A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TĐCARƏTĐN HƏRƏKƏTĐ
- “TĐK”
- TĐKĐNTĐ
- TĐKĐNTĐ FƏALĐYYƏTĐNDƏN DÖVRĐY- YƏ
- TĐKĐNTĐ ĐSTEHSALINA (ĐŞLƏRĐNƏ) ÇƏKĐLƏN XƏRCLƏR
- TĐKĐNTĐ ĐSTEHSALININ AHƏNG- DARLIĞI
- TĐKĐNTĐ ĐSTEHSALININ DĐVERSĐ- FĐKASĐYASI
- TĐKĐNTĐ MƏHSULLARININ MATE- RĐAL TUTUMU
- TĐKĐNTĐ MƏRHƏLƏSĐ (LAQI)
- TĐKĐNTĐ NÖVBƏSĐ
- TĐKĐNTĐ OBYEKTĐ
- TĐKĐNTĐ OBYEKTĐNĐN ĐNVENTAR DƏYƏRĐ
- TĐKĐNTĐ PODRATI MÜQAVĐLƏSĐ ÜZ- RƏ YERĐNƏ YETĐRĐLMĐŞ ĐŞ
- TĐKĐNTĐ STATĐSTĐKASINDA QRUP- LAŞDIRMALAR
|
TĐCARƏTDƏ ÜMUMĐ ƏLAVƏ DƏYƏR – ticarət
sahəsinin bazar
fəaliyyətinin son
nəticəsində payıdır və ticarətdə ümumi buraxılış ilə aralıq istehlak arasındakı fərq kimi hesablanır.
– səyyar və ya qeyri-stasionar ticarətlə məşğul olan
yerli vahidlərdir. Qeyri-stasionar və ya bazar ticarəti, adətən, müəyyənləşdirilmiş bir yerdə: bazar meydançalarında, icarəyə götürülmüş sərgilərdə həyata keçirilən ticarətdir. Buraya, həmçinin ticarətçi öz mallarını küçədə keçənlərə satdığı səyyar və ya küçə ticarəti, ticarətçi evdən-evə gedərək, öz mallarının çeşidlərini təklif etməklə, nəzərdə tutulan alıcının bilavasitə evinə gəldiyi ticarət də daxildir.
– qiymətli kağızın qiymətində, birja ticarətinin qanunları ilə müəyyən
edilmiş minimum hədlərdə enib-qalxmalarıdır.
predmetinin dəyişməsi ilə əlaqəli olmayan bu və ya digər texniki funksiyaların yerinə yetirilməsi yolu ilə istehsal prosesinin həyata keçirilməsi üçün, ya da müxtəlif qeyri-istehsal funksiyaların yerinə yetirilməsi üçün zəruri şəraitin yaradılması hesab edilən mühəndis-tikinti obyektləri aid edilir.
– (I) – müəyyən edilmiş qaydada təsdiq olunmuş vahid layihə-smeta sənədləri üzrə tikintisi həyata keçirilən bina və qurğuların yeni tikintisinin, yenidən qurulmasının və genişləndirilməsinin məcmusudur.
Tikinti məhsuluna həmçinin tikinti mənşəli obyektlərin əsaslı təmiri də aiddir. Tikintinin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, əsas fondları onların gələcəkdə fəaliyyətdə olacaq yerlərində istehsal edir.
Tikintiyə aiddir: istehsal və qeyri-istehsal təyinatlı bina
və tikililərin ucaldılması; avadanlıqların quraşdırılması; müəyyən
obyektlərin ucaldılması ilə əlaqədar layihə, axtarış, qazma və s. işlər; bina və tikililərin əsaslı təmiri. (II) - bir qayda olaraq, müəyyənləşdirilmiş qaydada ayrıca tikintinin titulu və ya onu əvəz edən sənədi təsdiq edilmiş vahid layihə-smeta sənədləri üzrə həyata keçirilən binaların və tikililərin (obyektlərin) tikintisinin, genişləndirilməsinin və yenidən qurulmasının məcmusudur.
YƏ - Đqtisadi Fəaliyyət Növləri Təsnifatının müvafiq bölmələrində təsnif olunan müvafiq fəaliyyət növü üzrə alınan hissədir. Bu göstəriciyə subpodrat münasibətlərinin obyekti olan əmtəə və xidmətlərin satışından alınan dövriyyə daxildir. Alınmış vəziyyətdə təkrar
646
satılmaq üçün alınan əmtəə və xidmətlər dövriyyəsi istisna edilir. Tikinti fəaliyyəti dövriyyəsi şirkətin hesablarında ayrıca göstərilə bilməz. Bu göstərici “Xalis dövriyyə”nin və “Đstehsal fəaliyyətindən digər gəlirlər”in bir hissəsidir.
– nəticəsi, istismara hazır olan bina və tikililər və ya onların quraşdırmaya və texniki
avadanlığın quraşdırılmasına hazır olan hissələri hesab edilən qarşılıqlı əlaqəli tikinti və quraşdırma işlərinin kompleksidir.
istehsalına çəkdikləri xərclərin pul formasında ifadəsidir. Statistika bu xərcləri elementlər və xərc maddələri üzrə öyrənir. Tikinti istehsalına çəkilən xərclərin tərkibinə material xərcləri, əməyin ödənilməsinə xərclər, sosial ehtiyaclara ayırmalar, əsas
fondların amortizasiyası və digər xərclər daxil edilir. Onların işin maya dəyərinə daxil edilməsi üsulundan asılı olaraq, tikinti istehsalına çəkilən xərclər birbaşa və əlavə (dolayı) xərclərə bölünür.
ĐSTEHSALININ AHƏNG- DARLIĞI – tikinti müəssisəsinin istehsal gücündən səmərəli istifadənin təmin olunması üçün tələb olunan əsas şərtlərdən biri olub, nəzərdə tutulmuş tikinti məhsullarının vaxtında hazırlanması və onların razılaşdırılmış plan- qrafikdə müəyyənləşdirilmiş vaxtda
təhvil verilməsidir.
çərçivəsində istehsalın tikinti fəaliyyəti növlərinin inkişafı ilə yanaşı, onunla əlaqəsi olmayan, istehsal olunan məmulat
və xidmətlərin çeşidlərinin genişləndirilməsidir.
–
və quraşdırma təşkilatlarının material və əmək ehtiyatları məsrəflərinin minimuma endirilməsi ilə istehsalın daha böyük nəticələrini əldə etmək nailiyyətlərini ifadə edən kateqoriyadır. Tikinti istehsalının iqtisadi səmərəliliyinin göstəriciləri kimi - xalis
ehtiyatları (keçici (müvəqqəti), əmək, material, pul), həmçinin obyektin tikilməsində verilmiş nəticəyə nail olmaq üçün ehtiyatların qarşılıqlı əlaqələndirilməsi məhdudiyyətlərini və qaydalarını (istiqamətin ardıcıllığı, davamlılıq, intensivlik, etibarlılıq) birləşdirən funksional sistemdir. TĐKĐNTĐ ĐSTĐSNA OLMAQLA, SƏNAYE FƏALĐYYƏTĐNDƏN DÖVRĐYYƏ
– Đqtisadi Fəaliyyət Növləri Təsnifatının müvafiq bölmələrində təsnif olunan müvafiq fəaliyyət növləri üzrə alınan hissədir. Bu göstəriciyə subpodrat münasibətlər obyekti olan əmtəə və xidmətlərin satışından alınan dövriyyə daxildir. Alınmış vəziyyətdə, emal edilmədən təkrar satılmaq üçün alınan əmtəə və xidmətlər dövriyyəsi istisna edilir. Tikinti istisna olmaqla, sənaye fəaliyyətindən dövriyyə şirkətin hesablarında ayrıla bilməz. Bu göstərici “Xalis
dövriyyə”nin və
“Sənaye fəaliyyətindən digər gəlirlər”in bir hissəsidir. TĐKĐNTĐ ĐŞLƏRĐ – bina və tikililərin ucaldılması, yenidən qurulması, genişləndirilməsi, əsaslı təmiri zamanı yerinə yetirilən işlərin kompleksi kimi tikinti istehsalının nəticəsidir. Tikinti işlərinə divarların hörülməsi və bina konstruksiyalarının quraşdırılması, özüllərin qoyulması, sahələrin mənimsənilməsi üzrə işlər, tikinti ərazisinin hazırlanması və planlaşdırılması, tikinti norma və qaydalarına uyğun olaraq, su təchizatı, istilik, kanalizasiya və s. quraşdırılması üzrə sanitar-texniki işlər daxildir. TĐKĐNTĐ ĐŞLƏRĐNĐN ÖLÇÜ VAHĐDĐ – smeta hesablamalarında, normalaşdırmada və uçotda qəbul
olunmuş tikinti işlərinin kəmiyyətinin ölçüsüdür. Tikinti işlərinin ölçü vahidi natura və dəyər formasına bölünür. Đşlərin həcminin dəyər ifadəsində (pulla) ölçülməsi tikintidə smeta qiymətləri və smeta normativləri əsasında müəyyənləşdirilir. TĐKĐNTĐ KOMPLEKSĐ – tikinti, quraşdırma, layihə-axtarış və elmi-tədqiqat təşkilatlarının, onlara xidmət göstərən müəssisələrin, həmçinin tikinti materialları, hissələri və konstruksiyaları istehsal edən müəssisələrin məcmusudur. TĐKĐNTĐ MAŞIN VƏ MEXANĐZMLƏ- RĐNDƏN ĐSTĐFADƏ GÖSTƏRĐCĐLƏRĐ - sayı, işləmə vaxtı, gücü (intensivliyi) və işlərin həcmi üzrə maşınlarından istifadə göstəriciləri sistemidir. Maşınların sayı
üzrə istifadə göstəriciləri – faktiki işləmiş maşınların sayının
647
müəyyən tarixə hesablanmış mövcud və ya işə yararlı (saz) olan ümumi maşınları nisbətidir, xüsusi çəkisidir. Đşləmə vaxtına görə maşınlardan istifadə edilməsi bir sıra göstəricilərlə xarakterizə olunur: təqvim, rejim, sərəncamında olan və digər maşın
vaxtı fondlarından istifadə əmsalı,
maşınların iş vaxtı normalarının yerinə yetirilmə səviyyəsi, vaxt üzrə
maşınlardan istifadə səviyyəsi. Güc (intensivlik və ya məhsuldarlıq) üzrə maşınlardan istifadə maşınların bazis və hesabat dövrlərində intensiv yüklənməsi səviyyələrinin müqayisəsində hesablanan əmsalı xarakterizə edir. TĐKĐNTĐ MEYDANI – layihəyə uyğun olaraq, müəyyən obyektin və ya obyektlər kompleksinin
tikintinin başa çatdırılması və obyektin, binanın, tikilinin istismara verilməsinin rəsmiləşdirilməsi anınadək tikinti rəisinin rəhbərlik etdiyi təşkilati ayrılmış vahiddir.
– yeni tikintilərin, fəaliyyətdə olan istehsal və qeyri-istehsal əsas fondlarının genişləndirilməsi, yenidən qurulması və texnika ilə təchiz edilməsinin dəyərinin pulla ifadəsidir. Smeta sənədlərinin tərkibində müəyyənləşdirilmiş dəyərin
cari (proqnoz) səviyyəsi əsasında sifarişçilər (investorlar) və podratçılar (kontraktorlar) tikinti
məhsullarına sərbəst
(müqavilə) qiymətlərini formalaşdırırlar. Bu qiymətlər açıq ola bilər, yəni tikintinin gedişində və ya sonda (qəti olaraq) müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq dəqiqləşdirilə bilər. Azərbaycanda ümumi iqtisadi və vahid qiymət siyasətinə, həmçinin tikintidə qiymət siyasətinin istiqamətləri əsasında investisiya bazarında tələb və təklifi əks etdirən qiymət münasibətlərinə uyğun olaraq, tikinti məhsullarına sərbəst (müqavilə) qiymətlərinin tətbiqi
sahəsinin daha
da genişləndirilməsi baş verir. TĐKĐNTĐ MƏHSULLARINA SƏRBƏST (MÜQAVĐLƏ) QĐYMƏTLƏR – investor (sifarişçi), podratçı (kontraktor) tərəfindən baş layihə təşkilatının və subpodrat təşkilatının binaların və tikililərin, o cümlədən keçirilmiş müsabiqələrin (podrat sövdələşmələri) nəticələri üzrə əsaslı tikintiyə və ya əsaslı təmirə müəyyənləşdirdiyi qiymətlərdir. Əmək bazarı şəraitində əmələ gələn tikinti məhsullarına tələb və təklif, materialların, istifadə olunan maşın və avadanlıqların dəyər konyunkturu, həmçinin istehsalın genişləndirilməsi üçün
podrat təşkilatının mənfəətinin təmin olunması nəzərə alınmaqla, tikintinin smeta dəyərinin müəyyənləşdirilməsi üzrə mövcud normativ sənədlərə uyğun olaraq formalaşdırılır. TĐKĐNTĐ MƏHSULLARININ BURAXILI- ŞI – yeni istehsal və qeyri-istehsal təyinatlı bina və tikililərin, qurğuların inşasının, mövcud olanlarının isə genişləndirilməsinin, yenidən qurulması və əsaslı təmirinin dəyəridir. Tikinti məhsullarının buraxılışına dəyər ifadəsində obyektlərin tikinti-quraşdırma, geoloji-axtarış, qazma, layihə-axtarış və inşaatı ilə əlaqədar olan digər işlərin; bina və tikililərin əsaslı təmiri üzrə işlərin; podrat və təsərrüfat üsulu ilə yerinə yetirilən bina və tikililərin cari təmir işlərinin; şəxsi evlərin və digər tikililərin inşaat dəyərləri daxildir. Görülmüş işlərin dəyərinə, başa çatma səviyyəsindən asılı olmayaraq, obyektlərin tikintisinin buraxılış və ya onların təmir dəyəri daxildir. Əgər kapital qoyuluşu hesabına tikilən bina və tikililərin fəaliyyəti ilə bağlı olan çoxillik əkmələrə çəkilən xərclər nəzərdə tutulursa, onda onların əkilməsinə və onlara edilən qulluğa görə işlərin dəyəri tikinti buraxılışının dəyərindən çıxarılır və kənd təsərrüfatı buraxılışının dəyərinə daxil edilir. Bundan əlavə, yeni tikinti üzrə buraxılışın dəyərinin müəyyən edilməsi üçün istifadə edilən kapital qoyuluşunun həcminə dair statistik məlumatlardan aşağıdakılar çıxılır: dərin kəşfiyyat qazmasının dəyəri; tikintinin əsas fondlarının ləğvi zamanı olan itkilər; əsas fondların dəyərini artırmayan xərclər. Quraşdırılan avadanlığın dəyəri
tikinti məhsullarının buraxılış dəyərinə daxil edilmir.
– müəyyən həcmdə məhsulun istehsalına sərf edilmiş material ehtiyatlarının dəyəridir. Tikinti istehsalına xərclərin tərkibində material sərfinin xüsusi çəkisi və həmçinin qiymətin əmələ gəlməsi şərtlərindən asılı olaraq, natura şəklində tikinti məhsullarının ayrı-ayrı növlərinin vahidinə sərf edilmiş materialların dəyəri ilə xarakterizə olunur. Məhsul vahidinə sərf edilmiş materialların dəyər göstəricisi daha dolğun məlumat verir.
– tikinti və quraşdırma, layihə və axtarış təşkilatlarının fəaliyyətinin nəticəsidir. Tikintinin son məhsulu – istifadəyə verilmiş və yenidən qurulmuş istehsal təyinatlı obyektlərdən - müəssisələrdən, tikililərdən; qeyri- istehsal təyinatlı obyektlərdən – yaşayış binalarından, sosial-mədəni təyinatlı tikinti və obyektlərdən, məktəb, teatr binalarından və s. ibarətdir. Statistik müşahidələrdə podrat
təşkilatları üçün tikinti məhsulu – tikinti və quraşdırma, layihə və axtarış təşkilatlarının əsas 648
istehsal fəaliyyətinin birbaşa faydalı nəticəsidir. Statistikada tikinti məhsulunun aşağıdakı göstəriciləri fərqləndirilir: istifadəyə verilmiş güc və obyektlər, tikilmiş binaların ölçüsü (sahəsi) və həcmi, tikinti-quraşdırma işlərinin həcmi, podrat işlərinin həcmi, tikintinin ümumi məhsulu və
– tikinti və obyektlərin başa çatdırılması üçün layihə-smeta sənədlərində nəzərdə
tutulmuş kapital qoyuluşunun əsas fond və istehsal güclərinə çevrilməsi üçün zəruri sayılan müddətdir.
təmin
edən, müəssisənin layihə ilə
müəyyənləşdirilmiş hissəsidir. O bir və ya bir neçə buraxılış kompleksindən ibarət ola bilər.
qurulmasına və yaxud genişləndirilməsinə, tikinti cəhətdən yenidən təchiz olunmasına ayrılıqda layihə və smeta tərtib edilməsi tələb olunan, ayrıca yerləşən hər bir bina, qurğu və ya tikilidir (ona aid olan bütün avadanlıqlarla, alətlərlə və inventarlarla, qalereyalarla, estakadalarla, su təchizatı, kanalizasiya, qaz xətti, istilik xətti, elektrik təchizatı, radiolaşdırma kimi daxili mühəndis şəbəkələri ilə, yardımçı və köməkçi həyətyanı tikililərlə, abadlıq içləri ilə, digər işlər və xərclərlə birlikdə). Müəssisələrin, yaşayış qəsəbələrinin, elmi şəhərciklərin və s. tikintisində xarici xidmət və köməkçi tikililər tikintinin tərkibinə daxil olan ayrıca tikinti obyektləri hesab edilirlər. Bir neçə sexin yerləşdiyi bina (korpus) bir tikinti obyekti sayılır.
OBYEKTĐNĐN ĐNVENTAR DƏYƏRĐ – istismara verildikdən sonra əsas fondların elementi qismində sifarişçinin əsas fəaliyyət balansına daxil olunan obyektin faktiki dəyəridir.
RƏ YERĐNƏ YETĐRĐLMĐŞ ĐŞ – tikinti podratı müqavilələri və ya sifarişçilərlə bağlanmış dövlət kontraktları üzrə yerinə yetirilmiş işlərdir. Bu işin dəyərinə tikinti-quraşdırma işlərinin (yeni tikintinin, yenidən qurmanın, genişlənmənin və texniki təchizatın), əsaslı və cari təmir üzrə işlərin, həmçinin sair podrat işlərinin (işə salma, mədəni- texniki, hidroyuma, qazma-partlatma və s.) dəyəri daxildir.
– müəyyən fərdi əlamət və göstəricilər dəsti ilə daima aparılan tikinti kartotekasıdır. Bu kartotekada hər bir obyektin vəziyyətinin (tikintinin başlanması, istismara təhvil verilməsi və s.) dəyişməsi və ya bütün tikinti dövri ərzində hər bir tikili üzrə göstəricinin kəmiyyətinin (tikintinin dəyəri, texniki hazırlığı və s.) dəyişməsi qeydə alınır.
Tikinti registri ixtiyari vaxt anında tikintinin vəziyyətini və tikintilər üzrə müşahidə proqramı ilə əvvəlcədən nəzərdə tutulmuş, verilən ixtiyari əlamətinə görə tərtib edilmiş tikinti məcmusunun hərəkətini təhlil etməyə imkan verir.
Müasir texniki bazada tikinti registrinin statistik təcrübədə tətbiq edilməsi məlumatların təhlili imkanını yaxşılaşdırır, göstəricilərin təkrarlanmasının qarşısını alır, ilkin məlumatın keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına, etibarlılığının yüksəldilməsinə kömək edir.
tikinti
müəssisələrinin, tikililərin və obyektlərin zəruri (əhəmiyyətli) əlamətlər üzrə
qruplara bölünməsidir.
Statistika müşahidələri təcrübəsində tikinti və quraşdırma işləri, avadanlıqlar, alətlər, inventar, digər işlər və xərclərə daxil edilən texnoloji tərkib üzrə investisiya qoyuluşunun qruplaşmalarından istifadə olunur. Đqtisadi təyinatına (istehsal və qeyri-istehsal) görə, investisiya qoyuluşunun qruplaşdırılması iqtisadiyyatın maddi
sahəsində və
sosial kompleksində əsas fondların yaranmasına və təkrar istehsalına yönəldilmiş investisiyaların nisbətini müəyyən etməyə imkan verir. Đqtisadiyyatın istehsal və qeyri-istehsal sahələrinə investisiya qoyuluşları iqtisadiyyatın sahələri və təsərrüfat subyektlərinin iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə bölüşdürülür. Əsas fondların təkrar istehsalının (təkrar istehsal strukturunun) istiqamətlərinə uyğun olaraq, bütün əsas kapitala yönəldilmiş investisiyalar aşağıdakı qruplara bölünür: yeni tikintiyə, genişləndirməyə, yenidən qurmaya, fəaliyyət göstərən müəssisələrin texniki cəhətdən yenidən təchiz edilməsinə və fəaliyyət göstərən güclərin saxlanmasına. Ümumiqtisadi əhəmiyyətli qruplaşmalardan əlavə, əsas kapitala yönəldilmiş investisiyanın bəzi istiqamətləri də statistik müşahidə obyektləri hesab edilir.
Məsələn, təbiətin qorunması tədbirlərinə, konversiyaya, sosial proqramlara yönəldilən investisiya qoyuluşları. Đnstitusional dəyişikliklərin baş verdiyi bir zamanda mülkiyyət növlərinin qüvvədə olan təsnifatına uyğun olaraq, müxtəlif mülkiyyət növlü müəssisə və təşkilatlar üzrə investisiya qoyuluşları üzərində müşahidə investisiya fəaliyyətinin inkişafı üçün əhəmiyyətlidir. Tikinti istehsalının öyrənilməsi zamanı tikinti təşkilatlarının ixtisaslaşması, ölçüsü (tikinti və 649
quraşdırma işlərinin və əsas fondların həcmi, işçilərin sayı) üzrə
bölüşdürülməsi kimi
qruplaşdırmalar da tətbiq olunur. Statistika təcrübəsində həmçinin regionlar və iqtisadi rayonlar, əsas kapitala yönəldilmiş investisiyaların maliyyələşdirmə mənbələri, təşkilati-hüquqi formaları üzrə qruplaşdırmalardan da istifadə olunur.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|