqramlarının toplusudur (dəstidir). Adətən, televiziya kanalı öz xüsusi işarəsinə (loqotip) malik olur və eyni bir şəbəkədə öz gündəlik verilişlərini aparır. Kanal öz verilişlərini radio dalğalar (hava ilə), internet, birbaşa peyk ilə və ya kabel əlaqəsi vasitəsilə apara bilər. TELEVĐZĐYA VƏ RADĐO PROQRAM- LARI XĐDMƏTLƏRĐ - istənilən texniki vasitələr ilə ötürülən və xüsusi bölmə və ya ötürən təşkilatın məhsulları çərçivəsində xüsusi adı olan kanal formalaşdıran radio və ya televiziya proqramlarının ardıcıllığı kimi müəyyən edilir.
müsabiqə formasıdır.
göstərilən meyarlara uyğun olması nöqteyi- nəzərindən, ofertin (müqavilənin, sazişin) təqdim olunan iddiaçılarının müsabiqəsidir; 2) satınalma müqaviləsinin yerinə yetirilməsi üzrə iddiaçıların yazılı
təqdim etdikləri təkliflərdən ən
səmərəlisinin seçilməsi məqsədi ilə keçirilən müsabiqədir. TENDER KOMĐTƏSĐ (KOMĐSSĐYASI) – sifarişçi və ya hərrac təşkilatçısı tərəfindən hərracı təşkil etmək və aparmaq üçün yaradılan daimi və ya müvəqqəti orqandır. Tender komitəsinin (komissiyasının) daha
rəqabət qabiliyyətli ofertinin seçilməsi məqsədi ilə, əsas vəzifəsi tender sənədlərinin hazırlanması, hərracın elan 628
edilməsi və aparılması, hərrac iştirakçılarının ofert təkliflərinin və ya
ərizələrinin təhlili və
qiymətləndirilməsidir. TENDER SƏNƏDLƏRĐ – obyektin və hərrac obyektinin texniki, ticarət, təşkilati və digər xarakteristikası, həmçinin hərrac üsulunun şərtləri haqqında ilkin
məlumatlar olan
sənədlər komplektidir. Tender sənədlərinin əsas bölmələri aşağıdakılardır: obyekt
və hərrac
obyekti haqqında ümumi məlumatlar; layihə sənədləri; ofertin tərtib edilməsi üzrə tələblər; ofert iştirakçılarının təlimatı; hərracın aparılma şərtləri və qaydaları; hərracda iştirak etmək üçün ərizə.
– istifadəçi tərəfindən EHM-də işlənən zaman, məlumatın daxil edilməsi – çap edilməsi üçün tətbiq olunan aparat və proqram vasitələri kompleksidir.
- EHM-in, onun ayrı-ayrı qurğularının və ya işlənmiş proqramların işləmə qabiliyyətinin yoxlanmasını təmin edən proqramdır. Yoxlanılan (nəzarət edilən) obyektdə nasazlığı aşkar edən, nasazlığın mövcudluğu faktının xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirən və onun meydana çıxdığı yeri bildirən testləri bir-birindən fərqləndirir.
pul və ya dəyərdir, həmçinin onların nominal dəyəri üzrə öz təbiətinə görə tez nağd pul vəsaitinə konvertasiya oluna bilən istənilən digər qiymətlilərdir.
qiymətli metalların sərbəst şəkildə yığılmasıdır; 2) kredit vəsaitlərini dövriyyədən çıxarmaq yolu ilə onların
əhali tərəfindən qeyri-mütəşəkkil yığılmasıdır. Geniş mənada ölkənin mərkəzi banklarının, xəzinə
və xüsusi
fondlarının yaratdıqları qızıl ehtiyatları da tezavrasiyaya daxildir.
- bir saniyədəki rəqslərin (hərəkətin) sayıdır. Tezliyin ölçü vahidi hers (hs) adlanır.
– sıranın, ondan müəyyən diapazonlu tezlikli variasiyaların çıxardılması və təhlilin sıranın qalan hissələrinə yönəldilməsi məqsədilə riyazi şəklə salınma üsuludur.
altçoxluqların dəstindən ibarət olan ümumi seçmədir. Təbəqələnmiş seçmənin təsnifləşdirilməsi, bölüşdürmə qarışıqlarının hissələrə ayrılması metodu ilə
aparılır. Bölüşdürmə qarışıqlarının fərqləndirici əlamətlərinin (eyniləşdirmələrinin) məlum zəruri və kifayət olan şərtlərindən belə nəticə çıxır ki, bölüşdürmələrdən alınan
son qarışıqlar fərqlənirlər: 1) normal, o cümlədən çoxölçülü; 2) eksponensial; 3) puasson; 4) Koşi. Ümumi halda binominal və bərabər ölçülü paylamaların son qarışıqları eyniləşdirilən hesab olunmurlar.
təbii ehtiyatlardan istifadə olunması yolu ilə cəmiyyətin müxtəlif tələbatının ödənilməsidir. Təbiətdən səmərəli istifadə ekoloji davamlı inkişaf konsepsiyası ilə sıx əlaqədardır. Bu sahədə mərkəzi və ən əsası məğz insanla (insan fəaliyyəti ilə), onu əhatə edən ətraf mühit, yəni təbiət, təbiət ehtiyatlarının məcmusu arasında qarşılıqlı əlaqə və qarşılıqlı fəaliyyət xarakteristikasının statistik öyrənilməsi hesab edilir. TƏBĐƏTĐN ĐQTĐSADĐ DƏYƏRĐ - ümumi iqtisadi dəyər konsepsiyasında daha dolğun şəkildə əks etdirilmişdir. Bu konsepsiya, təbiətin qiymətləndirilməsinə kompleks yanaşma nöqteyi- nəzərindən nəinki onun
birbaşa ehtiyat
funksiyalarını öyrənməyə cəhd edir, eyni zamanda bütün iqtisadi yanaşmalar arasında ən perspektiv yanaşma sayılır. Az müddət bundan əvvəl, 1990- cı illərdə meydana çıxan bu konsepsiya bütün dünyada həm nəzəri, həm də elmi cəhətdən təsdiqlənmişdir. Ümumi iqtisadi dəyərin həcmi iki aqreqasiya edilmiş göstəricinin cəmindən ibarətdir: istifadə dəyəri (istehlak dəyəri) və qeyri-istifadə (qeyri- istehlak) dəyəri: ÜĐD = ĐD +QĐD
Öz növbəsində istifadə dəyəri üç toplanandan ibarətdir:
Çox zaman qeyri-istehlak dəyəri mövcud olan dəyərin miqdarı ilə müəyyən edilir. Bəzən qeyri- istehlak dəyərinə irsi dəyər də daxil edilir. Ümumilikdə, bu göstərici təbiətin insan və
629
cəmiyyət üçün nə qədər əhəmiyyətli olmasını göstərir.
Beləliklə, ümumi iqtisadi dəyərin həcmi dörd toplanandan ibarət olur: Yuxarıdakı düsturları nəzərə alsaq, ÜĐD = BĐD+DĐD+AAD+MD burada MD - mövcudluq dəyərini göstərir. Đstehlak dəyərini (istifadə dəyərini) təşkil edən iqtisadi qiymətlərə aşağıdakılar daxildir: - birbaşa istehlak dəyəri – turizm, istirahət, sabit ovçuluq, balıqçılıq və s. - dolayı istehlak dəyəri - qlobal nəticələr, karbon qazı və s. ilə bağlı olan ekoloji funksiyalar; - ayrılmış alternativ dəyər - gələcəkdə təbii nemətlərin istifadəsindən yaranan
potensial mənfəət. Öz-özlüyündə təbiətin mövcudluğu cəhətdən qeyri-istehlak dəyəri böyük əhəmiyyət kəsb edir (daha incə məqamların qiymətləndirilməsi - təbiətin sosial, etik və estetik aspektləri). Đnkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdə nadir heyvanların və milli parkların mövcudluq dəyərini (mövcudluğunu) müəyyən etmək üçün bir sıra müayinələr aparılır. Bu müayinələrin əsasını əhali arasında aparılan sorğu nəticəsində müxtəlif nadir bioloji obyektlərin iqtisadi qiymətləndirilməsi və onların mövcudluğunu ödəmək üçün əhalinin potensial hazırlığı təşkil edir. Đqtisadi nəzəriyyədə bu müayinələr “ödəmə hazırlığı”, subyektiv qiymətləndirilmə ilə əlaqəlidir. TƏBĐƏTĐN QORUNMASI FƏALĐYYƏ- TĐNĐN ĐQTĐSADĐ HƏVƏSLƏNDĐRĐL- MƏSĐ – 1) mülkiyyət növündən asılı olmayaraq bütün müəssisələr (təşkilatlar) tərəfindən təbiətin qorunması səmərəli, az tullantılı texnologiyaların və istehsalın tətbiqi zamanı onlara verilən vergi və güzəştlərin müəyyən edilməsidir; 2) ekoloji fondların qoyduqları vergilərdən (tam və ya hissələrlə) azad edilməsidir; 3) ekoloji fond vəsaitlərinin bir hissəsinin müqavilə şərtləri daxilində, atmosferə atılan (tullanan) zərərli maddələrin və
ətraf mühitdə
yerləşdirilən tullantıların miqdarının azaldılması zəmanəti altında, iş görmək üçün müəssisələrə (təşkilatlara) və
vətəndaşlara borcların aşağı faizlərlə verilməsidir; 4) təbiətin qorunmasının əsas istehsal fondlarının yüksək
amortizasiya normalarının təyin edilməsidir; 5) ekoloji təmiz məhsulların istehsalı və satışına görə həvəsləndirici (yüksək) qiymətlərin tətbiqidir; 6) ekoloji zərərli məhsullara, həmçinin ekoloji təhlükəli texnologiyaların tətbiqi məhsullarına vergilərin qoyulması kimi tədbirlərin kompleksidir. TƏBĐĐ (MĐLLĐ) PARKLAR - təbii və mədəni landşaftların (mənzərələrin) əlverişli birləşməsi nəticəsində xüsusi ekoloji, tarixi və bədii qiymətə malik olan və həm əyləncə və maarifləndirici, həm də elm və mədəniyyət məqsədləri üçün istifadə edilən təbii
komplekslərin qorunması üçün yaradılan ərazi sahələridir. Təbii (milli) parklardan həm təbiətin qorunması, həm də əyləncə məqsədi üçün istifadə olunur. Statistikada təbii (milli) parkların həm ümumi ekoloji göstəricilərini, həm də onların təsərrüfat fəaliyyətinin elementlərini (parka gələn şəxslərin sayını və strukturunu, göstərilən xidmətləri və s.) nəzərə almaq lazımdır. TƏBĐĐ DOĞUM – hamiləliyin qarşısını alan tədbirlərlə və süni abortlarla məhdudlaşmayan doğumdur. “Təbii doğum” terminini elmə 1961-ci ildə fransız demoqrafı L.Anri daxil etmişdi. Təbii doğum törəyib artma qabiliyyəti ilə eyni deyil, çünki o təbii doğumda tam realizə olmur. Təbii doğum bəzən istifadə olunan qeyri-dəqiq “xalis- bioloji”, yaxud “kor-təbii” doğum kimi
anlayışlara da bərabər deyil. Kontrasepsiya və süni abortlar praktikası olmadıqda, uşaq doğuşu nikah və ailə vəziyyətini, uşaqlara qulluğu və s. tənzimləyən sosial normaların təsiri ilə
məhdudlaşır (nəzarət edilir, tənzimlənir). TƏBĐĐ EHTĐYATLAR – geniş mənada, əmək əşyaları və ya vasitələri, enerji mənbələri, qida məhsulları, reqressiya (insanların həyat
fəaliyyətinin bərpa
edilməsi), mühafizə elementləri və təbii sərvətlərin (aktivlərin) bərpa edilməsi və s. kimi cəmiyyətin müxtəlif fiziki və mənəvi tələbatını ödəmək üçün istifadə olunan və gələcəkdə istifadə oluna
biləcək təbii
komponentlərin və ətraf mühitin xüsusiyyətlərinin məcmusudur və sosial-iqtisadi statistika sisteminin tərkib hissəsi sayılır. “Təbii ehtiyatlar” anlayışı, nəticə etibarı ilə, mənaya və daxili tərkibə zərər vurmadan “ətraf mühit vasitələri ehtiyatları” anlayışı ilə əvəz oluna bilər. Təbii ehtiyatlara aiddir: torpaq, su, yeraltı sərvətlər (yeraltı qazıntılar), bitki və heyvanlar aləmi, atmosfer havası, havanın, qabarmaların və dalğaların enerjisi, günəş enerjisi. Bu ehtiyatlar bərpa olunan və bərpa olunmayan ehtiyatlara bölünürlər. Bərpa və təkrar olunan təbii ehtiyatlara su ehtiyatları, heyvanat və bitkilər aləmi, atmosfer havası və enerji; bərpa olunmayan və təkrar olunmayan ehtiyatlara isə bir çox nəsillər boyu təkrarlanmayan torpaq və faydalı qazıntılar aiddir. Eyni zamanda, təbi ehtiyatlar istehsal və qeyri- istehsal ehtiyatlarına bölünürlər. 630
TƏBĐĐ EHTĐYATLARA GÖRƏ ÖDƏMƏ- LƏR – torpaqdan, sudan, meşə və digər təbii ehtiyatlardan istifadə etmək və sərəncam vermək hüququna görə
müəssisələrin (təşkilatların, səhmdar cəmiyyətlərin və s.) mənfəətlərindən və ya gəlirlərindən və digər mənbələrdən dövlət büdcəsinə ödəmə formasıdır; müəyyənləşdirilmiş normativ əsaslarla müəyyən edilir (mənfəətə görə faizlə, istifadə olunan ehtiyatların miqdarına görə fəaliyyətdə olan qəti tariflərə uyğun sabit dərəcələrlə). Təbii ehtiyatların təbii məhsuldarlığı arasında fərqlər baş verdiyindən, təbii ehtiyatlara görə ödəmələr diferensial renta şəklində alınır.
mövcudluğu və inkişafı üçün zəruri olan təbii şəraitin məcmusudur. Təbii ətraf
mühit atmosferdən, hidrosferadan və
litosferadan (torpağı, yeraltı suları və faydalı qazıntıları birləşdirən yer kürəsinin üst qatı), flora və faunadan ibarətdir. Cəmiyyətin inkişafı ilə onun təbiətə təsiri genişlənir, təbii formalara xas olmayan, təbii mühit tərəfindən assimilyasiya olunmayan və canlı orqanizm üçün zərərli olan maddələrlə çirklənməsi, ətraf mühitin neqativ dəyişiklikləri artır; təbiətin dinamiki tarazlığı pozulur; su balansında dəyişikliklər baş verir, torpağın eroziyası artır, mineral xammal və yanacaq ehtiyatlarının tükənməsi və s. kimi proseslər baş verir. Đnsanla ətraf mühit arasında qarşılıqlı proseslər statistik öyrənmənin predmeti hesab edilir.
günlərində (2 gündən 10-dək) təşkil olunmuş siyahıyaalmadır. Təcili
siyahıyaalma üçün
xarakterikdir: məlumatların toplanması və
işlənməsində mərkəzləşdirilmiş (rəsmi statistika orqanları tərəfindən) rəhbərlik, ciddi məhdudlaşdırılmış məqsəd və müşahidənin qısa proqramı (1-5 sual), məlumatların ötürülməsinin təcili üsulu. TƏCĐLĐLĐYƏ VƏ YA NAĞD ÖDƏNĐŞ- LƏRƏ GÖRƏ GÜZƏŞT - kreditor tərəfindən borcalana verilən borcun azalmasıdır. Borclu vaxtı çatmamış və yaxud təyin edilmiş vaxtda borcun ödənilməsində ona verilmiş üstünlükdən mənfəət əldə etmədən nağd ödəməklə öz borcunu ödəyir.
TƏCRĐD EDĐLƏNLƏR (fran. isoler – ayırmaq) – insanların nisbətən kiçik qrupu, öz ərazi vəziyyətlərinə (məsələn, kiçik adada, dağlarda və digər
əlçatmayan yerlərdə məskunlaşma), yaxud digər səbəblərə (dini, etnik və b.) görə əhali kütləsindən ayrılmış olurlar. Təcrid edilənlərdə əhalinin təkrar istehsalı bu qrupların hüdudundan kənara çıxmır. TƏCRÜBƏ ĐSTEHSALI
– elmi-texniki işləmələrin nəticələrinin yoxlanması, tədqiqat proseslərini təmin
etmək məqsədi
ilə eksperimental işləri yerinə yetirən təcrübə- eksperimental istehsalın məcmusudur. Statistika elmi
idarələrdə təcrübə
istehsallarının mövcudluğunu, onların texniki vəziyyətlərini, yerinə yetirilən eksperimental işlərin həcmini, onların davamiyyət müddətini, keyfiyyətə təsirini, yeni yaradılan texnikanın işlənib-hazırlanma müddətini və səmərəliliyini öyrənir. Təcrübə istehsalı – həmçinin maketlərin, nümunələrin və ya yeni məhsul növlərinin birinci (ilk) partiyasının (seriyasının) hazırlanmasıdır. Təcrübə istehsalı partiyalarla həyata keçirilə bilər, gələcəkdə isə bu məhsulun layihə-konstruktor və elmi-tədqiqat təşkilatlarının nəzdində ixtisaslaşdırılmış təcrübə zavodları (sexləri), təcrübə zavodları tərəfindən kütləvi və ya seriyalı istehsalı gözlənilir. TƏCRÜBƏ, EKSPERĐMENTAL ĐŞLƏRĐ – elmi tədqiqatların nəticələrinin təcrübədə yoxlanması ilə bağlı işləmələrin formasıdır. Təcrübə işləri yeni məhsul nümunələrinin hazırlanması və işlənməsi, yeni (təkmilləşdirilmiş) texnoloji proseslərin işlənməsi məqsədini daşıyır. Eksperimental işlər elmi tədqiqat və işləmələrin aparılması üçün zəruri olan xüsusi (qeyri-standart) avadanlıqların, aparatların, cihazların, qurğuların, stendlərin, maketlərin və s. hazırlanması, təmiri və xidmətinə yönəldilən işlərdir. TƏDARÜKÇÜ QRUPLARLA BĐRLƏŞ- MƏLƏR (ƏMƏKDAŞLIQ)
– ayrılıqda aldıqları ilə müqayisədə, mal göndərəndən daha əlverişli şərait almaq üçün bir və ya daha çox topdan və pərakəndə ticarətçilərin birləşməsidir.
ay müddətinə) maliyyələşdirilən, bir və ya bir neçə bankın müştəriyə kredit xətti (2-5 il müddətinə) açdığı vaxt, dəyişən faiz tarifləri üzrə verilən, ortamüddətli və uzunmüddətli kredit formalarıdır. Kredit üzrə faiz tariflərinə bank tərəfindən hər
yenidən maliyyələşdirilmə əməliyyatı zamanı yenidən baxılır və bu, qısamüddətli kapital bazarının dinamika və konyunkturasından asılı olur. Belə ki, konkret maliyyə bazarında baza faiz tarifinə bank marjlarının məbləği də əlavə edilir. Tədavül edən (rolover) kreditinin köməyi ilə bank valyuta, faiz və kredit tarifləri üzrə risklərin
631
səviyyəsini optimallaşdırır. Đri tədavül edən (rolover) kredit daha çox bank konsorsiumları tərəfindən verilir ki, burada da risklər banklar arasında bölüşdürülür. Konsorsiuma başçılıq edən bank rəhbərlik etməyə görə komisyon haqqı alır ki, bu da konsorsiumun üzvü olan hər bir bankın iştirakçı kimi aldığı komisyon haqqa əlavə edilir.
FĐKATI – kredit müəssisələrində depoziti əks etdirən qiymətli kağızlardır. Bütöv şərtlənmiş müddət ərzində bank tərəddüd etmədən verilmiş məbləğə sərəncam vermək hüququna malik olduğundan, tədavül edən depozit sertifikatı gəlir gətirir. Sadə təcili əmanətlərlə müqayisədə, tədavül edən depozit sertifikatları əmanətçiyə cərimə ödəmədən, öz vəsaitini vaxtından əvvəl geri tələb etmək imkanı verir. Bunun üçün ona təkrar (ikinci) bazarda sertifikatı üçüncü şəxsə satmaq kifayətdir.
– (I) məhsulun satılması və onun istehlakçıya çatdırılması ilə əlaqədar müəssisənin xərclərinin pul ifadəsində dəyəridir. Məhsulların daşınması; əmək haqqının ödənilməsi; binaların, qurğuların, tikili və inventarların icarəsi və saxlanması; köhnələn məhsulların saxlanması; reklam və s. xərcləri özündə birləşdirir. Tədavül xərcləri xalis və əlavə xərclərə bölünür. Xalis tədavül xərcləri məhsulun alqı-satqı aktı ilə bilavasitə əlaqədar olan və şərtlənən xərcləri, əlavə tədavül xərcləri isə tədavül sferasında istehsal prosesinin (daşınma, yenidən işlənmə, saxlanma, qablaşdırılma və s.) davam etdirilməsi ilə əlaqəli xərcləri göstərir. Tədavül xərcləri – müəssisənin gəlir və rentabelliyinin yaranmasının əsas amillərindən biridir. Tədavül xərclərinin statistikası tədavül xərclərinin səviyyə, struktur və dinamikasının amil, indeks, tənəzzül və klaster modellərini işləyir və təhlil edir. Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|