9 mavzu. Nutqiy patologiya sbaroitida nutqning grammatik quriiish va
bog‘iangan nutqni shakllanishi
1. Maktabgacha tarbiya yoshdagi nutqnig to‘liq rivojlanmagan bolalarda
2. nutqning grammatik quriiish va bog‘iangan nutqni shakllanishi.
Adabiyotlar
1. Mamedov K.K., SHoumarov E.B. Akli zaif bolalar psixologiyasi. Ukuv
kullanma. T.: Ukituvchi, 1994.
2. Petrova V.G., Belyakova I.V. Psixologiya umstvenno otstalыx
shkolьnikov. -M.: ASAMEDIA, 2004.
3. Mo‗minova L., Amirsaidova Sh. va boshqalar. Maxsus psixologiya. - T.:
O‗zbekiston faylasuflar milliy jamiyati nashriyoti, 2013.
Dislaliya artikulyasion apparat a‘zolarining (til, lab, pastki jag)
xarakatchanligidagi kamchiliklar natijasida xam sodir bo‘ladi. Bu xol
bolaning tilni kerakli xolatda ushlab tura olmasligi yoki bir xarakatdan
ikkinchi xarakatga tez uta olmasligida namoyon bo‘ladi.
Dislaliya funksional eshituvning pasayishi natijasida xam paydo
bo‘lishi mumkin.
Bolaning ak,liy rivojlanishidagi kamchiliklar xam ogir va uzok davom
etadigan dislaliyaga sabab bo‘ladi. Oligofren bolalarning 50% da tovushlar
talaffuzidagi kamchiliklar bo‘lishi mumkin.
Talaffuzidagi kamchiliklar uz xarakteriga, ma‘lum tovushlar gruppasiga
tegishli bo‘lishiga kura dislaliya kuyidagi turlarga ajratiladi:
1.
Sigmatizm (grekcha «sigma» «s» xdrfining nomini bildiradi).
Bunda sirgaluvchi (s, z) va shovkinli (sh, j, ch) tovushlar talaffuzida
kamchiliklar kuzatiladi. Sirgaluvchi va shovkinli tovushlarning boshka
tovushlarga almashtirilishi parasigmatizm deb yuritiladi. Masalan, soat —
«toat», juja — «duda», choynak — «toynak».
2.
Rotatsizm (grekcha «ro» xarfi nomidan olingan bulib, «r» to-
vushni bildiradi) —/gtovushning talaffuzidagi kamchiliklardir. R tovushini
boshk,a tovushlar bilan almashtirilishi pararotatsizm deb yuritiladi. Masalan,
raketa — «yaketa», rom — «lom», ruchka — «yuchka».
3.
Lambdatsizm (grekcha «lambda» xarfini nomidan olingan bulib, l
tovushini bildiradi) — l tovushining talaffuzidagi kamchilikdan iborat.
j7tovushining boshka tovushlarga almashtirilishi paralambda -ssizm deb
yuritiladi. Masalan, lola — «yoya», gul — «guy».
75
4.
Til orka tovushlaridagi kamchiliklar:
kappatsizm — k tovushining nutqda yukligi, parakatatsizm «k» tovu-
shining almashtirilishi. Masalan, koptok — «topto», kitob — «titob»;
gammatsizm — k tovushining nutqda yukligi, parakatatsizm «g»
tovushining almashtirilishi. Masalan, gul — «dul», gilam — «dilam»;
xitizm — x tovushining nutqda yukligi, paraxitizm «x» tovushining
almashtirilishi. Masalan, xat — «tat», xuroz — «turoz»;
yotatsizm — y tovushining nutqda yukligi, parayotatsizm «y» tovu-
shining almashtirilishi (grekcha kappa, gamma, xi, yota xarflarini nomidan
olingan bulib, k, g, x, y tovushlarini bildiradi).
5.
Jaranglatish nuksonlari — jarangli undosh tovushlar talaffuzidagi
kamchiliklar. Bu kamchiliklar jarangli undosh tovushlarni jarangsiz undosh
tovushlarga almashtirilishidir: b-p, d-t, v-f, z-s, j-z, g-k va boshkalar.
Rinolaliya (grekcha suzdan olingan bo‘lib, rhinos - burun, lalia - Nutq
apparatining anatomik va fiziologik kamchiliklari sababli ovoz tembri va tovushlar
talaffuzidagi buzilishdir.
Rinolaliya hosil bo‘lishga kura dislaliyadan farqqiladi, ya'ni rinolaliyada
tovushlarni burun-dimog bilan talaffuzqilish hollari kuzatiladi.
Rinolaliyada tovushlar artikulyatsiyasi, fonatsiya, tovush hosil bo‘lish
mehanizmlari jiddiy ravishda normadan chetga chikadi.
Normal fonatsiya bo‘lganda kishida burun tovushlaridan tashkari Nutqdagi
hamma tovushlarni talaffuzqilish vaqtida burun-halqum va burun bo‘shlig‘ining
bugiz va og‘iz bo‘shlig‘idan ajralishi ruy beradi.
Rinolaliyada Nutq kechikib rivojlanadi, ya'ni birinchi suzlar ikki yoshda va
undan keyin paydo boladi. Nutq o‘ziga hos sifatli hususiyatlarga ega boladi.
Impressiv Nutq nisbatan normal rivojlanadi, ekspressiv Nutqda ahamiyatli
uzgarishlar boladi. birinchi navbatda bemorlar Nutqini kam tushunarliligini
ta'kidlash zarur. Og‘iz bo‘shlig‘ida tilning nuqsonli holati natijasida undosh
tovushlar til uchi holatini uzgarishi va yuz muskullarining ortikcha faollashuvi
hisobiga hosil boladi. Til uchi holatini bu kabi uzgarishlari nisbatan doimiy bo‘lib,
ma'lum bir tovushlarning artikulyatsiyasi bilan o‘zaro munosabatda boladi.
Bemorlar uchun ba'zi undosh tovushlarning talaffuzi katta kiyinchilik tugdiradi,
ya'ni l,t,d,ch,sh,j,r tovushlari uchun yuqori tishlar va alveollar oldida zaruriy tusik
yarata olmaydilar, s,z tovushlarining talaffuzi uchun pastki tishlar oldida tusikni
hosil kilmaydilar va og‘izdan nafas chiqara bilmaydilar, shuning uchun
rinolaliklarda sirgaluvchi va shovkinli undosh tovushlar talaffuzi o‘ziga hos
jaranglashga ega boladi. K,g tovushlari umuman yo‘q boladi, yoki harakterli
portlash ularo‘rnini bosadi. Unli tovushlar tilning orqaga tortilishi va havoni
76
burundan chikishi bilan talaffuz kilinadi va sustlashgan lab artikulyatsiyasi bilan
harakterlanadi. Shu tarzda unli va undosh tovushlar kuchli burun ottenkasi bilan
shakllanadi. Ularning artikulyatsiyasi ahamiyatli darajada uzgargan boladi va
tovushlar o‘zaro aniq differentsirlashmagan boladi. Rinolalik Nutqining tinglovchi
uchun umumiy harakteristikasi - burun ottenkasi hirillagan tovushlardir. Bunda
jarangsiz tovushlar h tovushiga yaqin holda, jarangli k,g frikativ tarzda, ulardan lab
va lab-tishlilari matn tovushiga yaqin, oldingi lab tovushlari n tovushiga uhshatilib,
jaranglashi modifikatsiya kilingan boladi. Ba'zida rinolaliyalar Nutqidagi
artikulemalar normaga juda yaqin boladi, lekin shunga karamay ularning talaffuzi
eshituvchi tomonidan nuqsonli deb idrok kilinadi, chunki Nutqiy nafas olish
buzilgan boladi, artikulyatsiya va tovush effektiga ta'sir kiluvchi yuz
muskullarining ortikcha kuchlanishi paydo boladi.
Dizartriyada miyaning turli joylarida jarohatlanishlarni aniqlash mumkin.
Masalan, miya yarim sharining chap va ung tomonida, etti tuhumsimon markazdan
utuvchi sistemada, asab tugunchalari qobig‘ida, dientsefal doirada, turt tepaligida,
ko‘prik, chuzinchon va orqa miyada kuzatilishi mumkin. Ammo klinikada
ishlovchi tadqiqotchilar bu masalaga kam e'tibor beradilar. Nozologik va topik
tomondan dizartriyani belqilash diagnostikasi odatda nevrologik alomatlarni
barcha shart-sharoitlarini inobatga olgan holda olib boriladi. (Buni 1926 yilda
M.S.Margulis ham ta'kidlab utgan).
Dizartriyada Nutqning leksik-grammatik tomonining buzilishi asosiy buzilish
hisoblanmaydi. Bunda Nutqning tovush tomondan buzilishi etakchio‘rinda turadi.
2. Dizartriyaning shakllari.
Dizartriya formalari bo‘yicha kuyidagicha tasnif kilinadi:
I. Bulbar dizartriya
II. Psevdobulbar dizartriya
III. Qobiq dizartriyasi
IV. Qobiq osti dizartriyasi
V. Miyachali dizartriya
Bulbar dizartriya — bu uzunchok miyada joylashgan IH (til-halqum), H
(sayyor, adashgan), HI (kushimcha nerv), HII (til osti) juft nervlarning yadrolari va
ildizchalarining zararlanish natijasidir.
Bulbar dizartriyada ovoz pardalari falajlanganligi uchun ovoz chiqarish
mumkin bo‘lmay koladi (afoniya) yoki ovoz burilib chikadi. Bola mankalanib
gapiradi, chunki yumshoq tanglay burun yo‘lini bekitmaydi. Yumshoq tanglay
muskullari falajlanganligi uchun eyilayotgan ovkat burundan kaytib tushadi.
Falajlanish natijasida traheyaga boruvchi yo‘l mahkam bekilmaydi, buning
natijasida ovkat traheyaga ketib kolishi mumkin. Shu sababli bola ovkat
77
yutayotgan vaqtda ko‘p hollarda kalkib ketadi. Buning natijasida bolada
aspiratsion pnevmoniya paydo bo‘lishi mumkin. Og‘izni ochib kurilganda
falajlangan tomonda yumshoq tanglay osilib yotgan boladi va «a» unlisini qattiq
atakada
talaffuzqilganda
yumshoq
tanglayning
falajlangan
tomoni
harakatlanmaydi. Kichik tilcha soglom tomonga tortilib turadi. Yutish refleksi
so‘ngan boladi. Tilning orqa tomonining uchdan bir qismida ta'm bilish kobiliyati
ham yo‘qoladi, ukchish refleksi sunadi.
Bulbar dizartriyada falajlanish bir tomonlama boladi, bola Nutqda jarangli
tovushlarni kullay olmaydi. Shuningdek, boshqa ko‘pgina tovushlarni buzib
talaffuzqilish hollari ham kuzatiladi.
II. Psevdobulbar dizartriya. Dizartriyaning bu formasi olimlar tomonidan eng
ko‘po‘rganilgan bo‘lib, hayotda ko‘proq uchrab turadigan nuqson hisoblanadi.
Psevdobulbar dizartriya, bolaning ilk yoshlik davrida, tugruk vaqtida yoki
homilalik davrida turli bosh miya kasalliklari—entsefalit, miya shishlari h,amda
miya jarohat-lari sababli bosh miyaning organik jarohatlanishi natijasidir.
Psevdobulbar dizartriyada bulbar dizartriyaning ko‘pgina belqilari paydo
boladi. Bulbar dizartriyada uzunchok miyada joylashgan IH (til-halqum), H
(adashgan), HI (kushimcha), HII (til osti) juft nervlarining yadrolari va ildizchalari
jarohatlangan bo‘lsa, Psevdobulbar dizartriyada ana shu IH, H,. HI, HII juft nervlar
markaziy nevronlarining utkazuvchi yo‘llari jarohatlangan boladi. Bulbar
dizartriyada jarohatlanish bir tomonlama bo‘lsa, Psevdobulbar dizartriyada
jarohatlanish ikki tomonlama boladi, shuning uchun buni Psevdobulbar falaj
deyiladi. Bunda yumshoq tanglay har ikki tomonda osilib turadi.
Psevdobulbar falajda bolada umumiy va Nutqiy motorika buziladi. Bola
yomon emadi, entikadi va yomon yutadi. Og‘izlaridan doimo sulak ajralib turadi,
yuz muskullari harakati ham buzilgan boladi. Bola lunjlarini shishira olmaydi,
tillarini harakatga keltirishda kiynaladi. Artikulyatsion harakatlarni juda kiyinchilik
bilan bajaradi. Yakkol namoyon bo‘luvchi kamchiliklardan biri ihtiyoriy
harakatlarni bajara olmaslikdir. Bolada nafas olish jarayoni buzilib ovozlari
monoton, mankalangan boladi.
Psevdobulbar dizartriya shartli ravishda 3 darajag‘a ajratiladi: engil , o‘rta,
ogir.
1. Psevdobulbar dizartriyaning engil darajasi artikulyatsion apparat
harakatlarida ko‘pol buzilishlarining yo‘qligi bilan harakterlanadi. Bunda asosiy
artikulyatsion kiyinchilik til, lablarda harakatni tez va aniq bajara olmasliklarida
seziladi. Bunday bolalarda talaffuz kamchiliklari asosan artikulyatsion harakatlarni
aniq, tez bajara olmasliklari natijasida yuzaga keladi. Nutq birmuncha sekinlashgan
boladi. .Artikulyatsion jihatdan kiyin bo‘lgan tovushlar: j, sh, r, ch, s talaffuzida
78
kamchiliklar kuzatiladi. Jarangli tovushlar talaffuzida ovoz etarli darajada ishtirok
etmaydi.
Tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar fonematik rivojlanishga salbiy ta'sir
kursatadi. Dizartriyaning engil darajasida ko‘pchilik bolalar tovushlar analizida bir
kator kiyinchilikka uchraydilar. Bunday bolalar yozuvda o‘ziga hos hatoliklarga
yo‘l kuyadilar, ya'ni tovushlarni almashtirib yozadilar (sh—d; sch—ts va
boshqalar). Nutqning leksik va grammatik tomonlarida kamchiliklar deyarli
kuzatilmaydi. Shunday kilib, Psevdobulbar dizartriyaning engil darajasida
bolalarda asosan Nutqning fonetik tomonida kamchiliklar kuzatiladi.
Bunday kamchilikka ega bo‘lgan bolalarda eshitish va aqliy rivojlanish
normada boladi.
2. Psevdobulbar dizartriyaninko‘rta darajasida bolada yuz muskullar harakati
yo‘qolgan boladi. Bu holat dizartriyaninko‘rta ogir darajasi uchun harakterlidir.
Lab va til harakatlari chegaralangan boladi. Bola lablarini oldinga chuza olmaydi,
unda til harakatlari ham cheklangan boladi, u tilining uchini yuqoriga kutara
olmaydi, chap va ung tomonlarga harakatlantira olmaydi, hamda kerakli holatda
ushlab tu-rolmaydi.
Asosiy kiyinchiliklar bir harakatdan ikkinchi harakatga utishda yakkol
namoyon boladi. Yumshoq tanglay kam harakatchan boladi. Bolada sulak okishlari
hamda chaynash va yutish aktlarida kiyinchiliklar kuzatiladi.
Artikulyatsion
apparat
funktsiyasidagi
kamchiliklar
ogir
talaffuz
buzilishlariga olib keladi. Bunday bolalar Nutqi tushunarsiz boladi va kechikib
rivojlanadi.
3. Psevdobulbar Dizartriyaninr ogir darajasi bu – anartriyadir. Bunda asosiy
kamchilik muskullarni ogir buzilishi va Nutq apparatining to‘liq faoliyatsizligi
bilan harakterlanadi. Anartrik bolalar yuzi ma'nosiz, uzgacha kurinishda boladi,
pastki jag‘ tushgan, og‘izlari doimo ochiq holda boladi. Til og‘iz bo‘shlig‘ida
harakatsiz yotadi, lab harakati uta chegaralangan boladi. Chaynash va yutish
aktlarida kiyinchilik kuzatiladi. Nutq to‘liq bo‘lmaydi.
III. Miyachali dizartriya — bu miyachaning zararlanishi natijasida paydo
boladi. Bunda, Nutqninr ravonligi, balandliri, sur'ati buzilgan boladi.
Dizartriyaning bu formasi hayotda kamo‘rganilgan.
IV. Qobiq dizartriyasi. Dizartriyaning bu shaklida artikulyatsion apparat
motorikasida ihtiyoriy harakatlar buzilgan boladi. Bunda ham tovushlar talaffuzida
kamchiliklar kuzatiladi. Bolalar bir tovush talaffuzidan ikkinchi tovush talaffuziga
utishda hamda bir artikulyatsion holatdan ikkinchi artikulyatsion holatga utishga
kiynaladilar. Bolalar tovushlarni alohida aniq talaffuz etish kobiliyatiga ega
boladilar, lekin Nutqda tovushlarni noto‘g‘ri talkin etadilar yoki bir-biriga
79
almashtiradilar. Bunday bolalarda Nutqning leksik-grammatik tomoni normada
boladi.
V. Qobiq osti dizartriyasi — dizartriyaning bu formasi, bosh miya qobiq osti
tugunlarining jarohatlanishi natijasida paydo boladi. Qobiq osti dizartriyasi
muskullar tonusining buzilishi va riperkinezlarning bo‘lishi bilan harakterlanadi.
Muskullar tonusining buzilishi va giperkinezlar ovoz va artikulyatsiya
buzilishlariga olib keladi.
Qobiq osti dizartriyasining harakterli belqilari Nutqning sur'ati, ritmi va
intopatsiyasining buzilishidir.
Alaliya -eng ogir nutq nuqsonlaridan biri hisoblanadi, bunday nuqson paytida
bola til orqali mulokot vositasidan butunlay ajraladi: uning Nutqi mustakil va
logoped yordamisiz shakllanmaydi.
Alaliya (grekcha a — inkor ma'nosini anglatuvchi yuklama va lotincha 1alia –
Nutq) Nutqning yo‘qligi yoki bolaning ona kornida yoki dastlabki rivojlanish
bosqishida Nutq shakllanishiga qadar bosh miya qobig‘i Nutq doirasining organik
jarohatlanishi okibatida uzluksiz rivojlanmay kolishidir. Alaliyalik bolalar
pedagogik jihatdan turli guruhlarga mansub bo‘lib, bu guruhlar bir-biridan nuqson
darajasiga va tuzatish ishlarining samaradorligiga karab farqlanadi. Alaliya
bolalarda periferik eshitish va artikulyatsion apparatning saqlangan holida
kuzatiladi. Bunday omillar ulardagi Nutq rivojlanishi uchun aqliy imkoniyatlarning
mavjudligidan dalolatdir.
Mutahassis bo‘lmagan kishi alaliyalik bolalar bilan kiska vaqt
mulokotqilganda, ularning nutqini ko‘pincha tushunolmaydi. «Oyi keli», «matta
boch» (oyim keldilar, maktabga boraman) kurinishidagi noto‘g‘ri gapirishlar ayrim
vaziyatlarda,
Nutqga zaruro‘rgu berilganda va yuz ishoralari bilan
mustahkamlanganda tushunarli bo‘lishi mumkin. Dastlabki rivojlanish
bosqishidagi bola kiska muddatli vaziyat kurinishi bilan bog‘liq bo‘lmagan hodisa,
harakat hohishini aytib berolmaydi, shu yusinda u Nutqiy mulokotda ishtirok
etmaydi.
Ikkinchi darajali nutq rivojlanishiga ega bo‘lgan bola uzining alohida
kuzatuvlari, mulohazalarini atrofdaqilarga ko‘proq tushunarli tarzda aytib bera
oladi. Masalan: «Voy. Bolyay. Kuchu yuguy. Boya kontida uchchi»—Kor.
Bolalar.Kuchuk yugurdi. Bola konkida uchdi.
Bolalarning uchinchi rivojlanish darajasiga ega bo‘lgan nutqi ko‘proq ochiq
bayonqilishni uz ichiga oladi. Lekin ularni tahlilqilishda leksik-grammatik va
fonetik jihatdan hatolar yakkol kuzga tashlanadi. Masalan: «Oiymiynikiga bodim.
Meni aka dotoy. Kaytoka ekki, uytogi kayashti. Noshim uyida teti»—
80
Oyimlarnikiga bordim. Mening akam doktor. Kartoshka ekdik,o‘rtogim karashdi.
Nozim uyiga ketdi.
Afaziya - markaziy organik turga oid ogir Nutq buzilishlari katoriga kiradi.
Bu ko‘proq yoshi o‘tibroq kolgan kishilardagi miya kon aylanishining buzilishi
okibatida paydo boladi.
Afaziya (grekchadan olingan a—inkor ma'nosini anglatuvchi yuklama, phasis
- Nutq) - Nutqning to‘liq yoki qisman yo‘qolishi, u odatda bosh miyaning lokal
jarohatlanishi natijasida yuzaga keladi.
«Afaziya» atamasi logopediyaga dastlab HIH asrda frantsuz olimi Trusso
tomonidan olib kirilgan edi.
Afaziya sabablari nutqning shakllangan bosqishida bosh miya Nutq
sistemasining turli hil organik buzilishlaridan iboratdir. Ushbu patologiya paytida
miya chap yarim sharining old, orqa, yon va tepa qismlarida jarohatlanishlar
kuzatiladi.
Afaziya kuyidagi hastaliklarning natijasi hisoblanadi:
a) bosh miyaning ogir jarohatlanishi;
b) miyaning yalliglanish jarayoni va unda usmalarning paydo bo‘lishi;
v) kon-tomir kasalliklari va miyada kon aylanishining buzilishi.
Afaziyaning shakli, nuqsonning ogirligi va uning utib borish harakteri
kuyidagi omillarga bog‘liqdir:
a) shikastlanish o‘chog‘ining kengligi va uning tarkalishini cheklash;
b) miyada kon aylanishi buzilishining harakteri;
v) miyadagio‘rindoshlik vazifasini bajaruvchi kasallanmagan bo‘limlarning
holati.
Dostları ilə paylaş: |