A niyazova. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

Orol ekologik muammosini hal etish yo`llar. 
Orol dengizi havzasi tabiiy muhitining 
hozirgi holati va uning rivojlanish jarayonini tahlil etish ekologik vaziyatni yanada 
keskinlashishini ko`rsatmoqda. Chunki Orol muammosi o`ziga xos ko`p qirrali va ko`p 
funktsiyali muammo, u yirik hududiy miqyosda mavjud bo`lganligi tufayli uning echimi 
Amudaryo va Sirdaryo havzalaridagi er-suv masalalarini to`ligicha ijobiy xal qilish bilan bog’liq. 
Orol muammosining tabiiy, ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari nihoyatda ulkan; avvalgi 
qulay sharoitni qayta tiklash umuman mumkin emas. 
Orol muammosi ikki qismdan iborat: 1) dengiz sathini ma`lum darajada saqlab qolish va 2) 
Orolbo`yida ekologik holatni optimallashtirish. Orol sathini ma`lum balandlikda saqlab kolish 
uchun hozirgi suv tankis bo`lib turgan sharoitda eng minimal miqdorga asoslanish maqsadga 
muvofiq. Hisob-kitoblarga qaraganda, dengizga muntazam ravishda yiliga kamida 20 kub km 
dan suv quyilib tursa, uning sathini 33 m mutloq balandlikda saqlab qolish mumkin bo`ladi. 
Agarda daryolar orqali keladigan suv shu miqdordan 10 kub km gacha kamaysa, uning yuzasi 
27,3 m mutloq balandlikgacha tushadi. Bu holda Katta dengiz ikki qismga bo`linib ketadi, uning 
sharqiy qismi unchalik chuqur bo`lmagan sho`rxokli qumlikka aylanadi, g’arbiy qismi esa ancha 
chuqur bo`lgani uchun (tubi -16 m da joylashgan) chuqurroq ko`lga aylanadi. Binobarin, Orolni 
dengiz sifatida saqlab qolish uchun unga kamida 20 kub km suv quyilib turishi kerak. Orolbo`yi, 
xususan Amudaryo va Sirdaryo del’talarida ekologik vaziyatni sog’lomlashtirish uchun eng 

---

avvalo aholini toza ichimlik suvn bilan to`la ta`minlash, qurib qolgan o`zanlar, ko`llarga 
muntazam ravishda suv yuborish va ular orqali yaylovlar hamda pichanzorlar, to`qayzorlarga suv 
chiqarishni amalga oshirish, dengizning qurigan qismida shamol harakatini to`sish uchun 
qumlarni fitomelioratsiya yo`li bilan mustahkamlash, sug’oriladigan zonada suvni ko`p iste`mol 
qiluvchi ekinzorlar maydonini kamaytirish va boshqa donli, poliz va mevali ekinlar maydonini 
kengaytirish, em-hashak ekinlari ekiladigan dalalarni ko`paytirish, erlarning meliorativ holatini 
tubdan yaxshilash va boshqa tadbirlar amalga oshirilishi kerak. Orolbo`yida, xususan 
Qoraqalpog’iston, Xorazm, Doshxovuz vohalarida Tuyamo`yin suv omboridan (Kaparas 
bo`limi) yozda jamg’arilgan, sho`rligi nisbatan kamroq bo`lgan suvi quvurlar orqali barcha 
tuman markazlari, yirik qishloqlarga hozirda etkazib berilmoqda. Ba`zi aholi punktlarida chet 
eldan keltirilgan suvni chuchuqlashtirib beruvchp qurilmalar ishlab turibdi. Bu borada tegishli 
dasturlar amalga oshirilmoqda. Aholi tibbiy ko`rikdan o`tkazilib, kasallarga sog’lomlashtirish 
markazlarida yordam berilmoqda. 
Orolbo`yida cho`llashishga qarshi kurashish uchun muxandislik loyixalarini amalga 
oshirilishi lozim. O`nlab yillardan beri ko`ndalang turgan asosiy muammoni xal etish uchun 
ko`pdan-ko`p loyihalar taklif qilindi. Ammo hozircha ularning birortasi ham hayotga joriy 
etilmadi. Bu loyihalarning hammasini ikki guruhga birlashtirish mumkin: 
1. Orol dengizi havzasida ekologiya vaziyatni ichki suv resurslarini burib yuborish 
hisobiga yaxshilashni taklif etayotgan (intraregional) loyihalar. 
2. Zarur miqdordagi suvni chetdan, ya`ni havza tashqarisidan keltirishni taklif etayotgan 
(ekstraregional) loyihalar. 
Orol dengizi sathini maxalliy resurslar hisobiga barkarorlashtirishni ko`zda tutuvchi 
loyihalar quyidagi manbalar suvini dengizga oqizishini taklif etadilar: 
1. Kollektor-drenaj tizimlari suvlarini. 
2. Sariqamish, Dengizko`l, Sultontog’, Maxanko`l, Arnasoy, Aydar va Sudoch’e tashlama 
ko`llari suvlarini dengizga burib yuborish. 
3. Gidromelioratsiya tizimining samaradorligini oshirish, sug’orish texnalogiyasini 
yaxshilash, suv resurslarini hududiy qayta taqsimlash va boshqa tadbirlar hisobiga istiqbolda 
tejab qolinadigan suvlar. 
Mazkur loyihalar hamda takliflarning barchasi Orol dengizi hamda Orolbo`yi ekologik 
holatini barqarorlashtirishga, mintaqada aholi salomatligini yaxshilashga, uning turmush 
darajasini ko`tarishga yo`naltirilgan amaliy tafsidagi ishlanmalar asosida bildirilgan. SHu 
boisdan ham ularni tezda amaliyotga tadbiq etish beqiyos ahamiyat kasb etadi.