A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Zəfəran (Crocus Sativus L). Azərbaycanda geniĢ istifadə edilən və qədim tarixi
olan sərfəli və nadir bitkilərdən biri də zəfərandır. Azərbaycanda bir sıra ənənəvi
200 xörəklərin, spirtsiz içkilərin və müxtəlif növ Ģirniyyatların hazırlanmasında xoĢ ətirli zəfərandan geniĢ istifadə edilir. Xalq arasında "bitkilərin Ģahı" adlanan zəfərandan boyaqçılıqda, həmçinin təbabətdə bəzi xəstəliklərin (üĢütmə, qıcolma və göz və s. xəstəliklərin) müalicəsində əsrlər boyu istifadə edilmiĢdir. Onun gözoxĢayan narıncı rəngi, xüsusi dadı və xoĢ ətri vardır. Zəfəran hələ e.ə. II minillikdə qədim Misir və Hindistanda becərilmiĢdir. Lakin Azərbaycan Əfqanıstan, Ġran və b. ölkələrlə yanaĢı, zəfəran bitkisinin ilk vətənlərindən hesab edilir. Yəqin ki, Azərbaycanda zəfəran hələ eramızdan çox-çox qabaq becərilmiĢdir. Bu bitkinin Azərbaycanda orta əsrlərdə becərilməsi və Ģöhrətlənməsi haqda bir sıra mənbələrdə məlumat verilir. Hələ eramızın IX-X əsrlərində Azərbaycandan xarici ölkələrə baĢqa məhsul- larla yanaĢı zəfəranın da ixrac edildiyi qeyd edilir [34]. XII-XIII əsrlərdə ġərq və Qərb ölkələrilə ticarətdə Azərbaycandan çoxlu zəfə- ran ixrac edilmiĢdi [35]. Zəfəran Xəzər sahili vilayətlərində, xüsusilə AbĢeronda daha çox becərilmiĢdir. XVIII əsrdə AbĢeronun əksər kəndlərində ən çox becərilən bitkilərdən biri zəfəran olmuĢdur [36]. XVIII əsrin əvvəllərində Bakının ətraf kəndlərində bir neçə yüzdən çox zəfəran plantasiyası olmuĢdur. XVIII əsrin sonunda AbĢeronda çoxlu və yüksək keyfiyyətli
201 zəfəranın becərildiyi haqqında ölkədə olmuĢ səyyahların yol qeydlərində və əsərlərində də maraqlı məlumatlar vardır. Bu qeydlərdə hətta AbĢeron zəfəranı öz dadı, ətri və keyfiyyətinə görə Fransa və Ġtaliyada becərilən zəfərandan daha üstün olduğu göstərilirdi [37]. XIX əsrin əvvəllərində AbĢeronda zəfəran bitkisinin becərilməsi daha da geniĢ- lənir. AbĢeron zəfəranı ölkənin daxili tələbatını ödəməklə yanaĢı, Cənubi Qafqaz. Türkiyə, Ġran, Rusiya və baĢqa ölkələrin bazarlarında satılmaq üçün daha çox gön- dərilirdi. Mənbələrdə AbĢeronda zəfəranın neft və duzdan sonra xarici ticarətdə əsas rol oynadığı göstərilir. Həmin əsrin 30-cu illərində Bakı əyalətində 1000 pud zəfəranın toplandığı qeyd edilir [38]. 1885-1886-cı illərdə AbĢeronun yalnız Bilgəh, Buzovna, MaĢtağa, Nardaran, Zabrat, ġağan, Türkan, Hövsan, Əhmədli, Biləcəri, Goradil və Kürdəxanı kəndlərində yetiĢdirilən zəfəran sahəsi 250 desyatin olmuĢ- dur [39]. Ümumiyyətlə, burada 1643 təsərrüfat bu bitkinin yetiĢdirilməsi ilə məĢğul olurdu ki, bunun da 50 faizdən çoxu ancaq MaĢtağa kəndinin payına düĢürdü [40]. Qafqazda, ancaq Azərbaycan ərazisində yetiĢdirilən zəfəran bitkisi XX əsrin əvvəllərində də AbĢeronun bir sıra kəndlərində geniĢ Ģəkildə əkilib-becərilirdi. Çoxillik bitkilər ailəsinə mənsub olan zəfəranın AbĢeronda becərilməsinin əsas səbəblərindən biri də buranın torpağı və iqlimlə əlaqədardır. Ona görə də qumsal torpağı, isti iqlimi və suyu az tələb edən zəfəran bitkisinin AbĢeronda becərilməsi təbii haldır. AbĢeron torpağı isə bu bitkinin becərilməsi üçün lazım olan bütün amillərə malikdir. Zəfəranın yüksək məhsuldarlığı üçün qumsal torpaq, gündəyən və külək tutmayan sahə daha əlveriĢlidir [41]. Bir qayda olaraq zəfəran çox da böyük olmayan sahədə becərilir. Bitkinin becərilməsi nəzərdə tutulan həmin sahənin torpağı iki dəfə Ģum edilir. ġum edilən sahənin alağı tamamilə təmizlənir Sonra sahəyə peyin tökülür. Hər hektarda təxminən 40-a qədər taxta olur. Hər taxtaya bir xəlbir zəfəran soğanağı (toxumu- baĢ) basdırılır. Açılan Ģırımların dərinliyi 30-35 sm-dən az olmur. ġırımlararası məsafə texminən 40 sm-ə qədər olur. Soğanaqlı bitki olan zəfəran bir qayda olaraq hər 4-5 ildən bir çıxarılıb sahələrdə artırılır. Bir baĢ soğanaq 5 ildə on dəfədən çox artır. Zəfəranı basdırarkən gələcək illərdə əkmək üçün toxumluq ayrılan bitkinin cavan və sağlam olmasına xüsusi diqqət verilirdi. Hər beĢ ildən bir zəfəranın soğanaqları iyul ayının sonlarında torpaqdan çıxarılır. Çıxarılan soğanaqlar təxminən bir ay müddətində kölgəli yerdə havaya verilir. Avqustun ortalarından etibarən sahələrə basdırılır. Noyabr ayının əvvəllərində zəfəranın yarpaqları cücərir və gül açır. Zəfəran gülünün toplanması iki həftəyə qədər davam edir. Gül bir qayda olaraq iki gündən bir səhər tezdən yığılır. Sonra həmin güllərdən onun telləri (zəfəran telləri) ayrılırdı. Rəngi və dadı dəyiĢməsin deyə, zəfəran telləri xüsusi binalarda və kölgəli yeriərdə saxlanılır. Yığılan tellər ertəsi günü qurudulur. Telləri metal qaba töküb sonra zəif odda bir qaydada qurudurdular. Qurudulma prosesi xüsusi ustalıq tələb edirdi. Beləliklə də xalis zəfəran xüsusi kisəciklərdə daxili bazarlarla yanaĢı, bir
202 sıra xarici ölkə bazarlarına da göndərilirdi. Hazırda AbĢeronun bir sıra kəndlərində zəfəran bitkisi, az da olsa, becərilir.
biridir. Kətan bitkisi Qafqazın bir sıra yerlərində çox qədimdən bitmiĢ və toxuculuqda istifadə edilmiĢdir. Artıq sübut olunmuĢdur ki, Misir, Beynəlnəhr, Hindistan və baĢqa ölkələrlə yanaĢı, Qafqaz da kətanın ilk vətənlərindən biridir. Strabon xəbər verir ki, Kolxidada yaĢayan əhali kətandan parça hazırlayır. Burada hazırlanan parça çox yerlərdə məĢhurdur [42]. Kolxida kətanının ġərq ölkələrində yayılması bir həqiqətdir [43]. P.M.Jukovskinin fikrincə, qədimdə dünya kətançılığı tarixində Kolxidanın böyük rolu olmuĢdur [44]. Azərbaycanda da kətandan istifadə edilmənin qədim tarixi vardır. Çox maraqlıdır ki, Muğan, Lənkəran, ġamaxı, Qəbələ və baĢqa rayonların ərazisində yabanı kətan bitkisinə hazırda da rast gəlirik [45]. Tunc dövründə Azərbaycanda toxuculuğun inkiĢafı ilə əlaqədar yunla yanaĢı, kətan lifindən də istifadə edilmiĢdir. Qədim Mingəçevir arxeoloji qazıntılarından Tunc dövrünə aid kətan lifinin sapı, ipi və parça qalıqlarının tapılması daha böyük əhəmiyyət kəsb edir [46]. Çox ola bilsin ki, albanlar arasında kətandan hazırlanmıĢ parça, paltar və baĢqa əĢyalar daha çox yayılsın. Həmin dövrə aid zərif lifli kətan parça qədim Mingəçevir qazıntılarından aĢkar edilmiĢdir. Eramızın IX-X əsrlərində Azərbaycanda toxunan kətan parçaların hətta qonĢu ölkələrə göndərilməsi və orada yüksək qiymətləndirilməsi bir sıra mənbələrdə qeyd edilirdi. Anonim "Əcaib əd-dünya" əsərində Səlmas və Xoyda kətandan zərif parçaların toxunduğu xəbər verilir [47]. Azərbaycanda kətan sonrakı əsrlərdə də becərilmiĢ və onun lifindən toxuculuqda istifadə edilmiĢdir. Kətanın toxumu yağlı olduğundan ondan alaf kimi də istifadə edilirdi. Birillik bitki sayılan kətanın toxumu taxıl kimi səpilir və bir neçə dəfə suvarılırdı. Əsrlər boyu kəndlilər kətanı sadə üsulla becərmiĢ, onun toxumunu toplamıĢ, lifini əyirmiĢ və özlərinin tələbatlarına uyğun parça və baĢqa Ģeylər toxumuĢlar. Kətan parçalar, pambıqdan toxunan parçalara nisbətən daha möhkəm olur. Çox güman ki, orta əsrlərdə kətandan sicim, çatı, örkən, balıq tutmaq və quĢ ovlamaq üçün tor və baĢqa ləvazimat da hazırlanmıĢdır. Bu bitki XIX-XX əsrin əvvəllərində də Azərbaycanın bəzi bölgələrində becərilmiĢdir. Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|