A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
TƏKRAR ĐSTEHSAL REJĐMĐNĐN MÜ- TƏRƏQQĐLĐK ƏMSALI – “Həqiqi əmsal”a bax.
TƏKRAR SATIŞ ÜÇÜN NƏZƏRDƏ TUTULMUŞ MALLARA ÜMUMĐ QĐY- MƏT ARTIMI – sonradan emala məruz qalmadan təkrar satış üçün nəzərdə tutulmuş mal 635
və xidmətlərin alınmasına aiddir. Emal edilmədən təkrar satış üçün alınmış mal və xidmətlərin dövriyyəsi, alışın
həcmi və
ehtiyatlarının dəyişməsi əsasında hesablanır. Təkrar satış üçün nəzərdə tutulmuş mal və
xidmətlərin dövriyyəsinin, alınmasının və
ehtiyatlarının dəyişməsinin həcmi, satışın həcminə alındıqları şəkildə daxil edilirlər. Belə qiymət artımı ümumi ticarət qiymət artımı adlanır. Təkrar satış üçün nəzərdə tutulmuş malların ümumi qiymət artımı aşağıdakı kimi hesablanır: Alış və təkrar satışla bağlı ticarət fəaliyyətinin dövriyyəsi – (çıxılsın) alınmış şəkildə təkrar satış üçün nəzərdə tutulmuş mal və xidmətlərin alışı +/- (üstəgəl və ya çıxılsın) əldə olunmuş şəkildə təkrar satış üçün alınmış mal ehtiyatlarının dəyişməsi = təkrar satış üçün nəzərdə tutulmuş malların ümumi qiymət artımı. TƏKRAR SATIŞ ÜÇÜN YEGANƏ TƏ- DARÜKÇÜDƏN SATIN ALINAN BÜTÜN VƏ YA ƏKSƏR MALLAR – göstəricisi, tədarükü əhəmiyyətli dərəcədə yeganə bir satıcıdan asılı olan müəssisələrə aiddir. Tədarükçü öz fəaliyyətini həm rəsmi müqavilələr əsasında, həm də onlarsız topdansatış ticarət üzrə həyata keçirə bilər.
seçmələrdən kənarlaşdırılmır və təkrarən yenidən seçilə bilər.
– balanslaşdırılmış sığorta portfelini yaratmaq, öz xüsusi maliyyə dayanıqlığını və rentabelliyini təmin etmək məqsədi ilə, sığortaçı müəyyən riskləri sığortaya qəbul edərək öz maliyyə imkanlarını nəzərə almaqla, cavabdehliyinin bir
hissəsini razılaşdırılmış şərtlərlə digər sığortaçılara verdiyi iqtisadi münasibətlər sistemidir.
təsdiq edən hüquqi sənəddir. TƏQVĐM GÜNÜ FONDU – bir işçiyə və ya bütün işçilərə hesablanan müəyyən təqvim dövrlü (ay, rüb, il və s.) günlərin sayıdır. Bir işçi üçün – ayın, rübün, ilin təqvim günləridir, bütün işçilər üçün isə - günlərin sayının işçilərin orta siyahı sayına hasilidir (“Đşçilərin orta siyahı sayı”na bax). Təqvim günü fondu işçinin (bir işçinin və bütün işçilərin) işə gəlmə və işə gəlməyən günlərinin sayından ibarətdir. Đşə gəlmənin adam–günü – faktiki işlənmiş adam-günlərin və tam işsiz dayanma (tam növbəli) günlərinin cəmidir. Đşə gəlinməyən adam – günü – üzrlü və üzrsüz səbəbdən işə çıxılmayan adam-günlərin cəmidir. Üzrlü
səbəbli məzuniyyətlər (müdiriyyətin təşəbbüsü ilə məzuniyyətlərdən başqa), bayramlar və istirahət günləri, xəstəliyə və s. görə işə çıxılmamalar daxildir; üzrsüz səbəblərə müdiriyyətin icazəsi ilə, o cümlədən müdiriyyətin təşəbbüsü ilə məzuniyyətlər və üzrsüz işə çıxılmamalar daxildir. Üzrsüz səbəbdən işə çıxılmamalar və tam gün ərzində işsiz dayanmalar iş vaxtının itirilməsi sayılır (“Đş vaxtı”na bax). TƏLƏB – bazarın mühüm kateqoriyasıdır, bazarda verilən pulla ifadə olunan tələbatı xarakterizə edir.
göstərir d=f(p). Ehtimal edilir ki, bu funksiya azalandır, yəni ) ( p f ′ <0. Oxşar olaraq təklifin artan funksiyası da müəyyən edilmişdir S=g(p), ) ( p g ′ >0. P qiymətinin ümumi amili funksiyaya əks təsir göstərir. Əyrilər
nöqtəsində (bazar və taraz qiymət) kəsişirlər. Əgər
olarsa, bu zaman tələb təklifi keçir və qiymət artır. Əgər
olarsa, onda təklif tələbi keçir və qiymət düşür. Təsadüfi hallarda nöqtələr əyri boyunca səpələnir, təsadüfi sapmalar dəyişən izahlarla korrelyasiya olunmamışdır. Nöqtələrin böyük
hissəsi müvazinət nöqtəsi ətrafında toplanmışdır. TƏLƏB QANUNU – tələbin həcminin qiymətdən asılılığına uyğun olan prinsipdir. Tələb təkliflə tarazlığa cəhd edir, qiymət isə onların tənzimləyicisi kimi çıxış edir (digər amillərin sabitliyi şəraitində).
– tələbin amil dəyişməsinə reaksiyasını xarakterizə edən
göstəricidir. Adətən, tədqiq edilir: qiymətə görə tələb elastikliyi (mənfi işarəli olur), gəlirə görə tələb elastikliyi (müsbət işarəli olur), çarpaz elastiklik (digər əmtəənin qiymətinə olan
reaksiya). Elastiklik əmsalı tələb və qiymət artımlarının nisbi kəmiyyətlərinin nisbəti kimi hesablanır
∆ = ⋅ :
p ∆ və ya (lnd)´. Oxşar olaraq, qiymətə görə təklif elastikliyi hesablanır: s s E p s ∆ = ⋅ :
p ∆ və ya (lns)´. 636
TƏLƏB VƏ TƏKLĐF ELASTĐKLĐYĐ –
istehlakçı və tədarükçülərin bazarda sosial-iqtisadi şəraitin - ilk öncə, əmtəə qiymətlərinin və şəxsi gəlirlərin dəyişməsinə reaksiyasıdır. Tələb və təklif elastikliyinin ölçüsü elastiklik əmsallarıdır. TƏLƏB VƏ TƏKLĐFĐN TARAZLIĞI – qiymətlərin müəyyən
səviyyəsində (tarazlıq qiymətləri) təklifin həcminin tələbin həcmi ilə uyğun gəldiyi vaxtda bazarın vəziyyətidir. TƏLƏBATIN (TƏLƏBĐN) ĐNFLYA- SĐYASI – bazar iqtisadiyyatında məcmu tələbin məcmu təklif üzərində qısamüddətli artması ilə şərtlənən inflyasiyadır. Məcmu tələbin artımı son məhsulun qiymətinin artmasına, istehsalın real həcminin çoxalmasına, işsizliyin azalmasına, bütün bunlarla yanaşı, istehsal amillərinin qiymətinin artmasına səbəb olur. Məcmu tələbin davam edən artımında, son məhsulun qiymətinin artım tempi istehsal proseslərində qiymətlərin artımını qabaqlayır və bu da işsizliyin aşağı səviyyəsində və real
istehsalın artımında qiymətlərin daimi artımına gətirib çıxarır.
– “Elastiklik” ifadəsinə bax. TƏLƏB-TƏKLĐF BALANSI – tələb və təklifin həcm və strukturunun uyğunluğunu (balanslaşdırılmasını) xarakterizə edən sistemli modeldir. Əmtəə təklifi Alıcı tələbatı Π=ƒ(χ 1
2 , ..., χ
n )
C=ƒ(χ 1 , χ 2 , ..., χ
n )
SALDO (-) SALDO (+) Tələb və təklifin (χ 1 , χ 2 , ..., χ n ) amilləri qiymətlər, istehsal potensialı, əhalinin adambaşına düşən gəlirləri, demoqrafik amillər və s. hesab edilir.
(ərəb. idarəetmə aktı) – qanun qüvvəli akt mənasındadır. Təlimat hər hansı fəaliyyətin həyata keçirilməsi qaydasını və şərtlərini tənzim edən norma və qaydalardan ibarət olan hüquqi aktdır. Təlimatlar, bir qayda olaraq, nazirliklər, dövlət komitələri və baş idarələr tərəfindən verilir. Azərbaycanda dövlət əhəmiyyətli ən mühüm təlimatlar Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiq edilir.
ƏMSALLARI – inhisara alma səviyyəsini qiymətləndirən və bazarın strukturunu təhlil etməyə imkan verən göstəricilərdir. Təmərküzləşmə əmsalları özündə sənaye sahəsinin bütün müəssisələrində istehsalın ümumi həcmindən sonradan çıxma qaydasında sıraya düzülmüş iri istehsalçı-müəssisələrin payını əks etdirir. Beynəlxalq təcrübədə təmərküzləşmə əmsalları əsasən sahənin 3, 4, 6, 8, ..., 50 iri müəssisələrini birləşdirən müəssisələr qrupu üzrə hesablanır. Sahələrin və bazarların inhisarlaşma səviyyəsinin kəmiyyət xarakteristikasında əsas meyar 3, 4, 6 və 8 iri müəssisənin istehsal olunmuş məhsulun ümumi həcmində payı hesab edilir.
- əmtəələrin ilkin vəziyyətinə gətirilməsi üçün onların bərpası üzrə əməliyyatdır. Əsaslı və ya cari təmirlərdən ibarət ola bilər.
X baş məcmusunun öyrənilən xüsusiyyətlərinin tamlığını və eyniliyini təmsil edənin müayinə olunan hissəsidir. Bütün baş məcmunun deyil, yalnız onun bir hissəsinin müayinə edilməsi nəticəsində yaranan səhv təmsilçi xəta adlanır. Xətanın qiyməti
baş məcmunun hansı elementlərinin seçməyə düşməsindən, yəni seçmə üsulundan və seçmənin həcmindən asılıdır. Eyni ehtimallı sadə təsadüfi seçmə seçmənin ən sadə üsulu hesab edilir. Əgər σ 2 dispersiyasının normal bölüşdürmənin MX riyazi gözlənməsi məlumdursa, onda təmsilçilik xətası (MX və bu seçmə ilə hesablanan hesabi orta arasındakı fərqin modulu) ε-dan çox olmamaqla seçmənin γ ehtimalı ilə gözlənilən n seçməsinin həcmi aşağıdakı düsturla hesablanır: n=t 2 2 / γ σ 2 / ε 2
2 / γ kəmiyyəti - Ф(t) = π 2
∫ −
x e 0 2 2 dx Laplas funksiyasının arqumentinin qiyməti olur, harada ki, Ф(t)= γ/2.
- əmtəə qrupu, əmtəənin (xidmətin) keyfiyyətinə və
əsas istehlak xüsusiyyətinə təsir etməyən cüzi xüsusiyyətlərinə (detallarına) görə bir-birindən fərqlənən və özünün istehlak təyinatına görə eyni olan, müəyyən əmtəə (xidmət) növlərinin bütövlükdə çoxluğu başa düşülür. Əmtəə-təmsilçiləri qrupda istehsalın (satışın) həcmində əsas rol oynamalı, istehsalda (ticarətdə) xüsusiyyətlərin nisbi
stabilliyi və daimi mövcudluğu ilə xarakterizə olunmalı, həmçinin bütün əmtəə qrupunun qiymət dinamikasını əks etdirməlidir. Regional səviyyədə əmtəəni təsvir etmək üçün elə xüsusiyyətlərdən istifadə olunur ki, onlar qiymətin qeydiyyata alınması üçün konkret əmtəəni göstərən alət olsun.
637
TƏMSĐLÇĐ-MALLARIN SĐYAHISI – beynəlxalq müqayisə üçün “səbət”ə daxil edilən təmsilçi-malların siyahısıdır. Bu siyahıya ümumi daxili məhsulun son istifadəsini təşkil edən (ev təsərrüfatlarının istehlakı, investisiya malları (maşınlar və avadanlıqlar), tikinti işləri), mal və xidmətlərin bütün məcmusundan seçilən mallar, xidmətlər, şərti obyektlər daxil edilir.
geriyə hərəkət, qayıtma) – azalan əhalinin nəzəri modelidir, əhalinin dar təkrar istehsalı rejimini əks etdirir. Praktikada tənəzzül edən əhalinin mənfi artım tempi r olan eksponensial əhaliyə müvafiqdir. Tənəzzül edən əhalini həmçinin birdən az olan əhalinin təkrar istehsalının netto-
əhalinin strukturu “reqressiv” tipə uyğundur (dar əsası və geniş zirvəsi olan yaş piramidası kimi təsvir olunur). “Tənəzzül edən əhali” termini Đsveç alimi Q.Sundberqin işləri ilə bağlı meydana gəlmişdi. O, XX əsrin əvvəlində əhalinin üç tipli yaş strukturu: proqressiv, stasionar və reqressiv tiplər haqda müddəa irəli sürmüşdü. Tənəzzül edən əhalidə doğum əmsalları (b) ölüm əmsalından (d) azdır. Bu vəziyyətin uzun müddət saxlanılması depopulyasiyaya – əhalinin təbii azalmasına gətirib çıxarır. Daha geniş mənada tənəzzül edən əhali b >
əmsalında tənəzzül edən əhalinin yeri var, lakin daimi mənfi olan miqrasiya saldosu vaxtı, onun kəmiyyəti əhalinin artım göstəricisindən yüksəkdir (məsələn, kənd yerlərinin bəzi rayonlarında). “Tənəzzül edən əhali” termini nadir hallarda tətbiq olunur, ədəbiyyatda “azalan əhali” termini daha çox yayılmışdır.
SĐSTEMĐ ÜZRƏ PROQNOZ – ekonometrik modelin ү 1,.....,
ү p dəyişən endogeninin proqnozudur. Bərabərlik sistemi üzrə proqnoz modelin formasına modelin özündən kənarda alınan (q>ρ) dəyişən ekzogen χ 1......, χ q,
proqnoz qiymətlərini dəyişməklə generasiya edilir.
(lat. progressio – irəliyə hərəkət, artma) – artan əhalinin nəzəri modelidir, əhalinin geniş təkrar istehsalı rejimini əks etdirir. Praktikada tərəqqi edən əhalinin müsbət artma tempi r olan eksponensial əhaliyə uyğundur. Onu həmçinin birdən çox olan əhalinin təkrar
istehsalının netto-əmsalı ilə səciyyələndirmək olar. Tərəqqi edən əhalinin yaş strukturu “proqressiv” tipə uyğundur – geniş əsası və dar zirvəsi olan yaş-cins piramida. Tərəqqi edən əhalinin modeli V.Đ.Bortkeviç tərəfindən (1911) əsaslandırılmış və A.C.Lotkanın stabil əhali nəzəriyyəsində inkişaf etdirilmişdir. “Tərəqqi edən əhali” terminini Bortkeviç Đsveç alimi A.Q.Sundberqdən götürmüşdü. O, 1899-cu ildə üç tipdə yaş strukturunu: proqressiv, stasionar və reqressiv təklif etmişdi. Müasir demoqrafiya ədəbiyyatında bu anlayış az tətbiq olunur, çünki daimi artma tempi ilə çoxalan əhali eksponensial əhali modelində ümumiləşdirilmişdir.
xarakterizə olunan, verilmiş kəmiyyətdən (orta səviyyədən, trenddən və s.) kənarlaşmadır.
yoxlanmasıdır. ( ) (
) ( )
t t x h t t x t x n n + = + = −1 1 2 1 ,... ,
müvəqqəti sırasının üzvləri, bir sıra təsadüfi kəmiyyətlərin müstəqil müşahidəsinin nəticəsi hesab edilir. Bu fərziyyələrin yoxlanmasının müxtəlif meyarları mövcuddur: “dönmə nöqtələri” meyarı, “yüksəliş nöqtələri” meyarı, dərəcə meyarı və s. Meyarın seçilməsi alternativ fərziyyəyə dair təkliflərdən, paylanma xarakterindən və s. şəraitdən asılıdır. TƏSADÜFĐ KƏMĐYYƏT – təsadüfi amillərin təsiri altında dəyişən kəmiyyətdir. Təsadüfi kəmiyyətin özünün mümkün
qiymətlərinin ixtiyari altçoxluğuna düşmə
ehtimalının hesablanmasına imkan verən özünün paylanma qanunu ilə verilir. Tətbiqi tədqiqatlarda ümumi
təsadüfi kəmiyyət kimi baxılır. Təsadüfi kəmiyyət çoxölçülü və birölçülü, aramsız və diskret, saylı, sıralı, nominallı kəmiyyətə bölünür (sonuncu kateqoriyalaşdırılmış və qeyri-kateqoriyalaşdlırılmış olur). TƏSƏRRÜFAT FƏALĐYYƏTĐNĐN SUB- YEKTĐ – sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olmaq məqsədilə əmlak dövriyyəsində çıxış edən hüquqi
– borc səviyyəsinin bankın şəxsi kapitalının gəlir səviyyəsinə təsirini göstərən ifadədir. Təsirin nəticəsi yalnız o zaman işləyir ki, həyata keçən bank əməliyyatlarının gəlirliliyi bank maliyyə ehtiyatlarının bir hissəsi olan borc kapitalının dəyərindən çox olur.
yoldaşlığının və ya cəmiyyətinin təşkilatçısıdır. 638
TƏSĐSÇĐLĐK SƏNƏDLƏRĐ - kommersiya strukturunun, o cümlədən səhmdar cəmiyyətinin təsis edilməsi üçün zəruri sənədlərdir. Sənədlərin siyahısı dövlət tərəfindən müəyyənləşdirilir. Əsas təsis sənədi cəmiyyətin nizamnaməsi hesab edilir.
keçirilməsinə qədər baş məcmunun hər bir vahidi seçməyə düşmüş hesab olunmaq üçün (təsadüfi halda – bərabər) əvvəlcədən verilmiş müəyyən ehtimala malik seçimdir. Təsadüfi seçmə qayıdan və qayıtmayan ola bilər. Qayıdan seçmə (sadə təsadüfi seçmə) baş məcmunun bütün vahidlərinin seçməyə düşməsinə (seçilməsi) bərabər imkan yaradır. Qayıtmayan seçmə zamanı seçməyə düşmə ehtimalı müxtəlifdir, lakin hesablanılandır. Təsadüfi seçmənin təşkili üçün ya təsadüfi rəqəmlərin cədvəllərindən, yaxud da püşkatma üsulundan istifadə edilir. Püşkatma zamanı seçmənin hər bir vahidi üçün sıra nömrəsi verilən kartoçka tərtib edilir. Kartoçkalar əsaslı surətdə qarışdırıldıqdan sonra onlardan biri götürülür, sonra yenidən biri götürülür və bu proses seçilən vahidlərin tələb olunan sayı alınana qədər davam etdirilir. Seçilən kartoçkaların nömrələri seçmə məcmusuna daxil olan vahidlərin nömrəsini təşkil edir.
LANMASI) – müəyyənləşdirilmiş qaydalara uyğun olaraq, təşkilati-metodiki birliyi təmin etmək məqsədi ilə milli təsnifatları işləmək üçün aşağıdakı mərhələlər nəzərdə tutulmuşdur: - cavabdeh nazirlik (təşkilat) tərəfindən təsnifatların işlənməsinin təşkili – texniki-iqtisadi sosial informasiyanın baxılan növünün tədqiqatı aparılır. Bu zaman müxtəlif beynəlxalq və xarici analoqlar, sənədlər nəzərə alınır; - təsnifatların layihəsi (ilkin variantı) işlənir - beynəlxalq təsnifatlar nəzərə alınmaqla, çıxış obyektləri çoxluğunun aşkar edilməsi və təhlili; verilmiş obyektlər çoxluğunun təsnifləşdirilməsi; obyektlərin adlarının tərtib
edilməsi və
yazılmasının unifikasiyası (vahid şəklə salınması); verilmiş obyektlər çoxluğunun kodlaşdırılması həyata keçirilir. Layihənin əlaqədar təşkilatlara göndərilməsi; - daxil olmuş rəylər nəzərə alınmaqla, təsnifat layihəsinin son variantının hazırlanması və Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin Kollegiyasının təsdiqinə təqdim olunması. Azərbaycan Respublikasında “Standartlaşdırma haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununa uyğun olaraq, qeydiyyata alınması üçün Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsinə təqdim olunması; - Azərbaycan Respublikasının Standartlaşdırma, Metrologiya və Patent üzrə Dövlət Komitəsində qeydiyyatdan keçirilmiş təsnifatın nəşri.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|