A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
TĐKĐNTĐ TƏYĐNATLI ƏSAS FONDLAR
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
TĐKĐNTĐ TƏYĐNATLI ƏSAS FONDLAR – tikinti istehsalında: binalarda, qurğularda, maşınlarda və
avadanlıqlarda, kommunikasiyalarda və s.
işlədilən əmək
vasitələrinin məcmusudur. Bunlar istifadə olunma prosesində dəyərlərini tədricən özlərinin aşınma (amortizasiyası) həddində istehsal edilmiş
məhsulun dəyərinə keçirirlər.
MAYA DƏYƏRĐ – tikinti təşkilatlarının tikinti və quraşdırma işlərinin istehsal və onların sifarişçiyə təhvil verilmə xərclərinin (“Tikinti istehsalına çəkilən xərclər”ə bax) həcmidir.
MEXANĐKLƏŞDĐRĐLMƏSĐ
– tikintidə texniki siyasətin istiqamətidir. Bir və ya bir neçə əsas əməliyyatları (işləri) tikinti maşın və mexanizmlərinin köməyi ilə yerinə yetirilən işlər mexanikləşdirilmiş (qismən) sayılır. Bütün əsas və qismən köməkçi əməliyyatları tikinti maşın və mexanizmləri ilə yerinə yetirilən işlər kompleks-
quraşdırma işlərinin mexanikləşdirilməsinin səviyyəsi (əmsalı) mexanikləşdirilmiş işlərin həcminin bu növdən olan bütün işlərin həcminə nisbəti kimi hesablanır. Tikinti və quraşdırma işlərinin kompleks mexanikləşdirmə səviyyəsi (əmsalı) kompleks-mexanikləşdirmə üsulu ilə yerinə yetirilmiş işlərin həcminin ümumi işlərin həcminə nisbəti ilə müəyyənləşdirilir.
TI – müəyyənləşdirilmiş qaydada qeydiyyatdan keçən və tikinti fəaliyyətinə lisenziya almış istehsal müəssisəsidir. Tikinti və quraşdırma təşkilatlarının əsas fəaliyyəti, müxtəlif təyinatlı tikinti obyektlərinin ucaldılması, həmçinin onların yenidən qurulması və təmiri üzrə işlərin yerinə yetirilməsindən ibarətdir. Tikinti statistikasında müşahidə vəzifəsindən asılı olaraq, hesabat vahidləri ilkin tikinti təşkilatları, tikinti və quraşdırma birlikləri, trestlər ola bilərlər.
VƏ QURAŞDIRMA TƏŞ- KĐLATLARININ ĐSTEHSAL GÜCÜ – öz
sərəncamında olan ehtiyatlardan (maşın və mexanizmlərdən, işçi qüvvəsindən) tam istifadə etməklə, təşkilatın öz gücü ilə yerinə yetirə biləcəyi tikinti məhsulunun maksimum həcmidir. Tikinti və quraşdırma təşkilatlarının istehsal gücünün
hesablanmasının məqsədi
mövcud ehtiyatların üzə çıxarılması və işlənməsi üzrə təşkilati-texniki tədbirlər planının işlənib
hazırlanması üçün real istehsal imkanlarının və onların
faktiki istifadə səviyyəsinin qiymətləndirilməsi; tikinti istehsalının və işlərin keyfiyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi; tikinti və quraşdırma təşkilatlarının istehsal güclərinin inkişafının planlaşdırılması üçün ilkin məlumatların hazırlanması; onun inkişafı üzrə kompleks tədbirlərin işlənib hazırlanmasını həyata keçirməkdən ibarətdir.
- Đqtisadi Fəaliyyət Növləri Təsnifatının müvafiq bölmələrində təsnif olunan müvafiq fəaliyyət növləri üzrə alınan hissədir. Bu göstəriciyə subpodrat münasibətlər obyekti olan əmtəə və xidmətlərin satışından alınan dövriyyə daxildir. Alınmış vəziyyətdə, emal edilmədən təkrar satılmaq üçün alınan əmtəə və xidmətlər dövriyyəsi istisna edilir.
– bilavasitə tikinti işlərinin yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar olan tikinti istehsalına çəkilən xərclərdir. Đşçilərin əmək haqqının, materialların, məmulatların, konstruksiyaların və tikinti maşınlarının dəyərinin ödənilməsini nəzərə alır. Faktiki birbaşa xərclər mühasibat uçotunun məlumatları əsasında müəyyənləşdirilir.
– hazırkı dövrdə (hesabat ilində) fəaliyyətə verilməli olan tikinti və obyektlərdir. Həmin dövrdə tikilən, fəaliyyətə verilməsi hazırkı dövrdən sonrakı dövrdə nəzərdə tutulan tikinti obyektləri keçici obyektlərə aiddir.
HĐZATI – quraşdırılmış mühərriklərin yekun güclərinin tikinti və quraşdırma işləri ilə məşğul olan işçilərin orta ümumi sayına nisbəti ilə xarakterizə edilən mexanikləşdirmə səviyyəsinin göstəricisidir.
qurğuların tikilməsi, yenidən
qurulması, genişləndirilməsi, layihələşdirilməsi, həmçinin onların əsaslı təmiri üzrə tikinti təşkilatlarının
650
bölmələri tərəfindən həyata keçirilən tikinti və quraşdırma işlərinin istehsalıdır.
istifadəsi və onların istismarının təmin edilməsi ilə əlaqədar xidmətlər kompleksidir. Tikintidə xidmət iki yerə – satışdan əvvəl və satışdan sonrakı xidmətlərə bölünür.
– tikinti təşkilatlarının fəaliyyətinin eyni tipli işlərin yerinə yetirilməsinə, ya da eyni təyinatlı obyektlərin ucaldılmasına cəmləşdirilməsidir. Tikintinin ixtisaslaşdırılmasında iki növ fərqləndirilir – sahə və texnoloji. Sahə üzrə tikintidə ixtisaslaşma dedikdə, tikinti və quraşdırma təşkilatlarının fəaliyyətinin müəyyən sahələrin obyektlərinin və ya tikinti
növlərinin tikintisinə, məsələn, elektrostansiyaların, metallurgiya zavodlarının, yaşayış evlərinin və s.
tikintisinə cəmləşdirilməsidir. Texnoloji ixtisaslaşmaya (iş növləri üzrə) bina və tikililərin müəyyən hissələrinin qurulmasında zəruri olan tikinti və quraşdırma işlərinin ayrı-ayrı növlərinin istehsalı, məsələn, torpaq işlərinin, bünövrənin qoyulması, dəmir-beton konstruksiyaların quraşdırılması, bəzək
işləri və
s. aid
edilir. Tikintidə ixtisaslaşmanın texnoloji səviyyəsi tikinti və quraşdırma təşkilatlarının yerinə yetirdikləri işlərin həcminin yerinə yetirilmiş ümumi işin həcmində, texnoloji profilə uyğun olaraq, xüsusi çəkisi ilə xarakterizə olunur.
– Đqtisadi Fəaliyyət Növləri Təsnifatına uyğun olaraq, tikinti və obyektlərdə tikinti və quraşdırma işlərinin həyata keçirilməsi zamanı layihə-smeta sənədlərində yerinə yetirilməsi nəzərdə tutulmuş iş növlərinin məcmusudur.
statistika təcrübəsində tikintidə qiymət indekslərinin hesablanmasının müxtəlif metodlarından istifadə olunur. Onlardan hər biri uçota lazım olan həddə öz xüsusi elementlərini daxil edir. Đstifadə olunacaq metodun seçilməsi mövcud olan resurslarla; iqtisadi fəaliyyət növü kimi tikintinin təşkili üsulu ilə; müxtəlif informasiya mənbələrindən alınan məlumatların mövcudluğu və əldə edilə bilməsi ilə müəyyən edilir.
Tikintidə qiymət indekslərinin yaradılmasının əsas metodları aşağıdakılardan ibarətdir: yekun qiymətlər metodu, reqressiv təhlil metodu (gedonik yanaşma), tikintinin xərc elementləri metodu, tərkib elementləri metodu, modelli metod. Onlardan bəziləri alıcı nöqteyi-nəzərdən (funksional xüsusiyyətlərin qiymətləndirilməsi) yanaşmaya, digərləri podratçı nöqteyi-nəzərdən (görülən işlərin göstəriciləri üzrə) yanaşmaya əsaslanır, bəziləri isə dəqiq fərqlərlə tədqiq edilmir.
vahidlərinin (yaşayış binaları, zavodlar, məktəblər və s.) ilkin seçimi, onların ətraflı təsvirinin- səciyyələrinin işlənməsi və bazis ilində bu tip tikintinin (1 kv.m-ə düşən göstəricilər əsasında) şərti-hesablanma qiymətlərinin müəyyən edilməsi nəzərdə tutulur. Hesabat dövründə yekun qiymətlər (real, yaxud
nəzərdə tutulan) məlumatına malik tikinti firmalarında real layihələr haqqında sorğu aparılır. Bu zaman bazis dövründəki tikinti texnologiyasının dəyişilməz qalması əsas şərt kimi götürülür. Bu yolla müəyyən edilən hipogetik düzülüşün qiyməti əməyin istehsal qabiliyyətinin, yeni material və avadanlıqların tətbiqinin təsirini aradan qaldırmaq məqsədi ilə təshih edilir. Hər bir layihə üzrə alınmış yekun qiymət, bu cür layihənin bazis dövründə olan şərti-hesablanma qiymətləri ilə müqayisə edilir. Seçilməyə daxil edilmiş hər bir tikinti layihəsi üçün sonralar yüksək səviyyədə- ümumilikdə tikintiyə aqreqasiya ediləcək qiymət indeksləri hesablanır. Bu indeks Paaşe indeksi adlanır ki, burada cari dövr ərzində tikilən binaların yekun dəyərində hər bir tikinti obyektinin payı çəkilər kimi çıxış edir. Yuxarıda təsvir edilən metodun bir variantı gedonik yanaşma, yaxud keyfiyyət parametrləri metodu adlanır. O, məhsulun müxtəlif keyfiyyət xarakteristikaları və ya
istifadəçilər üçün
yararlılığı ilə qiymətləri arasında olan əlaqələrin mövcudluğuna əsaslanır. Əgər
keyfiyyət xarakteristikalarının müxtəlif kombinasiyalarını özündə əks etdirən fərqli məhsul modellərini və onların qiymətlərini müşahidə etmək olsa, onda qiymətlərin reqressiya bərabərliyini hesablamaq olar.
Tikintidə qiymət statistikası təcrübəsində xərc elementləri metodundan daha geniş miqyasda istifadə olunur. Belə ki, tikinti obyektlərinin qiymətlərinə nəzərən
xərc elementlərinin qiymətləri daha asan uçota alınır. Bu zaman tikinti məhsullarının qiymətlərinin formalaşmasına təsir edən əsas amillərin (tikinti materiallarının qiymətləri, əmək haqqı,
istifadə olunan
avadanlıqların səviyyəsi və digərləri) dinamikasının təhlilinə əsaslanır. Çıxış anı - bazis dövründə məhsulun dəyərinin tərkib elementlərinin strukturunu müəyyən etmək və “standart” konstruksiyanı işləyib hazırlamaqdır. Tikintidə istehsalçı qiymətləri indeksinin hesablanmasının daha bir metodu, yuxarıda göstərilən iki metodun (xərc elementləri metodu
651
və yekun qiymətlər metodu) əsas prinsiplərinə əsaslanan tərkib elementləri metodudur. Bu metod ona əsaslanır ki, tikinti məhsullarının bəzi tərkib elementləri son məhsul olmasalar da, xərc elementləri arasında özünəməxsus yer tutur. “Tərkib elementləri” metodu ona əsaslanır ki, tikinti obyektlərinin konstruktiv dəstinə (özül, pəncərə, döşəmə və s.) və onların quraşdırılması üçün digər iş növlərinə (torpaq, quraşdırma, rəngsaz və s.) əsaslanır. Hər bir element üçün qiymətə təsir edən elementlər müəyyən edilir. Ölkə üçün xarakterik olan eyni tipli tikinti obyektləri seçilir. Eyni tipli obyektlər üzrə indeksin hesablanması seçilmiş binanın ümumi tikinti dəyərində hər bir elementin çəkiləri üzrə aparılır. Đndeks Laspeyres düsturu ilə hesablanılır.
– gələcək müəssisənin və ya binanın texnologiyası və avadanlığı üzrə qərarlardan, arxitektura-planlaşdırma və
konstruksiya qərarlarından, texniki-iqtisadi hesablamalar və əsaslandırmalardan, smeta və zəruri izahatlardan ibarət olan qrafik və mətnli kompleks materiallardır.
müəssisələrin genişləndirilməsinin və texniki təchizat vasitələrinin tamamilə yeniləşdirilməsinin, iqtisadiyyat sahələrinin bina və qurğularının, sənaye sahələri və inşaat növlərinin tikintidə layihə-smeta sənədləşməsinin yaradılmasının başa çatdırılmasının layihələşdirmə prosesinin hissəsidir. Müəssisə, bina
və qurğuların layihələşdirilməsi müəssisə, bina və qurğuların mürəkkəbliyi və böyüklüyündən asılı olaraq, bir və iki mərhələdə həyata keçirilir.
SĐYAHIYAALMALAR - əsaslı tikintidə rəsmi statistik müşahidələrin başdan-başa uçotu əsasında xüsusi təşkil olunmuş formasıdır. Azərbaycanda ilk dəfə tikintidə siyahıyaalma 1932-ci ildə “Tikinti sənayesinin siyahıyaalınması” adı altında
keçirilmişdir. Sonrakı illərdə bu növ siyahıyaalmalar həyata keçirilmişdir ki,
onların arasında da ən
əhəmiyyətli siyahıyaalmalar başa çatmamış tikililərin, texnikanın, tikintidəki material və avadanlıq ehtiyatlarının, podrat
tikinti təşkilatlarının siyahıyaalınması olmuşdur.
həyata keçirilməsinin ardıcıllığını və vaxtını müəyyənləşdirən sənədlər toplusudur. Tikintidə təqvim planı tikintinin təşkili və işlərin istehsalı layihələrinin tərkibində əsas sənəd hesab edilir. Tikintidə təqvim planına uyğun olaraq, işçi kadrların və maddi-texniki ehtiyatların hərəkət qrafiki işlənib hazırlanır. Tikintidə təqvim planına əməl edilməsi tikinti işlərinin ahəngdarlığını təmin edir.
istifadəyə verilməsi üçün tikinti smetasında nəzərdə tutulmuş vəsaitdən qalıq müəyyən edilən dövrə istifadə edilməmiş hissəsidir. Tikilinin tam smeta dəyərindən qalıq müəyyən edilən dövrədək istifadə edilmiş əsas
kapitala yönəldilmiş investisiyanın həcmini çıxmaqla, tikintinin qalıq smeta dəyəri müəyyən edilir.
müəyyən tarixə tikintilərin vəziyyətinin öyrənilməsi üçün həyata keçirilən statistika müayinəsidir. Đstehsal və qeyri-istehsal təyinatlı tikintilər üzrə keçirilə bilər. Tikinti və quraşdırma işləri həyata keçirilən, müvəqqəti və ya tamamilə dayandırılmış və dondurulmuş tikintilər nəzərə alınır. Siyahıyaalmaya daxil edilmiş hər bir tikinti üzrə tikintinin xarakteri (yeni, genişləndirilmə, yenidənqurma), tikintinin dəyəri, hazırlıq dərəcəsi, istifadəyə verilməli olan güclərin ölçüləri və bir sıra digər göstəricilər müəyyən edilir. Statistika orqanlarında bu iş xüsusi hazırlanmış və təsdiq edilmiş formalar və proqramlar üzrə aparılır.
– tikinti obyektlərinin siyahısını müəyyənləşdirən sənəddir. Bu sənəddə hər bir tikinti obyekti üzrə tikintinin dəyəri, təhvil verilmiş quraşdırılmış avadanlıqların və tikinti və quraşdırma işlərinin dəyəri çıxılmaqla, kapital qoyuluşunun həcmi, güclərin istifadəyə verilməsinin və əsas fondların istifadəyə verilməsinin kəmiyyəti, istifadəyə vermənin vaxtı, başa çatdırılmamış tikintinin həcmi göstərilir.
tikinti
meydançasında hazırlıq işlərinin başlanmasından müəssisələrin, onların
növbələrinin, buraxılış komplekslərinin və ayrı- ayrı obyektlərin güclərinin istifadəyə verilməsinə, layihədə nəzərdə tutulmuş işlərin tamamilə yerinə yetirilməsinə qədər olan dövr ərzindəki vaxtdır. Statistika təcrübəsində bir qrup müəssisə üzrə tikintinin orta davamiyyət müddəti tikintinin gücü və ya dəyəri üzrə orta hesabi çəkidə müəyyən olunur.
TĐKĐNTĐNĐN FAKTĐKĐ DƏYƏRĐ – sifarişçi təşkilatın tikintisini həyata keçirdiyi tikili və obyektlərin istifadəyə verilməsi təmin edilənə 652
qədər (layihə-smeta sənədlərinə əsasən) sərf edilmiş
investisiyanın cəmidir: tikinti və
quraşdırma işlərinə görə sifarişçi tərəfindən ödənilmiş xərclərin faktiki məbləği; sifarişçinin əldə etdiyi avadanlıq, alət, inventarın faktiki dəyərinə çəkilən xərclər; layihə-axtarış işlərinə çəkilən xərclər və məsrəflər; həmçinin tikinti
LAHLANMA) – tikinti istehsalının əsas fondlarla təchizatını xarakterizə edən göstəricidir. Tikinti təyinatlı əsas fondların orta illik dəyərinin tikinti və montaj işlərinin illik həcminə nisbəti ilə müəyyən edilir. Tikintinin fondla təchizatı iqtisadi mahiyyətinə görə fond tutumuna uyğundur.
RAT TĐKĐNTĐ TƏŞKĐLATLARININ HA- ZIR MƏHSULU) – tikintisi başa çatmış və dövlət komissiyasının qəbul aktları əsasında istismara qəbul edilmiş tikili və obyektlərdir. Tikintinin hazır məhsulu yerinə yetirilmiş tikinti və quraşdırma işlərinin həcmini, yəni istifadəyə verilmiş tikili və obyektlərin dəyərinin bilavasitə tikintidə yaradılan hissəsini əhatə edir.
HAZIRLIĞI – ayrı-ayrı tikintilər üçün müəyyən tarixə istifadəyə verilmiş buraxılış komplekslərinin (növbələrinin) gücünün, tikilinin və ya tikinti obyektinin tam layihə gücünə nisbəti ilə müəyyən olunur. Tikintilərin məcmusu üzrə, həmçinin ayrı-ayrı tikili və obyektlər üzrə tikintinin hazırlığı müəyyən tarixə əsas kapitala yönəldilmiş investisiyanın istifadə edilmiş
dəyərinin müqayisəli qiymətlərdə tikintinin tam dəyərinə nisbəti ilə müəyyən olunur.
- maddi istehsal sahəsi kimi, tikintidə yaradılmış milli gəlirin hissəsidir. Tikintinin ümumi məhsulundan material xərclərinin çıxılması ilə hesablanır. Tikintinin xalis məhsulu faktiki fəaliyyətdə olan qiymətlərlə və müqayisəli qiymətlərlə müəyyən edilir. Axırıncı halda qiymət indekslərinin köməyi ilə müqayisəli qiymətlərdə ümumi məhsulun yenidən hesablanması həyata keçirilir. TĐKĐNTĐNĐN QĐSMƏN ĐSTĐFADƏYƏ VERĐLMƏSĐ – tikintinin ayrı-ayrı obyektlərinin müddətlər üzrə ayrılıqda istifadəyə verilməsinin layihədə nəzərdə tutulmasını göstərir.
–
nəticəsi, bina və tikililərin tikintisi üçün zəruri olan texniki sənədlər hesab edilən qarşılıqlı əlaqəli işlər kompleksidir.
təchizatının xarakteristikasıdır. Tikinti maşın və mexanizmlərinin orta illik dəyərinin il ərzində yerinə yetirilmiş tikinti və quraşdırma işlərinin dəyərinə nisbəti
kimi hesablanır. Tikinti təşkilatlarının istehsal fondlarının aktiv hissəsinə tələbatın hesablanmasında, əmək vasitələrindən istifadənin texniki səviyyəsinin xarakteristikasında və təhlilində istifadə edilir.
bina və tikililərin layihəsinə uyğun olaraq, tikintinin həyata keçirilməsi üçün lazım olan pul vəsaitlərinin məbləğidir. Tikintinin smeta dəyəri tikinti məhsuluna sərbəst (müqavilə) qiymət formalaşdırılması, qoyulan investisiyanın həcminin təyin
edilməsi, tikintinin maliyyələşdirilməsi üçün əsasdır. Tikintinin smeta dəyərinin təyin edilməsi üçün əsaslar kimi, layihə və işçi sənədləşdirməsi, fəaliyyətdə olan smeta normativləri (o cümlədən ehtiyatlar), eyni zamanda müvafiq tikintiyə aid olan təchizat, mebel, inventar, ayrı-ayrı əşyaların buraxılış qiyməti, mərkəzi və digər dövlət idarəetmə orqanlarının qərarları xidmət edir. Texnoloji struktura uyğun olaraq, tikintinin smeta dəyərinə qoyulan
investisiya tikinti
işinin dəyəri;
avadanlıqların quraşdırılması üzrə iş (quraşdırma işi); avadanlıq, mebel və inventar əldə edilməsinə (hazırlanması) xərclərə və digər xərclərə bölünür.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|