A. N. Abbasbəyli, S. Z. Yusifzadə

 

---

 
77
XIV Mövzu 
1775-1783-cü illər burjua inqilabı dövründə ABŞ diplomatiyası və  beynəlxalq münasibətlər 
 
14.1. Kolonilayarda müstəqillik uğrunda mübarizəni şərtləndirən amillər 
Böyük coğrafi kəşflərin  ən mühüm nailiyyətlərindən biri də Amerika qitəsinin dünyaya açılmasıdır. 
Məkum olduğu kimi ispan səyyahı Xilkovun 1492-ci ildə Amerika qitəsinin kəşf etsə  də buranın Hindistan 
hesab etmiş yeni qitə kəşf etdiyini bilməmişdir. Florensiyada dəniz səyyahı Ameriqo Vespuççi 1499-1504-cü 
illərdə  Cənubi Amerikanı  kəşf etmiş  və buranı Yeni Dünya adlandırmışdır. Qitə 1507-ci ildən etibarən onun 
şərəfinə Amerika adlandırılmağa başlamışdı.  
XVI  əsrdən etibarən  İspaniya, Fransa, İngiltərə  və Niderland dövlətləri tərəfindən  Şimali Amerikanın 
məskunlaşmasına, burada kolonoyalar yaradılmasına başlandı. 
Şimali Amerikada ilk daimi ingilis yaşayış  məskəni 1607-ci ildə Ceyms çayı sahillərində meydana 
gəlmiş  gələcək Virginiya ştatı idi. 1620-cı ildə Kod burnunda “May çiçəyi” adlı ingilis gəmisi Ingiltərədən 
qalmış puritanların ilk qrupunu sahilə çıxardı. Puritanlar Yeni Plimuş məskəninin əsasını qoydular. 
Tədricən Atlantik okeanı sahillərində 13 ingilis koloniyası meydana gəldi: 1) Şimal koloniyaları (Yeni 
İngiltərə): Nyu-Hempşir, Maccaçusets, Konnektikut, Rod-Aylend; 2) Mərkəzi kolonilayar: Nyu-York, 
Pensilvaniya, Nyu-Cersi, Delaver; 3) Cənub koloniyaları: Virginiya, Merilend, Şimali Karolina, Cənubi 
Karolina və Corciya. 
Koloniyaçılar özləri ilə buraya burjua münasibətləri gətirmişdilər.  Şimal koloniyalarında burjua 
münasibətləri, cənub koloniyalarında isə feodal münasibətləri aparıcı rol oynayırdı. Amerikanın həqiqi sakinləri 
olan irokez və alqonkin qəbilələri (cəmi 200 min nəfərə yaxın) sıxışdırılırdı. Ucuz işçi qüvvəsi kimi zənci 
kölələrdən istifadə olunurdu. Zəncilərin qitəyə  gətirilməsi 1619-cu ildən başlanmış  və sonralar olduqca 
sürətlənmişdi. 
Koloniyaların idarə edilməsi demək olar ki, ingilis kralı  tərəfindən həyata keçirilirdi. O koloniyaların 
çoxuna qubernatorlar təyin edirdi ki, bütün icra və məhkəmə hakimiyyəti onların əlində olurdu. 
Artıq XVIII əsrin ortaları üçün kolonistlərin əksəriyyəti özünü amerikanlı hesab edirdi. Burjua inqilabı 
ərəfəsində amerikan maarifçiliyi ideyaları geniş yayılmışdı. Bu maarifçilik ingilis və fransız maarifçiliyi 
ideyalarının təsiri altında formalaşmışdı. Amerikan maarifçiliyinin başlıca postolatı  təbbi hüquqlar və ictimai 
saziş nəzəriyyələri idi ki, bu nəzəriyyələr koloniyaların müstəqillyinə haqq qazandırırdı. 
Amerikan maarifçiliyinin görkəmli nümayəndələri Bencamin Franklin (1706-1790), Tomas Ceferson 
(1743-1826) və Tomas Peyn (1737-1809) idilər. B.Franklin maarifçi – filosof, siyasətçi və iqtisadçı idi. O, 
yaranmaqda olan cəmiyyətin fərdiyyətçiliyə  əsaslanan  əxlaq kodeksini əsaslandırmış, qul əməyini pisləmişdi. 
T.Ceferson və T.Peynin maarifçilik ideyaları isə inqilab illərində parlamışdı.  
XVIII əsrin 60-cı illərində Şimali Amerika koloniyalarında kütləvi azadlıq hərəkatı başlandı. Ingiltərə 
hökumətinin aqrar və  sənaye sahəsində qoyduğu məhdudiyyətlər, 1765-ci ildə verilmiş gerb rüsumu qanunu 
kolonistlərin səbrini tükəndirmişdi. Koloniyaçılar  İngiltərədə  gətirilmiş gerbli kağızları  məhv etmiş, gerb 
rüsumu yığanları isə soyunduraraq qatranlamışdılar. Ingiltərə hökuməti gerb rüsumunu ləğv etməyə məcbur olsa 
da koloniyalarının istismarını gücləndirmək üçün müxtəlif vasitələrdən əl çəkməmişdi. 
XVIII  əsrin ortaları  üçün Amerikan maarifçiliyi bazasında formalaşan milli mənlik şüuru, düşüncəsi, 
milli özünü təsdiq problemi qitədə müstəqillik hərəkatının başlanmasına təkan verdi. Amerikan koloniyalarının 
milli-azadlıq hərəkatının yüksəlişində əsası XVIII yüzilliyin ortalarında qoyulmuş “azadliq oğulları” təşkilatının 
əhəmiyyəti böyük oldu. Bu dövrdə  hələ milli müstəqillik ideyası formalaşmamışdı. 1775-ci il üçün 13 ingilis 
koloniyasında 2,5 mln. nəfərdən yuxarı ingilis, 500 mindən çox zənci-kölə yaşayırdı və ingilis əhalisi bilavasitə 
ingilis hakimiyyət orqanlarının yaratdıqları maneələr zəminində  tədricən müstəqilliyə meyl etməyə başlamış, 
hətta 1774-cü ilin sentyabrında Filadelfiyada I kontinental konqresin çağrılmasına nail olmuşlar.  
Konqres koloniyada yaşayan insanların təbii hüquqlarını – yaşamaq, azadlıq və mülkiyyət hüquqlarını 
əsas götürərək xüsusi bəyannamə qəbul etdi ki, burada İngiltərə parlamentində koloniyaların nümayəndəliyinin 
təsisi olunması tələbi öz əksini tapmışdı ki, bu tələb İngiltərə tərəfindən qəbul edilmədi.  
Koloniyaların müxtəlif təbəqələri içərisində seçilmiş I konqresin nümayəndələri ingilislər tərəfindən 
qovulduqdan sonra  1775-ci ilin mayında Finlandiyada II kontitental konqres fəaliyyətə başladı. Konqresin 
təşəbbüsi ilə 13 koloniya arasında yaradılmış  əlaqələr tezliklə ittifaq sazişlərinə çevrilmiş  və bu əlaqələrin 
sistemləşdirilməsi üçün gizli müxbir komitələri yaradılmışdır. Lakin ilk dövrlərdə koloniyalar İngiltərədən 
ayrılmaq yox, müxtar hüquqlar əldə etmək uğrunda mübarizə aparırdılar. 
Koloniyaların müstəqillik hərəkatı öz başlanğıcını 1776-cı ilin əvvələrində yazılmış  və müəllifi Tomas 
Peyn olan “Sağlam düşüncə” intibahnaməsindən (pamflet) başlanır. İntibahnamədə deyilir: “Artıq müzakirələr 
dövrü sona çatmışdır. Silah sonuncu vasitə kimi koloniyalarla İngiltərə arasında yaranmış mübahisəni həll 
etməlidir.” Tomas Peyn çıxış yolunu müstəqil respublikanın yaradılmasında görürdü. Elə bir respublika ki, 
insanların təbii hüquqlarının müqəddəsliyi üzərində qurulmalı 
idi.    Məhz belə 
şəraitdə II kontinental konqres 1776-cı il iyulun 4-də Tomas Ceffersonun hazırladığı  “İstiqlaliyyət 

---

 
78
bəyannaməsi”ni elan etdi. Bəyannamə 13 ingilis koloniyasının metropoliyadan ayrılmasını və sərbəst ştatlarda 
“ABŞ” adı altında vahid respublikada birləşməsini elan edirdi.  
Respublikanın ilk günlərindən etibarən xarici siyasət məsələləri ilə kontinental konqresin plenumu 
məşğul olurdu. Həm I, həm də II kontinental konqres öz plenumu vasitəsilə «gizli müxbir komitələrini» təsis 
etmişdi. Gizli müxbir komitələri ilk dövrlərdə koloniyaların fəaliyyətinin  əlaqələndirilməsində mühüm rol 
oynayırdı. Bu komitələr Kanadada da meydana gəlmişdi.  İngiltərənin Kanadanın  ərazisində 30 min nəfərlik 
hərbi qüvvə saxlaması Kanada ilə 13 koloniya arasında fəaliyyətlərin əlaqələndirilməsinə imkan vermədi. 
 
İstiqlaliyyət müharibəsi dövründə Amerikaya ingilis generallarından Burqoynun, Karnoullisin və 
Xounun başçılığı altında 90 min nəfərlik hərbi qüvvə daşınmışdı, alman muzdularından ibarət 30 minlik hərbi 
qüvvvəni də bura daxil etsək, 120 min nəfərlik ordunun Amerika sahillərinə aparıldığı nəticəsini alırıq. Lakin bu 
ordunun fəaliyyətinin  əlaqələndirilməməsi, həm də azadlıq mübarizəsinin vüsəti  İngiltərənin planlarını puça 
çıxardı. Əgər əvvəllər xarici siyasət məsələləri bu sahə ilə o qədər də bağlı olmayan orqanlara həvalə olunsa da, 
1777-ci ildə Saratoqi döyüşündən sonra bu məsədlə Dövlət departamenti yaradılmış və Dövlət Katibi postu təsis 
olunmuşdu. ABŞ-ın ilk Dövlət Katmbi Robert Lvinqston olmuşdu. Lakin Dövlət departementinin XIX 
yüzilliyin sonlarına qədər cəmi 80-ə qədər əməkdaşı var idi.