A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏLAQƏ KANALI
- ƏLALTI HESABLAR
- ƏLAVƏ KOD
- ƏLAVƏ PENSĐYA SIĞORTASI VƏ TƏMĐNATI
|
ƏKĐN SAHƏLƏRĐ - kənd
təsərrüfatı bitkilərinin tutduğu şumlanmış yerin bir
hissəsidir. Əkin sahələri bitkilər, bitki qrupları və uçot
kateqoriyaları üzrə
bölünürlər. Kənd
təsərrüfatı bitkilərinin bioloji xüsusiyyətlərinə görə bütün əkinlər bir illik (payızlıq və yazlıq), iki illik və çoxillik əkinlərə bölünürlər. Texniki- istehsal xüsusiyyətləri kompleksi üzrə kənd təsərrüfatı bitkiləri aşağıdakı qruplara bölünür: dənli və dənli-paxlalı (çovdar, buğda, yulaf, qarabaşaq və s.); texniki (şəkər çuğunduru, günəbaxan, uzunlifli kətan, çətənə və s.); kartof, tərəvəz (xiyar, pomidor, kələm, soğan və s.); bostan
(qarpız, yemiş);
yem (yem
kökümeyvəliləri, silos bitkiləri, çoxillik otlar, birillik otlar və s.) bitkilərinə. Bitkilər və bitki qrupları üzrə üzvi gübrələrlə və mineral gübrələrlə gübrələnmiş sahələr nəzərə alınır. Əkin sahələri uçot kateqoriyaları üzrə bölünürlər: 1) kənd təsərrüfatı bitkilərinin toxumlarının səpilib qurtardığı - əkilmiş sahə. Əkilmiş sahə iki variantda hesablanır: cari ildə əkilmiş sahələr və cari ilin məhsulu üçün əkilmiş sahə; 2) yazlıq səpininin axırına sərbəst səpinlə tutulmuş yazlıq məhsuldar sahələr. Onun tərkibinə daxildir: payız- qışda və yazda tələf olanlar çıxılmaqla, keçən ilin payızında aparılmış payızlıq bitkilərin səpini; cari ildə məhv olmuş yazlıq və təmiz çoxillik otların yenidən səpilməsi daxil edilməklə, bu ilin yazlıq bitkilərinin səpini; keçən illərin çoxillik ot səpini sahəsindən qalmışlar (çalım sahələri); payızda yazlıq məhsuldar sahələrin ölçüləri faktiki istifadə olunmuş bitki
əkinləri nəzərə
alınmaqla dəqiqləşdirilir; 3) əkin altında olan sahələr, yəni yazlıq əkinin axırına fiziki, toxum səpilmiş sahə. Yazlıq məhsuldar sahənin həcmindən asılı olaraq, ona yaşıl gübrələnmiş və tələf olmuş payızlıq, yazlıq təkrar əkilməmiş sahələri əlavə edilməklə hesablanır. Statistika praktikasında bu
kateqoriyadan əkin yerlərindən istifadə olunma xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunur; 4) cari ildə məhsul yığımı aparılmalı olan yığım sahəsi. Yazlıq məhsuldar sahədən həmin ilin yayında tələf olmuş əkinləri, bu ildə məhsul verməyən çoxillik ot əkinlərini, otarma üçün istifadə olunmuş əkinlərini çıxmaqla, onun ölçüsü müəyyən edilir. Yığım sahələri göstəricilərindən məhsul yığımının aparılmasına lazım olan işçi qüvvəsinin, kənd təsərrüfatı texnikasının sayının, material və pul xərclərinin müəyyənləşdirilməsi üçün istifadə edilir; 5) yığım işləri aparılmış, faktiki yığılmış sahələr. Yığılmış sahələrdən hər hansı bir səbəbə (meteoroloji, təsərrüfat) görə yetişmiş məhsulu yığılmayan sahələr, əvvəlcə yığıma nəzərdə tutulmuş, ancaq mal-qaranın otarılması üçün istifadə edilmiş sahələr, gübrə altında şumlanmış sahələr çıxılmaqla hesablanır. Faktiki yığılmış sahələr haqqında məlumatlardan yığım işlərinin gedişinin təhlilində və kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsullarının miqdarının müəyyənləşdirilməsində istifadə olunur. Yığılmış sahə, səpilmiş sahələrdə olduğu kimi, iki və daha çox dəfə yığılan (otların biçilməsi və s.) bitkilərin hesabına təkrar hesaba alınır.
həmçinin təmiz heriklər də daxil olmaqla, kənd təsərrüfatı bitkilərinin əkilməsi üçün müntəzəm olaraq hazırlanan və istifadə edilən kənd təsərrüfatı yerləridir.
xoreoqrafik, audiovizual, elmi, törəmə (tərcümə edilmiş) əsərlərə; törəmə məcmuələrə (ensiklopediya və s.); xəritə və texniki çertyojlara; fotoqrafiyalara; məlumatlar bazasına; proqram təminatına; elmi kəşflərə; insan fəaliyyətinin bütün sahələrində ixtiralara; sənaye nümunələrinə, əmtəə nişanlarına; xidmət nişanlarına; firma adlarına və kommersiya nişanlarına və s. aid olan müəlliflik və onunla sıx əlaqədar olan hüquqları əhatə edən, yəni istehsal, ədəbiyyat və incəsənət sahəsində əqli və yaradıcılıq fəaliyyətinin bütün hüquqlarına aid olan hüquqi anlayışdır. Əqli mülkiyyət, sahibinə onu
təsərrüfat dövriyyəsinə daxil etməyə imkan verən, qeyri- maddi obyektlərin (tam hüquq) mühafizəsinin hüquqi
münasibətlərə aid
olunur. Əgər
müəssisələrin, təşkilatların əqli mülkiyyət obyektlərindən təsərrüfat fəaliyyətinə gəlir əldə 191
etməkdə istifadə olunursa, onda onlar müəyyən olunmuş
qaydada, qeyri-maddi aktivlərin tərkibinə daxil edilir. Bu halda əqli mülkiyyət obyektlərinin ilkin dəyəri aşağıdakı qaydalarla hesablanır: a) əqli mülkiyyət nizamnamə fonduna daxil edilərkən, tərəflərin razılaşmasına görə; b) digər müəssisələrdən və şəxslərdən pulla aldıqda – almaq və onu hazır vəziyyətə gətirmək üçün çəkilən faktiki xərclərə görə; c) əqli mülkiyyəti digər müəssisə və şəxslərdən pulsuz aldıqda – ekspertin rəyinə görə. ƏLAQƏ (NƏQLĐYYATLA) NÖVLƏRĐ – daşınmalarda nəqliyyat və ərazilərin bölmələrinin iştirak xarakterini əks etdirən
əlamətdir. Əlaqələrin aşağıdakı növləri fərqləndirilir: yerli əlaqə - bir bölməsinin iştirakı ilə; birbaşa əlaqə - bir növ nəqliyyatın iki və daha çox bölmələrinin iştirakı ilə; birbaşa qarışıq əlaqə – nəqliyyatın bir neçə növü ilə; birbaşa beynəlxalq əlaqə – bir neçə ölkənin dəmir yolu ilə. Dəmir yolu nəqliyyatında birbaşa
əlaqədə ixrac,
idxal və
tranzit fərqləndirilir. Sərnişin daşınmasında şəhərətrafı əlaqə ayrılır. Digər nəqliyyat növlərində daşınmalar şəhərdaxili, şəhərətrafı (yerli), şəhərlərarası (uzaq) və beynəlxalq daşınmalara bölünür. Dəniz nəqliyyatında xaricə və daxilə üzmə növləri əlamətindən istifadə edilir.
(məlumatın) bir əlaqə
məntəqəsindən (istehlakçıları əlaqə xidmətləri ilə təmin edən yerdən) digərinə ötürülməsini təmin edən qurğular kompleksidir. Texnoloji reallaşmasından asılı olmayaraq, əlaqə kanalı keçirmə qabiliyyətinə (keçirmənin tezlik zolağı), ötürmənin istiqamətinə (simpleks, dupleks) görə, ötürülən informasiyanın növünə görə (telefon, teleqraf, səs verilişli kanallar, televiziya, siqnal və
s.), əlaqə şəbəkəsində roluna görə (birbaşa, sonuncu məntəqələr arasında, kommutasiya olunan) fərqlənirlər. Đki məntəqə
arasındakı əlaqə
kanalının məcmusu əlaqə xəttini yaradır. Statistik hesabatlarda fəaliyyətdə olan müxtəlif növ əlaqə kanallarının miqdarı və onların kanal-kilometrlə ölçülən uzunluğu əks etdirilir. ƏLAQƏ KANALLARI VƏ MƏLUMAT- LARIN ÖTÜRÜLMƏSĐ – siqnal şəklində informasiyaların bir qurğudan digərinə ötürülməsinin həyata keçirilməsinə imkan verən texniki vasitədir. Avtomatlaşdırılmış məlumat
imkanlarından istifadə etməklə, məlumatların teleişlənməsini həyata keçirən EHM şəbəkəsində
vasitələrinin birləşdirilməsinə imkan yaranır.
MHS-də
özünəməxsus detallaşdırılmış əlavələri əks etdirir və s. və natural göstəricilər arasında istifadə edilir. Onlar yalnız milli iqtisadiyyatın müəyyən sahələrinin fəaliyyətinin xüsusiyyətlərinin ətraflı təsvirinə imkan vermir, həm də milli iqtisadi siyasətin formalaşdırılmasında əsas rol oynayır. ƏLAMƏT ƏLAQƏLƏRĐNĐN STATĐSTĐK ÖYRƏNĐLMƏSĐ – bir sıra metodlardan istifadəni nəzərdə tutur: məcmunun vahidləri üzrə, ya da dinamika sıralarında əlamətlərin paralel sıralarının müqayisəsi; qrafiki
təsvir; göstəricilərin tərkib hissələrinə ayrılması; indeks; təhlili qruplaşmalar; dispersiya; eksperimental və s. Statistikada qarşılıqlı əlaqə bir əlamətin dəyişməsi ilə əlaqədar digər əlamətin də dəyişməsi ilə xarakterizə olunur. Onlar nəticə və səbəb kimi əlaqəli ola bilər, onda onları nəticəli və səbəbli əlamətlərə uyğun adlandırırlar. Qarşılıqlı əlaqəli əlamətlər eyni səbəbin və təsadüfin nəticəsi olaraq, eyni zamanda dəyişə bilər. Əlamətlərin qarşılıqlı əlaqəsinin xarakteristikasının əldə edilməsi üçün reqressiya və korrelyasiya təhlili tətbiq edilir. Funksional əlaqədən fərqli olaraq, hər bir konkret halda yox, sadəcə orta hesabla, kifayət qədər böyük olan müşahidədə ortaya çıxan korrelyasiya əlaqəsi aşağıdakı funksiya ilə ifadə edilir
a a y x 1 0 + = − Burada, y x - nəticə əlamətinin dəyişən orta kəmiyyətidir;
a 0 və a 1 – düz xəttin parametrləridir;
x – amil əlamətidir. Bu tənlikdə amil əlamətinin (x) qiyməti həmişə məlumdur. Deməli, nəticə əlamətinin orta kəmiyyətini (y x ) müəyyən etmək üçün a 0 və a
1
parametrlərini hesablamaq lazımdır. a 0 və a
1
parametrlərinin tapılması ən kiçik kvadratlar üsulu ilə aparılır, bu da iki xətti tənlik sisteminə gətirib çıxarır:
a
n + a 1 ∑x = ∑y a 0 ∑x + a 1 ∑x 2 = ∑xy
Sistem tənliyin həlli a 0 və a
1 parametrlərinin tapılmasını aşağıdakı düsturlarla həyata
keçirməyə imkan verir: 192
∑ ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ − − = x x x n x xy x y a 2 2 0 ;
∑ ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ = − − x x x n x y xy n a 2 1 Amil və nəticə əlamətləri arasındakı əlaqəni iqtisadi cəhətdən xarakterizə etmək üçün elastiklik əmsalından istifadə etmək daha əlverişlidir. Xətti asılılıq halında a 1 parametrinin iqtisadi mənasını vermək üçün
elastiklik əmsalının düsturu aşağıdakı kimi yazılır: y x E a ⋅ = 1
Elastiklik əmsalı nisbi ədəd olub amil əlamətinin bir faiz dəyişməsi nəticəsində nəticə əlamətinin orta hesabla neçə faiz dəyişdiyini göstərir. Əsaslanmış nəticələrin əldə olunması üçün, tədqiq olunan hadisə haqqında bütün bilik məcmusuna əsaslanaraq, nəticə və amil əlamətlərini düzgün seçmək və onlar arasında əlaqə formasını qurmaq, keyfiyyətli yekcins məcmu üzrə hesablama aparmaq vacibdir .
amil sırasının Y i nəticə əlamətlərinə təsiri zamanı əlaqənin müxtəlif - düzxətli, əyrixətli, pilləli
formalarında çoxamilli korrelyasiya tənliyini qururlar. Onlar həmçinin, ən kiçik kvadratlar üsulu ilə, adətən EHM-in standart
istifadə edilməklə həll
olunurlar. Təcrübədə bir çox
hallarda sosial-iqtisadi hadisələr arasında qarşılıqlı əlaqələri öyrənmək üçün parabola tənliyinin ikinci qaydasından istifdə edilir. Bu tənlik aşağıdakı kimi yazılır:
2 2 1 0 x a x a a y x + + =
Ən kiçik kvadratlar üsulunun tələblərini ödəyən a 0 , a 1 və a
2 parametrlərini hesablamaq üçün aşağıdakı normal sistem tənlik tərtib edilir.
∑ ∑ ∑ = + +
x a x a n a 2 2 1 0
∑ ∑ ∑ ∑ = + + xy x a x a x a 3 2 2 1 0
∑ ∑ ∑ ∑ = + + y x x a x a x a 2 4 2 3 1 2 0
Amil əlamətinin bərabər inkişaf meyli nəticə əlamətinin qeyri-bərabər inkişafına səbəb
olduqda, əlaqənin tədqiqinin parabola tənliyilə həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur. Nəzəri korrelyasiya nisbətinin kəmiyyəti sıfırla (əlaqə olmadıqda) vahid arasında gözlənilir. Cavab vahidə bərabər olduqda əlaqə funksional əlaqə olur. Nəzəri korrelyasiya nisbəti hər cür əlaqə forması üçün hesablana bilər. Düzxətli əlaqənin sıxlığını ölçmək üçün xətti korrelyasiya əmsalı hesablanır. Xətti korrelyasiya əmsalının düsturu aşağıdakı kimi yazılır: y x y x y x r σ σ ⋅ ⋅ − =
Burada, y x – amil əlamətinin (x) nəticə əlamətinə hasilinin orta kəmiyyətidir, özü də düsturla
= Σxy/n hesablanır; x – amil əlamətinin orta kəmiyyətidir, aşağıdakı düsturla
= Σx/n hesablanır; y – nəticə əlamətinin orta kəmiyyətidir, aşağıdakı düsturla
= Σy/n hesablanır; σ x
– amil
əlamətinin orta
kvadratik uzaqlaşmasıdır. ƏLAVƏ (ĐKĐNCĐ) MƏŞĞULLUQ - əsas işi olan şəxsin əlavə işə (gəlirli məşğuliyyətə) malik olduğunu göstərir. Əlavə iş istənilən növdə əvəzçilik (“Əvəzçilər”ə bax), müqavilə üzrə digər işlər və ya təsadüfi, birdəfəlik işlər ola bilər. Əgər bir neçə müəssisədə işləmək, yəni ezamiyyətlər və s., habelə həyətyanı sahədə, bağ sahəsində işlər, təmir işlərinin görülməsi, satış üçün deyil, özünün ev təsərrüfatı ehtiyaclarını ödəmək üçün geyim, ayaqqabı, mebel və s. istehsalı əsas iş yeri üzrə fəaliyyət növü ilə şərtlənmişdirsə, onda bunlar əlavə məşğulluq sayılmır. ƏLAVƏ DƏYƏR – “Ümumi əlavə dəyərə” bax.
ƏLAVƏ DƏYƏR VERGĐSĐ (ƏDV) (I) – məhsullara vergi qrupuna aid edilən, məhsul və xidmətlərin istehsalında yaradılmış əlavə dəyərə vergidir. Praktikada əlavə dəyər vergisi buraxılan bütün məhsulların dəyərinə hesablanır, ancaq onun istehsalda istifadə olunan məhsul və xidmətlərə əvvəlcədən ödənilmiş hissəsi ümumi məbləğdən çıxılır. Qalan “çıxılmayan” hissə büdcəyə
ödənilməlidir. Beləliklə, texnoloji mərhələlər keçildikcə, vergi hər bir mərhələdə hər istehsalçıya hesablanır, lakin tam həcmdə sonuncu istehlakçı tərəfindən ödənilir. Azərbaycan Respublikasının vergi qanunvericiliyinə uyğun olaraq, ƏDV ölkə ərazisində malların istehsalı, işlərin görülməsi, xidmətlərin göstərilməsi və tədavül prosesində onların dəyərinə əlavənin bir hissəsinin, gətirilən və vergi tutulan bütün malların dəyərinin bir hissəsinin büdcəyə tutulması formasıdır. ƏDV malların istehsalının və göndərilməsinin, işlər görülməsinin və xidmətlər göstərilməsinin bütün mərhələlərində 193
ödənilir. Vergi tutulan dövriyyədən ödənilməli olan ƏDV-nin məbləği bu cür dövriyyədən hesablanan verginin məbləği ilə,
vergi qanunvericiliyinin müddəalarına uyğun olaraq, verilən hesab-fakturalara müvafiq surətdə əvəz edilməli olan verginin məbləği arasındakı fərq kimi müəyyən edilir.
son hesabda axırıncı alıcılardan tam tutulan mal və xidmətlərə qoyulan vergidir. Əlavə dəyər vergisi dövlət orqanları tərəfindən yığılır və milli, yaxud idxal olunan məhsullara tətbiq olunur. Đstehsalçılar yalnız məhsulun satış həcminin ƏDV-si ilə özünün aralıq istehlakı üçün və ya əsas kapitalın ümumi yığımı üçün alınmış məhsulun ƏDV-si arasındakı fərqi ödəyirlər. (III) - əmtəənin satış
qiyməti əsasında vergiqoymanın ümumi sisteminə aid olan və aparılan alqı-satqı sövdələşməsinə münasibətdə tədarükçü tərəfindən alıcıdan silinmə hesabına verginin məbləğinə daxil edilən əlavə vergidir. ƏLAVƏ DƏYƏRDƏ ĐŞÇĐ QÜVVƏSĐNƏ ÇƏKĐLƏN XƏRCLƏRĐN PAYI - işçi qüvvəsinə çəkilən xərclərin, bazar qiymətlərində ümumi əlavə dəyərə nisbətidir.
yetirilməsi üçün EHM-də
istifadə olunan
ədədlərin kodudur.
– eyni texnoloji prosesin gedişində əsas məhsulla birgə alınan (məsələn, yağ zavodlarında jmıx) məhsuldur.
PENSĐYA SIĞORTASI VƏ TƏMĐNATI – dövlət pensiya təminatına və məcburi pensiya
sığortasına əlavə
olaraq, işverənlərin və sığortalanmış şəxslərin könüllü üzvlük haqlarının yığımı hesabına pensiyaların verilməsidir. Azərbaycan Respublikasında pensiyalar ölkədə daimi yaşayan, 63 yaşa çatan kişilər, 60 yaşa çatan qadınlar və qanunvericiliklə müəyyən olunmuş
digər əmək
qabiliyyətini itirmiş
vətəndaşlara təyin olunur. Məcburi pensiya sığortası ilə əhatə olunan muzdlu və özü məşğul işçilərin - 5 ildən az olmayan sığorta stajı olan kişilər üçün 63 yaşa, qadınlar üçün 60 yaşa çatanların üç hissədən - baza, sığorta və yığım hissələrindən ibarət əmək pensiyalarını almağa hüquqları vardır.
sığorta stajının davamlılığından və əmək haqqının miqdarından asılı
olmayaraq, Azərbaycan Respublikasında təsbit edilmiş ölçüdə və bu ölçünün mərhələ-mərhələ təqaüdçünün minimum yaşayış həddinə çatdırılması ilə təyin edilir.
sığortalanmış şəxsin şəxsi hesablarında əks olunan üzvlük haqlarının yığım məbləğlərindən ibarət hesablanmış pensiya kapitalından və pensiyanın ödəniş dövründən aşağıdakı düsturla hesablanır:
burada SH – pensiyanın sığorta hissəsinin miqdarı;
ödəniş dövrüdür (aylarla). Qocalığa görə əmək pensiyasının yığım hissəsi sığortalanmış şəxsin şəxsi hesablarının xüsusi hissələrində əks olunan investisiya gəlirindən və yığılan üzvlük haqlarından və qocalığa görə əmək pensiyalarının gözlənilən ödəniş dövründən hesablanır. Ailə başçısını itirməklə əlaqədar verilən əmək pensiyası iki hissədən ibarətdir: pensiya alanın qocalığa görə əmək pensiyasının baza (və ya 0,5 baza) hissəsi səviyyəsində təyin etdiyi - baza hissəsindən, ölən ailə başçısının hesablanmış pensiya kapitalının məbləğindən, onun sığorta stajının normativ davamiyyətindən və onun əmək qabiliyyəti olmayan ailə üzvlərinin sayından asılı olaraq hesablanan – sığorta hissəsindən. Ailə başçısını itirdikdə, pensiyanın sığorta hissəsinin ödənişi sığortalanmış ölən şəxslərin hesablanmış pensiya kapitalı hesabına həyata keçirilir. Ölən ailə başçısının şəxsi hesabının xüsusi hissəsindəki yığım onun doğmalarına bərabər payla ödənilir və ya ailə başçısının Azərbaycan Respublikasının
pensiya fondundakı ərizəsində göstərilmiş şəxsə ödənilir. Əlilliyə görə əmək pensiyası üç hissədən ibarətdir: pensiya alanın qocalığa görə əmək pensiyasının baza hissəsindən və əmək
qabiliyyətinin məhdudiyyət (I, II, III) dərəcəsindən asılı olaraq təyin etdiyi - baza hissəsindən; əlillərin sığorta stajının normativ davamiyyətindən asılı olan pensiyanın ödənilməsi dövrünə düzəliş əmsalının tətbiqi ilə əmək pensiyasının sığorta hissəsinin hesablanması düsturu ilə təyin edilən - sığorta hissəsindən. Bu zaman əlilliyə görə əmək pensiyasının sığorta hissəsinin hesablanması aşağıdakı düsturla həyata keçirilir: SH = PK /(D x Ə), burada SH – əlilliyə görə əmək pensiyasının sığorta hissəsi;
kapitalının məbləği; D - əlilin iş stajının müddəti; Ə – əlilin əmək stajının normativ davamiyyətinin 180 aya nisbəti olan düzəliş əmsalıdır.
194
burada 12 - əlilin 19 yaşa çatmasınadək onun sığorta stajının normativ davamiyyətidir; Y - əlilin ona əlilliyə görə pensiya təyin edildiyi günə olan yaşıdır (18 yaşdan çox); 4 - ayların sayıdır, hansına ki, əlilin əmək stajının normativ davamiyyəti hər il artırılır; 180 - əlilin sığorta stajının (ayların) maksimal normativ davamiyyətidir.
Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|