A niyazova. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

Birinchidan,
bu qayta qurish tizimini zarurligi, ya`ni xo`jalikning «og’ir» sektorida qator 
samarasiz ishlab chiqarish korxonalarni yo`qotish bilan va markazlashgan iqtisodiyot uchun xos 
bo`lgan resurslarni yo`qotishni to`xtatish bilan bog’liq.
Ikkinchidan
, korxonalarni davlat moliyasiga kirib borishini to`xtatish, resurslarni 
subsidiya qilishni to`xtatish bilan bog’liq. Bu resurslarni iste`mol darajasini, xususan 
energiyasizlikni pasaytiradi. 
Uchinchidan
, kapitalni haqiqiy qiymatiga ishonch hosil qilish bilan bog’liq. Xom-ashyo 
resurslaridan foydalanishda isrofgarlikka barham berish bilan birga ishlab turgan korxonalarda 
jihozlarni uzluksiz almashtirib turishga to`g’ri keladi, hamda yangilarini qurish va eski 
texnologiyalarni konservatsiya qilinadi. 
To`rtinchidan,
xususiylashtirish bilan bog’liq, ya`ni davlatning ekologik harajatlardan holi 
qilish. So`nggi yillarda bozor iqtisodiyotiga o`tayotgan mamlakatlarda zararli chiqindilar hajmi 
keskin kamaydi. Bu birinchi navbatda iqtisodiyotni isloh qilish sharoitida ishlab chiqarishni 
pasayishi bilan bog’liq bo`ldi. Shuning uchun tabiat muhofazasi borasida shunday choralar qabul 
qilish muhimki, qaysiki buni u yoki bu mamlakatda inqirozdan chiqqandan keyin ham 
qo`llasinlar. 
Mintaqali ekologik muammolar turli komissiyalar faoliyatida o`z ifodasini topadi. Ular 
dunyoning turli qismlarida sotsial-iqtisodiy holatni o`rganadilar, hukumatlar uchun 
tavsiyanomalar ishlab chiqadilar va loyixalarni tatbiq qilishda ishtirok etadidlar. 
Xalqaro hamkorlik bitim va dasturlari. 
Oxirgi yillarda xalqaro hamkorlikning 
konventsiya, ko`p yoki ikki tomonlama bitim kelishuvi, shartnoma, dasturlar deb ataluvchi 
shakllari paydo bo`ldi. Tabiat muhofazasini u yoki bu aspekti bo`yicha mamlakatlarda qabul 
qilingan majburiyatlar ularning yakuniy ifodasidir. Bu konventsiyalarning eng ahamiyatlisi 
quyidagilar: 
- uzoq masofada havoning transchegaraviy ifloslanishi (1979 yil to`g’risida.) 
- Ozon qatlamini muhofazasi to`g’risida (1992 yil)
- Dengizlarni chiqindi va boshqa mahsulotlar bilan ifloslanishini oldini olish to`g’risida 
(1975 yil). 
- qora dengizni ifloslanishdan saqlash bo`yicha (1992 yil). 
- Biologik turli-tumanlik to`g’risida (1992 yil).
- Butun dunyo madaniy va tabiiy meroslarni muhofaza qilish to`g’risida va boshqalar. 
Yuqorida ko`rsatilgan konventsiyalar ko`zda tutilgan maqsadga erishishda aniq choralarni 
qo`llashni oldindan ko`rsatib beradi. Masalan: «Havoni transchegaraviy ifloslanishi 
to`g’risida»gi konventsiyada ma`lum vaqtga oltingugurtni chiqarishni pasaytirish, azot 
oksidlanishini o`rnatilgan hajmda bo`lishi vazifalari ko`rsatiladi. Oxirgi yillarda chidamli 
organik birlashmalar va og’ir metallarni chiqarib tashlashni chegaralash bo`yicha tadbirlar 
o`tkazilmoqda. 1996-1997 yillarda bu konventsiya bir necha kelishuvlar bilan yana to`ldirildi. 

---

SHu kabi maqsadlar atrof-muhit muhofazasi bo`yicha konvetsiya va bitim doirasida ishlab 
chiqilgan xalqaro dasturlarga ega. 
1993 yilda Markaziy va Sharqiy Yevropa uchun tabiat muhofazasi bo`yicha harakat dasturi 
qabul qilindi va mintaqada harakat qiluvchi xalqaro tashkilot va xususiy investorlarning Yevropa 
kengashi komissiyasi tashkil etildi. Dastur asosini uchta narsa tashkil etadi:
- Siyosatni isloh qilish. 
- Institutsion tizimni mustaxkamlash. 
- Investitsiya. 
Harakat dasturi strategik yondoshuv uchun barcha tadbirlarni qamrab olgan. Asosiy e`tibor 
birinchi navbatda o`tkaziladigan harakatlarga qaratiladi, ammo shu shart bilan, ya`ni uzoq 
muddatli ekologik-iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni hal qilinishi bilan kelishilgan holda 
amalga oshiriladi. ekologik yondoshish harajat va nafni sinchkovlik bilan tahlil qilinishiga 
asoslanish kerak. 
Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlaridagi mavjud pecypclar atrof-muhit holatini 
yaxshilash uchun juda chegaralangan imkoniyatga ega. Nari borsa kelasi, besh-o`n yilni o`z 
ichiga olishi mumkin. Chegaralangan resurslar birinchi navbatda eng zarur muammolarni echish 
uchun ishlatishi kerak. Imkoniyat bor erlarda ifloslanishni nazorat qilish uchun bozor 
mexanizmidan foydalanish mumkin. Ifloslanganlik uchun soliq to`lash, yoqilg’i uchun soliqlar, 
harajatlarni qoplash sxemasi kabi bozor mexanizmi elementlaridan foydalanish, atrof-muhitni 
orzu qilingan holatga keltirishda yordam beradi. Bunga albatta tartibga solishda odatiy 
yondoshuvlar bilan erishiladi. Tartibga solish chora-tadbirlarini o`tkazish asosan mayda 
ifloslantiruvchi zarrachalarni zararini sinash nazoratida talab qilinadi. (Og’ir metallar, ayniqsa 
qo`rg’oshin zarralari zaharli, kimyoviy vositalar). 
Birinchi navbatda diqqat e`tiborni lokal muammolarga qaratish kerak. Ko`pgina odamlar 
ularning sog’ligiga ta`sir ksrsatuvchi atmosfera, tuproq tarkibidagi qo`rg’oshin, havodagi 
oltingugurt changlari, nitratlar, hamda ichimlik suvi va oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi 
zararli vositalardan jabrlanadilar. Bu muammoni echish sog’liqni saqlash va farovonlikni 
oshirishga katta naf keltiradi. 
Zararli chiqindilarni kamaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar keng miqyosli 
transchegaraviy va sayyoraviy muammolarni xal qilishda ham o`z hissasini qo`shishi kerak. 
Oldin ekologik zarar keltirganlik uchun javobgarlik to`g’risidagi masalalarni xal qilish 
muhimdir. Buni aniqlamaslik moliyalashtirish va xususiylashtirishda qiyinchiliklar tug’diradi. 
Hukumat amaliy maqsadlarda oldin ifloslanish bilan bog’liq zararlarni qoplash bilan 
shug’ullanishi kerak. Hukumat ekologik standartlarni aniq belgilashi kerak, chunki bugungi 
korxonalarning yangi egalari rioya qilishlari kerak hamda yangi sharoitga o`tib ishlash davrini 
ham aniqlash kerak. Homiy mamlakatlar Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida 
transchegaraviy va sayyoraviy muammolarni echimini tezlashtirish uchun mablag’ ajratish 
masalalarini ko`rib chiqishlari kerak. Sarf harajatlarni minimum darajasiga kamaytirpsh Yevropa 
mamlakatlarini ko`plarini diqqat e`tiborida turibdi. Agar transchegaraviy oqimlarga sof harajatlar 
qisqarsa, mamlakatlar boshlang’ich bosqichlarda erkin harakat qiladilar yoki eng muhim 
vazifalarni bajaradilar. 
Ekologik - iqtisodiy dastur vazifalarini amalga oshirnsh uchun qator xalqaro 
tashkilotlarining moliyaviy yordami imkoniyati xalqaro hamkorlikning muhim aspekti 
hisoblanadi. Bu yordamni Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro Valyuta fondi, qishloq 
xo`jaligi taraqqiyoti bo`yicha Xalqaro fond, YUNEP fondi va boshqalar ajratishi mumkin.