A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev



Yüklə 17,41 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə49/182
tarix21.04.2017
ölçüsü17,41 Mb.
#14975
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   ...   182

 

ƏKĐN 

SAHƏLƏRĐ

 

kənd 


təsərrüfatı 

bitkilərinin 

tutduğu 

şumlanmış 

yerin 

bir 


hissəsidir. Əkin sahələri bitkilər, bitki qrupları və 

uçot 


kateqoriyaları 

üzrə 


bölünürlər. 

Kənd 


təsərrüfatı  bitkilərinin  bioloji  xüsusiyyətlərinə 

görə bütün əkinlər bir illik (payızlıq və yazlıq), iki 

illik  və  çoxillik  əkinlərə  bölünürlər.  Texniki-

istehsal  xüsusiyyətləri  kompleksi  üzrə  kənd 

təsərrüfatı  bitkiləri  aşağıdakı  qruplara  bölünür: 

dənli  və  dənli-paxlalı  (çovdar,  buğda,  yulaf, 

qarabaşaq  və  s.);  texniki  (şəkər  çuğunduru, 

günəbaxan,  uzunlifli  kətan,  çətənə  və  s.);  kartof, 

tərəvəz  (xiyar,  pomidor,  kələm,  soğan  və  s.); 

bostan 


(qarpız, 

yemiş); 


yem 

(yem 


kökümeyvəliləri,  silos  bitkiləri,  çoxillik  otlar, 

birillik  otlar  və  s.)  bitkilərinə.  Bitkilər  və  bitki 

qrupları üzrə üzvi gübrələrlə və mineral gübrələrlə 

gübrələnmiş sahələr nəzərə alınır. 

Əkin  sahələri  uçot  kateqoriyaları  üzrə bölünürlər: 

1)  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  toxumlarının 

səpilib qurtardığı - əkilmiş sahə. Əkilmiş sahə iki 

variantda  hesablanır:  cari  ildə  əkilmiş  sahələr  və 

cari  ilin  məhsulu  üçün  əkilmiş  sahə;  2)  yazlıq 

səpininin  axırına  sərbəst  səpinlə  tutulmuş  yazlıq 

məhsuldar sahələr. Onun tərkibinə daxildir: payız-

qışda və yazda tələf olanlar çıxılmaqla, keçən ilin 

payızında aparılmış payızlıq bitkilərin səpini; cari 

ildə  məhv  olmuş  yazlıq  və  təmiz  çoxillik  otların 

yenidən  səpilməsi  daxil  edilməklə,  bu  ilin  yazlıq 

bitkilərinin  səpini;  keçən  illərin  çoxillik  ot  səpini 

sahəsindən  qalmışlar  (çalım  sahələri);  payızda 

yazlıq məhsuldar sahələrin ölçüləri faktiki istifadə 

olunmuş 

bitki 


əkinləri 

nəzərə 


alınmaqla 

dəqiqləşdirilir;  3)  əkin  altında  olan  sahələr,  yəni 

yazlıq  əkinin  axırına  fiziki,  toxum  səpilmiş  sahə. 

Yazlıq məhsuldar sahənin həcmindən asılı olaraq, 

ona  yaşıl  gübrələnmiş  və  tələf  olmuş  payızlıq, 

yazlıq  təkrar  əkilməmiş  sahələri  əlavə  edilməklə 

hesablanır. 

Statistika 

praktikasında 

bu 


kateqoriyadan  əkin  yerlərindən  istifadə  olunma 

xüsusiyyətlərini  müəyyənləşdirmək  üçün  istifadə 

olunur; 4) cari ildə məhsul yığımı aparılmalı olan 

yığım  sahəsi.  Yazlıq  məhsuldar  sahədən  həmin 

ilin  yayında  tələf  olmuş  əkinləri,  bu  ildə  məhsul 

verməyən  çoxillik  ot  əkinlərini,  otarma  üçün 

istifadə olunmuş əkinlərini çıxmaqla, onun ölçüsü 

müəyyən  edilir.  Yığım  sahələri  göstəricilərindən 

məhsul  yığımının  aparılmasına  lazım  olan  işçi 

qüvvəsinin,  kənd  təsərrüfatı  texnikasının  sayının, 

material  və  pul  xərclərinin  müəyyənləşdirilməsi 

üçün  istifadə  edilir;  5)  yığım  işləri  aparılmış, 

faktiki  yığılmış  sahələr.  Yığılmış  sahələrdən  hər 

hansı  bir  səbəbə  (meteoroloji,  təsərrüfat)  görə 

yetişmiş  məhsulu  yığılmayan  sahələr,  əvvəlcə 

yığıma  nəzərdə  tutulmuş,  ancaq  mal-qaranın 

otarılması  üçün  istifadə  edilmiş  sahələr,  gübrə 

altında  şumlanmış  sahələr  çıxılmaqla  hesablanır. 

Faktiki  yığılmış  sahələr  haqqında  məlumatlardan 

yığım  işlərinin  gedişinin  təhlilində  və  kənd 

təsərrüfatı  bitkilərinin  məhsullarının  miqdarının 

müəyyənləşdirilməsində  istifadə  olunur.  Yığılmış 

sahə, səpilmiş sahələrdə olduğu kimi, iki  və daha 

çox dəfə yığılan (otların biçilməsi və s.) bitkilərin 

hesabına təkrar hesaba alınır. 

 

ƏKĐN  YERLƏRĐ

  –  əkilmiş  çoxillik  otlar, 

həmçinin  təmiz  heriklər  də  daxil  olmaqla,  kənd 

təsərrüfatı  bitkilərinin  əkilməsi  üçün  müntəzəm 

olaraq  hazırlanan  və  istifadə  edilən  kənd 

təsərrüfatı yerləridir.  

 

ƏQLĐ  MÜLKĐYYƏT

  -  ədəbi,  bədii,  musiqi, 

xoreoqrafik,  audiovizual,  elmi,  törəmə  (tərcümə 

edilmiş) 

əsərlərə; 

törəmə 

məcmuələrə 



(ensiklopediya və s.); xəritə və texniki çertyojlara; 

fotoqrafiyalara;  məlumatlar  bazasına;  proqram 

təminatına;  elmi  kəşflərə;  insan  fəaliyyətinin 

bütün sahələrində ixtiralara; sənaye nümunələrinə, 

əmtəə  nişanlarına;  xidmət  nişanlarına;  firma 

adlarına və kommersiya nişanlarına və s. aid olan 

müəlliflik  və  onunla  sıx  əlaqədar  olan  hüquqları 

əhatə  edən,  yəni  istehsal,  ədəbiyyat  və  incəsənət 

sahəsində  əqli  və  yaradıcılıq  fəaliyyətinin  bütün 

hüquqlarına aid olan hüquqi anlayışdır.  

Əqli 

mülkiyyət, 



sahibinə 

onu 


təsərrüfat 

dövriyyəsinə  daxil  etməyə  imkan  verən,  qeyri-

maddi  obyektlərin  (tam  hüquq)  mühafizəsinin 

hüquqi 


münasibətlərə 

aid 


olunur. 

Əgər 


müəssisələrin, 

təşkilatların 

əqli 

mülkiyyət 



obyektlərindən  təsərrüfat  fəaliyyətinə  gəlir  əldə 

 

191


etməkdə  istifadə  olunursa,  onda  onlar  müəyyən 

olunmuş 


qaydada, 

qeyri-maddi 

aktivlərin 

tərkibinə daxil edilir. 

Bu halda əqli mülkiyyət obyektlərinin ilkin dəyəri 

aşağıdakı qaydalarla hesablanır: a) əqli mülkiyyət 

nizamnamə  fonduna  daxil  edilərkən,  tərəflərin 

razılaşmasına  görə;  b)  digər  müəssisələrdən  və 

şəxslərdən  pulla  aldıqda  –  almaq  və  onu  hazır 

vəziyyətə  gətirmək  üçün  çəkilən  faktiki  xərclərə 

görə;  c)  əqli  mülkiyyəti  digər  müəssisə  və 

şəxslərdən pulsuz aldıqda – ekspertin rəyinə görə. 



 

ƏLAQƏ  (NƏQLĐYYATLA)  NÖVLƏRĐ

  – 

daşınmalarda nəqliyyat  və  ərazilərin  bölmələrinin 

iştirak 

xarakterini 

əks 

etdirən 


əlamətdir. 

Əlaqələrin  aşağıdakı  növləri  fərqləndirilir:  yerli 

əlaqə  -  bir  bölməsinin  iştirakı  ilə;  birbaşa  əlaqə  - 

bir  növ  nəqliyyatın  iki  və  daha  çox  bölmələrinin 

iştirakı ilə; birbaşa qarışıq əlaqə – nəqliyyatın bir 

neçə növü ilə; birbaşa beynəlxalq əlaqə – bir neçə 

ölkənin  dəmir  yolu  ilə.  Dəmir  yolu  nəqliyyatında 

birbaşa 


əlaqədə 

ixrac, 


idxal 

və 


tranzit 

fərqləndirilir.  Sərnişin  daşınmasında  şəhərətrafı 

əlaqə 

ayrılır. 



Digər 

nəqliyyat 

növlərində 

daşınmalar 

şəhərdaxili, 

şəhərətrafı 

(yerli), 

şəhərlərarası  (uzaq)  və  beynəlxalq  daşınmalara 

bölünür.  Dəniz  nəqliyyatında  xaricə  və  daxilə 

üzmə növləri əlamətindən istifadə edilir. 

 

ƏLAQƏ 

KANALI

 

– 

informasiyanın 

(məlumatın) 

bir 

əlaqə 


məntəqəsindən 

(istehlakçıları  əlaqə  xidmətləri  ilə  təmin  edən 

yerdən) digərinə ötürülməsini təmin edən qurğular 

kompleksidir.  Texnoloji  reallaşmasından  asılı 

olmayaraq,  əlaqə  kanalı  keçirmə  qabiliyyətinə 

(keçirmənin tezlik zolağı), ötürmənin istiqamətinə 

(simpleks, dupleks) görə, ötürülən informasiyanın 

növünə  görə  (telefon,  teleqraf,  səs  verilişli 

kanallar, 

televiziya, 

siqnal 

və 


s.), 

əlaqə 

şəbəkəsində  roluna  görə  (birbaşa,  sonuncu 

məntəqələr 

arasında, 

kommutasiya 

olunan) 

fərqlənirlər. 

Đki 

məntəqə 


arasındakı 

əlaqə 


kanalının məcmusu əlaqə xəttini yaradır. Statistik 

hesabatlarda  fəaliyyətdə  olan  müxtəlif  növ  əlaqə 

kanallarının  miqdarı  və  onların  kanal-kilometrlə 

ölçülən uzunluğu əks etdirilir.  



 

ƏLAQƏ  KANALLARI  VƏ  MƏLUMAT-

LARIN  ÖTÜRÜLMƏSĐ

  –  siqnal  şəklində 

informasiyaların 

bir 

qurğudan 



digərinə 

ötürülməsinin  həyata  keçirilməsinə  imkan  verən 

texniki  vasitədir.  Avtomatlaşdırılmış  məlumat 

bankları  və  avtomatlaşdırılmış  iş  yerlərinin 

imkanlarından  istifadə  etməklə,  məlumatların 

teleişlənməsini  həyata  keçirən  EHM  şəbəkəsində 

hesablama 

texnikası 

vasitələrinin 

birləşdirilməsinə imkan yaranır. 

ƏLALTI 

HESABLAR

 

MHS-də 


özünəməxsus  detallaşdırılmış  əlavələri  əks  etdirir 

və s. və natural göstəricilər arasında istifadə edilir. 

Onlar  yalnız  milli  iqtisadiyyatın  müəyyən 

sahələrinin  fəaliyyətinin  xüsusiyyətlərinin  ətraflı 

təsvirinə  imkan  vermir,  həm  də  milli  iqtisadi 

siyasətin formalaşdırılmasında əsas rol oynayır. 



 

ƏLAMƏT  ƏLAQƏLƏRĐNĐN  STATĐSTĐK 

ÖYRƏNĐLMƏSĐ

  –  bir  sıra  metodlardan 

istifadəni nəzərdə tutur: məcmunun vahidləri üzrə, 

ya  da  dinamika  sıralarında  əlamətlərin  paralel 

sıralarının 

müqayisəsi; 

qrafiki 


təsvir; 

göstəricilərin  tərkib  hissələrinə  ayrılması;  indeks; 

təhlili  qruplaşmalar;  dispersiya;  eksperimental  və 

s.  Statistikada  qarşılıqlı  əlaqə  bir  əlamətin 

dəyişməsi  ilə  əlaqədar  digər  əlamətin  də 

dəyişməsi  ilə  xarakterizə  olunur.  Onlar  nəticə  və 

səbəb kimi əlaqəli ola bilər, onda onları nəticəli və 

səbəbli  əlamətlərə  uyğun  adlandırırlar.  Qarşılıqlı 

əlaqəli  əlamətlər  eyni  səbəbin  və  təsadüfin 

nəticəsi olaraq, eyni zamanda dəyişə bilər.  

Əlamətlərin 

qarşılıqlı 

əlaqəsinin 

xarakteristikasının  əldə  edilməsi  üçün  reqressiya 



və  korrelyasiya  təhlili  tətbiq  edilir.  Funksional 

əlaqədən fərqli  olaraq,  hər bir  konkret  halda  yox, 

sadəcə  orta  hesabla,  kifayət  qədər  böyük  olan 

müşahidədə  ortaya  çıxan  korrelyasiya  əlaqəsi 

aşağıdakı funksiya ilə ifadə edilir 

 

x



a

a

y

x

1

0



+

=



 

Burada, y

x

  -  nəticə  əlamətinin  dəyişən  orta 



kəmiyyətidir; 

 

 



a

0

 və a



1

 – düz xəttin 

parametrləridir; 

 

 



x – amil əlamətidir. 

Bu  tənlikdə  amil  əlamətinin  (x)  qiyməti  həmişə 

məlumdur.  Deməli,  nəticə  əlamətinin  orta 

kəmiyyətini  (y

x

)  müəyyən  etmək  üçün  a



və  a


1

 

parametrlərini  hesablamaq  lazımdır.  a



və  a


1

 

parametrlərinin tapılması ən kiçik kvadratlar üsulu 



ilə aparılır, bu da iki xətti tənlik sisteminə gətirib 

çıxarır: 

 

a

0



n + a

1

∑x = ∑y 



a

0

∑x  + a



1

∑x

2



 = ∑xy 

 

Sistem  tənliyin  həlli  a



0

  və  a


1

  parametrlərinin 

tapılmasını 

aşağıdakı 

düsturlarla 

həyata 


keçirməyə imkan verir: 

 

192 




∑ ∑



=



x

x

x

n

x

xy

x

y

a

2

2



0

;      




∑ ∑ ∑

=





x

x

x

n

x

y

xy

n

a

2

1



 

Amil  və  nəticə  əlamətləri  arasındakı  əlaqəni 

iqtisadi cəhətdən xarakterizə etmək üçün elastiklik 

əmsalından  istifadə  etmək  daha  əlverişlidir.  Xətti 

asılılıq  halında  a

1

  parametrinin  iqtisadi  mənasını 



vermək 

üçün 


elastiklik 

əmsalının 

düsturu 

aşağıdakı kimi yazılır: 



y

x

E

a

=



1

 

Elastiklik  əmsalı  nisbi  ədəd  olub  amil  əlamətinin 



bir  faiz  dəyişməsi  nəticəsində  nəticə  əlamətinin 

orta hesabla neçə faiz dəyişdiyini göstərir.  

Əsaslanmış nəticələrin əldə olunması üçün, tədqiq 

olunan  hadisə  haqqında  bütün  bilik  məcmusuna 

əsaslanaraq,  nəticə  və  amil  əlamətlərini  düzgün 

seçmək və onlar arasında əlaqə formasını qurmaq, 

keyfiyyətli  yekcins  məcmu  üzrə  hesablama 

aparmaq vacibdir

.  

X

i

  amil  sırasının  Y



i

  nəticə  əlamətlərinə  təsiri 

zamanı  əlaqənin  müxtəlif  -  düzxətli,  əyrixətli, 

pilləli 


formalarında 

çoxamilli 

korrelyasiya 

tənliyini  qururlar.  Onlar  həmçinin,  ən  kiçik 

kvadratlar  üsulu  ilə,  adətən  EHM-in  standart 

proqramlarından 

istifadə 

edilməklə 

həll 


olunurlar. 

Təcrübədə 

bir 

çox 


hallarda 

sosial-iqtisadi 

hadisələr  arasında  qarşılıqlı  əlaqələri  öyrənmək 

üçün parabola tənliyinin ikinci qaydasından istifdə 

edilir. Bu tənlik aşağıdakı kimi yazılır: 

 

2



2

1

0



x

a

x

a

a

y

x

+

+



=

 

Ən  kiçik  kvadratlar  üsulunun  tələblərini  ödəyən 



a

0

,  a



1

  və  a


2

  parametrlərini  hesablamaq  üçün 

aşağıdakı normal sistem tənlik tərtib edilir. 

 



=



+

+

y



x

a

x

a

n

a

2

2



1

0

 





=

+



+

xy

x

a

x

a

x

a

3

2



2

1

0



 

 





=

+

+



y

x

x

a

x

a

x

a

2

4



2

3

1



2

0

 



 

Amil  əlamətinin  bərabər  inkişaf  meyli  nəticə 

əlamətinin 

qeyri-bərabər 

inkişafına 

səbəb 


olduqda,  əlaqənin  tədqiqinin  parabola  tənliyilə 

həyata keçirilməsi məqsədəuyğundur. 

Nəzəri  korrelyasiya  nisbətinin  kəmiyyəti  sıfırla 

(əlaqə  olmadıqda)  vahid  arasında  gözlənilir. 

Cavab  vahidə  bərabər  olduqda  əlaqə  funksional 

əlaqə  olur.  Nəzəri  korrelyasiya  nisbəti  hər  cür 

əlaqə  forması  üçün  hesablana  bilər.  Düzxətli 

əlaqənin  sıxlığını  ölçmək  üçün  xətti  korrelyasiya 

əmsalı  hesablanır.  Xətti  korrelyasiya  əmsalının 

düsturu aşağıdakı kimi yazılır: 



y

x

y

x

y

x

r

σ

σ





=

 

 



Burada,  

y

x

  –  amil  əlamətinin  (x)  nəticə  əlamətinə 

hasilinin  orta  kəmiyyətidir,  özü  də  düsturla 

y

x

Σxy/n hesablanır; 



x

–  amil  əlamətinin  orta  kəmiyyətidir,  aşağıdakı 

düsturla 

x

 = Σx/n hesablanır; 



y

– nəticə əlamətinin orta kəmiyyətidir, aşağıdakı 

düsturla 

y

= Σy/n hesablanır; 

σ

x

 



– 

amil 


əlamətinin 

orta 


kvadratik 

uzaqlaşmasıdır. 



 

ƏLAVƏ (ĐKĐNCĐ)  MƏŞĞULLUQ

 - əsas işi 

olan  şəxsin  əlavə  işə  (gəlirli  məşğuliyyətə)  malik 

olduğunu  göstərir.  Əlavə  iş  istənilən  növdə 

əvəzçilik (“Əvəzçilər”ə bax), müqavilə üzrə digər 

işlər və ya təsadüfi, birdəfəlik işlər ola bilər. Əgər 

bir neçə müəssisədə işləmək, yəni ezamiyyətlər və 

s.,  habelə  həyətyanı  sahədə,  bağ  sahəsində  işlər, 

təmir işlərinin görülməsi, satış üçün deyil, özünün 

ev  təsərrüfatı  ehtiyaclarını  ödəmək  üçün  geyim, 

ayaqqabı,  mebel  və  s.  istehsalı  əsas  iş  yeri  üzrə 

fəaliyyət  növü  ilə  şərtlənmişdirsə,  onda  bunlar 

əlavə məşğulluq sayılmır. 



 

ƏLAVƏ  DƏYƏR

  –  Ümumi  əlavə  dəyərə” 

bax.  


 

ƏLAVƏ  DƏYƏR  VERGĐSĐ  (ƏDV)

  (I)  – 

məhsullara  vergi  qrupuna  aid  edilən,  məhsul  və 

xidmətlərin  istehsalında  yaradılmış  əlavə  dəyərə 

vergidir.  Praktikada  əlavə  dəyər  vergisi  buraxılan 

bütün  məhsulların  dəyərinə  hesablanır,  ancaq 

onun  istehsalda  istifadə  olunan  məhsul  və 

xidmətlərə  əvvəlcədən  ödənilmiş  hissəsi  ümumi 

məbləğdən  çıxılır.  Qalan  “çıxılmayan”  hissə 

büdcəyə 


ödənilməlidir. 

Beləliklə, 

texnoloji 

mərhələlər keçildikcə, vergi hər bir mərhələdə hər 

istehsalçıya hesablanır, lakin tam həcmdə sonuncu 

istehlakçı 

tərəfindən 

ödənilir. 

Azərbaycan 

Respublikasının  vergi  qanunvericiliyinə  uyğun 

olaraq,  ƏDV  ölkə  ərazisində  malların  istehsalı, 

işlərin  görülməsi,  xidmətlərin  göstərilməsi  və 

tədavül  prosesində  onların  dəyərinə  əlavənin  bir 

hissəsinin,  gətirilən  və  vergi  tutulan  bütün 

malların 

dəyərinin 

bir 

hissəsinin 



büdcəyə 

tutulması  formasıdır.  ƏDV  malların  istehsalının 

və 

göndərilməsinin,  işlər  görülməsinin  və 



xidmətlər  göstərilməsinin  bütün  mərhələlərində 

 

193


ödənilir.  Vergi  tutulan  dövriyyədən  ödənilməli 

olan  ƏDV-nin  məbləği  bu  cür  dövriyyədən 

hesablanan 

verginin 

məbləği 

ilə, 


vergi 

qanunvericiliyinin  müddəalarına  uyğun  olaraq, 

verilən  hesab-fakturalara  müvafiq  surətdə  əvəz 

edilməli  olan  verginin  məbləği  arasındakı  fərq 

kimi müəyyən edilir.   

(II)  -  müəssisələr tərəfindən  mərhələlərlə  yığılan, 

son  hesabda  axırıncı  alıcılardan  tam  tutulan  mal 

və xidmətlərə qoyulan vergidir. 

Əlavə  dəyər  vergisi  dövlət  orqanları  tərəfindən 

yığılır  və  milli,  yaxud  idxal  olunan  məhsullara 

tətbiq olunur. 

Đstehsalçılar  yalnız  məhsulun  satış  həcminin 

ƏDV-si  ilə  özünün  aralıq  istehlakı  üçün  və  ya 

əsas  kapitalın  ümumi  yığımı  üçün  alınmış 

məhsulun ƏDV-si arasındakı fərqi ödəyirlər.  



(III) 

- 

əmtəənin 

satış 


qiyməti 

əsasında 

vergiqoymanın  ümumi  sisteminə  aid  olan  və 

aparılan  alqı-satqı  sövdələşməsinə  münasibətdə 

tədarükçü  tərəfindən  alıcıdan  silinmə  hesabına 

verginin məbləğinə daxil edilən əlavə vergidir.  



 

ƏLAVƏ  DƏYƏRDƏ  ĐŞÇĐ  QÜVVƏSĐNƏ 

ÇƏKĐLƏN  XƏRCLƏRĐN  PAYI

  -  işçi 

qüvvəsinə  çəkilən  xərclərin,  bazar  qiymətlərində 

ümumi əlavə dəyərə nisbətidir. 

 

ƏLAVƏ  KOD 

-    hesabi  əməliyyatların  yerinə 

yetirilməsi 

üçün 

EHM-də 


istifadə 

olunan 


ədədlərin kodudur. 

 

ƏLAVƏ  MƏHSUL

  –  eyni  texnoloji  prosesin 

gedişində  əsas  məhsulla  birgə  alınan  (məsələn, 

yağ zavodlarında jmıx) məhsuldur. 

 

ƏLAVƏ 



PENSĐYA 

SIĞORTASI 

VƏ 

TƏMĐNATI

  –  dövlət  pensiya  təminatına  və 

məcburi 

pensiya 


sığortasına 

əlavə 


olaraq, 

işverənlərin  və  sığortalanmış  şəxslərin  könüllü 

üzvlük  haqlarının  yığımı  hesabına  pensiyaların 

verilməsidir. 

Azərbaycan  Respublikasında  pensiyalar  ölkədə 

daimi  yaşayan,  63  yaşa  çatan  kişilər,  60  yaşa 

çatan  qadınlar  və  qanunvericiliklə  müəyyən 

olunmuş 


digər 

əmək 


qabiliyyətini 

itirmiş 


vətəndaşlara təyin olunur. 

Məcburi pensiya sığortası ilə əhatə olunan muzdlu 

və  özü  məşğul  işçilərin  -  5  ildən  az  olmayan 

sığorta  stajı  olan  kişilər  üçün  63  yaşa,  qadınlar 

üçün 60 yaşa çatanların üç hissədən - baza, sığorta 

və  yığım  hissələrindən  ibarət  əmək  pensiyalarını 

almağa hüquqları vardır. 

Qocalığa  görə  əmək  təqaüdünün  baza  hissəsi, 

sığorta stajının davamlılığından və əmək haqqının 

miqdarından 

asılı 


olmayaraq, 

Azərbaycan 

Respublikasında  təsbit  edilmiş  ölçüdə  və  bu 

ölçünün  mərhələ-mərhələ  təqaüdçünün  minimum 

yaşayış həddinə çatdırılması ilə təyin edilir.   

Qocalığa  görə  əmək  pensiyasının  sığorta  hissəsi 

sığortalanmış şəxsin şəxsi hesablarında əks olunan 

üzvlük  haqlarının  yığım  məbləğlərindən  ibarət 

hesablanmış  pensiya  kapitalından  və  pensiyanın 

ödəniş dövründən aşağıdakı düsturla hesablanır: 

 SH = PK /D, 

burada  SH  –  pensiyanın  sığorta  hissəsinin 

miqdarı; 

PK – hesablanan pensiya kapitalı; 

D  –  qocalığa  görə  əmək  pensiyasının  gözlənilən 

ödəniş dövrüdür (aylarla). 



Qocalığa  görə  əmək  pensiyasının  yığım  hissəsi 

sığortalanmış  şəxsin  şəxsi  hesablarının  xüsusi 

hissələrində  əks  olunan  investisiya  gəlirindən  və 

yığılan üzvlük haqlarından və qocalığa görə əmək 

pensiyalarının 

gözlənilən 

ödəniş 

dövründən 



hesablanır. 

Ailə  başçısını  itirməklə  əlaqədar  verilən  əmək 

pensiyası  iki  hissədən  ibarətdir:  pensiya  alanın 

qocalığa  görə  əmək  pensiyasının  baza  (və  ya  0,5 

baza)  hissəsi  səviyyəsində  təyin  etdiyi  -  baza 

hissəsindən,  ölən  ailə  başçısının  hesablanmış 

pensiya  kapitalının  məbləğindən,  onun  sığorta 

stajının normativ davamiyyətindən və onun əmək 

qabiliyyəti  olmayan  ailə  üzvlərinin  sayından  asılı 

olaraq  hesablanan  –  sığorta  hissəsindən.  Ailə 

başçısını  itirdikdə,  pensiyanın  sığorta  hissəsinin 

ödənişi  sığortalanmış  ölən  şəxslərin  hesablanmış 

pensiya  kapitalı  hesabına  həyata  keçirilir.  Ölən 

ailə başçısının şəxsi hesabının xüsusi hissəsindəki 

yığım onun doğmalarına bərabər payla ödənilir və 

ya  ailə  başçısının  Azərbaycan  Respublikasının

 

pensiya  fondundakı  ərizəsində  göstərilmiş  şəxsə 



ödənilir.  

Əlilliyə görə əmək pensiyası üç hissədən ibarətdir: 

pensiya  alanın  qocalığa  görə  əmək  pensiyasının 

baza 

hissəsindən 



və 

əmək 


qabiliyyətinin 

məhdudiyyət  (I,  II,  III)  dərəcəsindən  asılı  olaraq 

təyin  etdiyi  -  baza  hissəsindən;  əlillərin  sığorta 

stajının  normativ  davamiyyətindən  asılı  olan 

pensiyanın  ödənilməsi  dövrünə  düzəliş  əmsalının 

tətbiqi  ilə  əmək  pensiyasının  sığorta  hissəsinin 

hesablanması  düsturu  ilə  təyin  edilən  -  sığorta 

hissəsindən.  Bu  zaman  əlilliyə  görə  əmək 

pensiyasının  sığorta  hissəsinin  hesablanması 

aşağıdakı düsturla həyata keçirilir: 



SH = PK /(D x Ə), 

burada  SH  –  əlilliyə  görə  əmək  pensiyasının 

sığorta hissəsi; 

PK  –  sığortalanmış  şəxsin  hesablanan  pensiya 

kapitalının məbləği; 

D - əlilin iş stajının müddəti; 

Ə – əlilin əmək stajının normativ davamiyyətinin 

180 aya nisbəti olan düzəliş əmsalıdır. 

Ə = (12 + [Y – 18] x 4) /180, 


 

194 


burada  12  -  əlilin  19  yaşa  çatmasınadək  onun 

sığorta stajının normativ davamiyyətidir; 

Y  -  əlilin  ona  əlilliyə  görə  pensiya  təyin  edildiyi 

günə olan yaşıdır (18 yaşdan çox); 

4 - ayların sayıdır, hansına ki, əlilin əmək stajının 

normativ davamiyyəti hər il artırılır; 

180  -  əlilin  sığorta  stajının  (ayların)  maksimal 

normativ davamiyyətidir. 

 


Yüklə 17,41 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   ...   182




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin