A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

Döl  və  qulluq  qaydaları.  Damazlıq  qoçların  seçilib  sürüyə 

buraxılmasında əsas etibarilə onların nəsli, iriliyi, Ģaqqalı, yaraĢıqlı olması, ətliliyi 

və  yunu  nəzərə  alınırdı.  Sürünün  artımı  və  törəmənin  yaxĢı  olması  üçün  diqqətlə 

---

 

 

237 

seçilib  və  nəzərdən  keçirilən  qoçlara  xüsusi  qulluq  göstərmək  lazım  gəlirdi.  Bir 

qayda  olaraq,  qoçlara  yem  verilməsi  və  ya  onların  xama  qoyulmuĢ  örüĢlərdə 

otarılmasına  xüsusi  qayğı  ilə  yanaĢılması  tamamilə  təbii  idi.  Adətən,  100  baĢ 

qoyuna  5-6  baĢ  seçmə  qoç  qatılırdı.  Qoç  qatma  müddəti  təxminən  bir  ay  çəkirdi. 

Maldarlar  cinsin  tədricən  yaxĢılaĢdırılmasına  xüsusi  diqqət  yetirirdi.  Bu,  hər 

Ģeydən əvvəl, yunun, südün çoxluğu və yüksək ətliliklə əlaqədar idi. Azərbaycanın 

müxtəlif  iqlim  Ģəraitinə  malik  olması  ilə  əlaqədar  bu  ərazidə  qoçun  sürülərə 

qatılması  və  döl  vaxtı  da  fərqli  olurdu.  Dölə  hazırlıq  və  onun  yüksək  səviyyədə 

həyata keçirilməsi qoyunçuluq təsərrüfatmda ən mühüm və çətin məsələlərdən biri 

hesab edilirdi. 

Ona  görə  də  döl vaxtı çobanlardan əlavə  sürüyə  dölçülərin göndərilməsi 

təsadüfi  deyildi.  Bu,  hər  Ģeydən  əvvəl,  dölü  mütəĢəkkil  keçirmək  və  itkisiz  baĢa 

vurmaqdan ibarət idi. Döl təxminən bir ay çəkirdi və döl ayı adlanırdı. Ana qoyun 

doğandan 3-4 gün sonra onu balasından ayırır, gündə bir, bəzən də iki dəfə əmiz-

dirirdilər.  Döl  zamanı  tanımal  çobanların  rolu  daha  böyük  olurdu.  Onlar  qoyun-

ların,  xüsusilə  gecə  doğan  qoyunların  balalarını  bir  sıra  əlamətlərinə  görə  tanıya 

bilirdilər. Bunun üçün çobanda böyük təcrübə, iti göz və qeyri-adi duyma qabiliy-

yətinin olması əsas Ģərtlərdən idi. 

Qoyunlar rənglərinə görə ağ, qara, qumral, boz olur. Qısaqulaqlı qoyuna 

"kərə", orta qulaqlıya "kürə", buynuzlusuna isə "kəlin" qoyun deyilir. 

Yeri  gəlmiĢkən  onu  da  qeyd  edək  ki,  sahibkarlar  öz  qoyun  sürülərini 

digərlərindən  fərqləndirmək  üçün  müxtəlif  niĢanələrdən  istifadə  edirdilər.  Bir 

qayda  olaraq  qoyunun  qulağında  müəyyən  niĢanlar  edilir  və  ya  qulağı  müxtəlif 

Ģəkildə kəsilirdi. Bəzən də damğa vurur, damğalayırdılar. ġiĢ, bıçaq və digər metal 

əĢyaları  ocaqda  bərk  qızdırıb  qoyunun  gözünün  altından,  qaĢqasından,  burnunun 

üstündən və baĢının digər istiqamətindən dağlayırdılar. 

Xalq arasında xırdabuynuzlu heyvanların yaĢlarına görə adları vardır. Yeni 

doğulana  əmlik,  altı  ayına  qədər  quzu,  iki  ilinə  qədər  toğlu,  üç  ilinə  qədər 

ĢiĢək(diĢisi), erkək (erkəyi), üç ildən sonra qoç, diĢisi ana qoyun adlanır. Keçi yeni 

doğanda  oğlaq,  bir  ilinə  qədər  çəpiĢ,  iki  ilinə  qədər  dıbır,  üç  ilinə  qədər  köər 

(diĢisi), təkə (erkəyi), üç ildən sonra keçi (diĢisi), erkəc (erkəyi) adlanır. 

"Kitabi-Dədə  Qorqud"da  çobanın  vəzifə  və  qayğıları  təsvir  edilmiĢ  və 

dəqiqliyilə mənalandırılmıĢdır: 

 

"Qaranqu axĢam olanda qayğılı çoban!  

Qarıla yağmur yağanda çaxmaqlı çoban!  

Südü, pendiri bol, qaymaqlı çoban!" 

 

Qoyunçuluqda  həlledici  rolu  çobanlar  oynayırdılar.  Həqiqətdə  "sürü 

çobansız  olmaz".  Qoyunun  otarılıb-bəslənilməsi,  onun  döl  qaydasının  mütəĢəkkil 

təĢkili,  sağılması  və  qırxılması,  bir  sözlə,  bütün  taleyi  çobanın  adı  ilə  bağlıdır. 

---

 

 

238 

"Qoyunu gümrah çoban papağı yan qoyar". Bir qayda olaraq çobanların otardıqları 

sürülərdə 400-500 baĢ, bəzən də 600-800 baĢa qədər qoyun olurdu. Hər sürüdə bir 

baĢ çoban - sərkar, iki nəfər isə nisbətən təcrübəsiz – köməkçi çoban olurdu. BaĢ 

çoban bir qayda olaraq ana - sağmal qoyun sürüsünü, təcrübəsiz - cavan çobanlar 

isə  toğlu  və  quzuları  otarırdılar.  Yaylaq  və  qıĢlaq  Ģəraitində  gündüzlər  cavan 

çobanlara  da  ana  qoyunları  otarmaq  həvalə  edilirdi.  Adətən  baĢ  çoban  çəkdiyi 

zəhmətə görə əmək haqqını da o birilərindən çox alırdı [42]. 

Çobanların  əmək  haqqı  əsasən  natura  Ģəklində  ödənilirdi.  Çobanlar  əsas 

etibarilə altı aylığa, bir illiyə və çox illiyə tutulurdu. Elə çobanlar da olmuĢdur ki, 

ömürlərini  bir  varlı  Ģəxslə  bağlayıb  onun  sürüsünü  otarmıĢdır.  Bu,  çobanla  sürü 

sahibi  arasında  yaranan  ünsiyyət,  qarĢılıqlı  anlaĢma  nəticəsində  olurdu.  Bəzən  də 

bu  qarĢılıqlı  anlaĢma  qohumluğa  çevrilirdi.  Ona  görə  də  haqlı  olaraq  deyilir  ki, 

"Çobanı özündən olanın qoyunu diĢi doğar". 

BaĢ çobana sürünün bütün iĢləri tapĢırılırdı. Elə olurdu ki, bütün sürünün 

iĢləri  və  ona  cavabdehlik  baĢ  çobanın  əlində  cəmləĢirdi.  Bir  qayda  olaraq 

çobanların  ərzaq  və  geyimlə  təmin  olunması  sürü  sahibinin  öhdəsinə  düĢürdü. 

Lakin elə də olurdu ki, ĢərtləĢmədən - sövdələĢmədən asılı olaraq onu çobanın özü 

həll edirdi. Çobanın haqqı altı ayda və yaxud ildə bir dəfə verilirdi. Haqq kimi bir 

toğluluq qoyundan, yəni 20 baĢ qoyundan biri çobana, hər 20 baĢ quzudan isə biri 

quzuçuya çatırdı. Bu qayda ilə haqq bir sürünün qoyununu, toğlusunu və quzusunu 

otaranlar  arasında  xidmətlərinə  uyğun  olaraq  bölünürdü.  Çobanlara  yaxĢı  sürü 

saxlayıb-bəslədiyinə  görə  ildə  əlavə  heyvan,  qırxılanda  yun  payı,  motal  payı 

verilməsi  də  məlumdur.  Lakin  bütün  göstərilənlərə  baxmayaraq,  son  dərəcə 

əziyyətli  peĢə  sahibi  olan  çobanların  və  onların  ailəsinin  vəziyyəti  pis,  dolanma 

Ģəraiti ağır olurdu. 

Çobanlar  bir  qayda  olaraq  sadə  geyinirdilər.  Onlar  ayaqlarına  corab  və 

çarıq  geyir,  corabın  üstündən  dizlərinə  qədər  dolaq  dolayırdılar.  ġalvar  və 

köynəkləri sadə olub çox vaxt yun parçalardan hazırlanırdı ki, həmiĢə açıq havada 

olduqlarından  əyinləri  isti  olsun.  Yapıncı  həm  onların  geyimi,  həm  də  yorğan-

döĢəyi  sayılırdı.  Bellərində  xəncər,  baĢlarında  quzu  dərisindən  saçaqlı  papağı 

olardı. 

Yeri  gəlmiĢkən  bir  cəhəti  qeyd  edək  ki,  sürünün  təhlükəsizliyinin 

qorunmasında  çobanın  ən  etibarlı  köməkçisi  it  olmuĢdur.  Hər  bir  sürüdə  4-5  it 

olurdu.  Əsrlər  boyu  sürünü  qurd-quĢdan,  oğrulardan  qorumaqda  qoyun  itləri 

əvəzsiz  heyvan  olmuĢ  və  onlara  xüsusi  qayğı  göstərilmiĢdir.  Ona  görə  də  sayaçı 

sözlərdə deyilir: 

 

Əlindəki dəyənək  

Qalxanıdır çobanın.  

Yanındakı boz köpək  

YoldaĢıdır çobanın. 

---

 

 

239 

Nizami  Gəncəvi  çobanın  itə  olan  münasibətini  böyük  ustalıq  və  tam 

dəqiqliklə tərənnüm etmiĢdir: 

 

Bu it keĢikçimdi çöldə, çəməndə,  

TapĢırmıĢdım ona sürünü mən də.  

O xeyli əmindi, vəfası vardı,  

Onunla dostluqdan çox xoĢlanardı.  

Gəzərdi hər zaman sürümdən uzaq,  

Bir qoyun oğrusu, bir də yalquzaq.  

O, arxam, dayağım, pasibanımdı,  

Əsla itim deyil, bil, çobanımdı.  

DüĢmən, pəncəsinə keçsə didərdi, 

 Dəmir biləyimdi, həlak edərdi.  

Çöldən Ģəhərlərə getdiyim zaman,  

Sürüyə olardı bu köpək həyan.  

ġəhərdən dönsəydim əgər gec dala,  

Verərdi sürünü tək bu it yola [43]. 

 

Əksər  hallarda  qoyuna  ziyan  verən  vəhĢi  heyvan  canavardır.  Əgər  it 

sürüdən  aparılan  heyvanı  qurddan  saldırsa,  onda  onun  quyruğu  itə  verilirdi.  Ġt 

bəzən  atla  eyniləĢdirilir  və  ondan  üstün  tutulurdu. Bir  it bir  atla, bir  neçə  qoyuna 

bərabər  tutulurdu.  Ona  görə  deyirlər:  "At  ələ  düĢər,  it  ələ  düĢməz".  XIII-XIV 

əsrlərdə yaĢayıb-yaradan Marağalı Əhdəvi yazırdı: 

 

Vəfada it, ondan yaranmıĢ üstün  

Atdan Ģöhrətlidir, o bax bununçün[44] 

 

Deməli, itsiz sürünü düĢünmək qeyri-mümkündür. Ulularımız "Ġtsiz sürüyə 

qurd  düĢər"  demiĢlər.  Belə  bir  zərbi-məsəl  də  var  ki,  "Ġt  kəlləsi  asılan  həyət 

bədnəzərdən qorunar". 

Bayatılarımızda itin çobana, sahibinə arxalanması barədə belə deyilir: 

 

Çoban çalar ney, tütək,  

Sürü otlar təkbətək.  

Məsəldir ki, qurd basar  

Arxası olan köpək. 

 

Bir  maraqlı  cəhəti  xatırlatmaq  lazım  gəlir  ki,  qoyunçuluqla  məĢğul  olan 

əhali  qoyunu öz övladları  ilə eyni qaydada əzizləmiĢlər. Bu baxımdan F.Köçərlinin 

1909-cu ildə "Tərəqqi" qəzetində dərc etdiyi bir yazısı maraq doğurur: "...Ana Ģirin 

və dadlı dillə balasına layla çaldığı kimi, bizim tərəkəmə camaatı da öz qoyunlarını 

---

 

 

240 

mehriban və Ģirin dillə vəsf edirlər. Fərqi ancaq bundadır ki, ana övladını "balam" 

sözü ilə yad edir, qoyun sahibi isə "nənəm" kəlməsilə baĢlayır".