A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

MALDARLIQ 

 

Maldarlıq  təsərrüfatının  meydana  çıxması  və  inkiĢafı  daha  çox  qədim 

ġərq  ölkələrinin  adı  ilə  bağlıdır.  Bu  mühüm  sahənin  təĢəkkülü  və  sonrakı 

inkiĢafında  Azərbaycanın  da  Qafqazla  birlikdə  öz  yeri  və  töhfəsi  vardır.  Bir  sıra 

təkzibedilməz  dəlillərdən  aydın  olur  ki,  Qafqaz  maldarlığın  yaranmasının  ilk 

vətənlərindən  biridir.  Maldarlığın  ən  mühüm  həyati  problem  kimi  inkiĢafı  üçün 

Qafqaz regionunda daha əlveriĢli Ģərait olmuĢdur. 

Artıq Üst Paleolitin son mərhələsindən etibarən tədricən buzlaĢmalar sona 

çatır və iqlim yenidən tədricən istiləĢir. Ġqlimin dəyiĢməsi ilə əlaqədar heyvanat və 

nəbatat aləmi də dəyiĢərək təxminən müasir iqlim Ģəraitinə uyğun gəlir. Bu dövrdə 

ilk  dəfə  olaraq  ən  mühüm  ixtira  kimi  ox  və  kaman  meydana  çıxır.  F.Engels  bu 

münasibətlə yazır: "Barbarlıq üçün dəmir qılınc və sivilizasiya üçün odlu silah nə 

idisə, vəhĢilik dövrü üçün də yay və ox, eyni Ģey idi, yəni həlledici silah idi" [1]. 

Bu  qiymətli  silahlar  vasitəsilə  vəhĢi  heyvanları  ovlamağa  daha  geniĢ  imkan 

yaranır. Ovçuluğun inkiĢafı heyvanların əhliləĢməsinə gətirib çıxarır. Ona görə də 

heyvanların  əhliləĢməsi  tədricən  yeni  bir  təsərrüfat  sahəsinin  -  maldarlığın 

yaranmasına səbəb olur. 

K.Marks yazır: "BəĢər tarixinin ilk pillələrində daĢ, ağac, sümük və balıq-

qulağından  qayrılmıĢ  alətlərlə  bərabər,  insanın  əhliləĢdirdiyi,  deməli,  əmək  sərf 

edib dəyiĢdirdiyi, bəsləyib yetiĢdirdiyi heyvanlar da əmək vasitəsi olaraq əsas rol 

oynayır" [2]. 

Bir sıra mühüm amilləri nəzərə alaraq maldarlığın əkinçilikdən bir qədər 

əvvəl  yaranması  ehtimalını  irəli  sürmək  olar.  Görünür,  bu  cəhət  həm  də 

heyvanların  tutulub  öyrədilməsinin  nisbətən  asan  olması,  onun  saxlanılması  üçün 

az  yem  və  zəhmət  tələb  etməsi,  daha  çox  məhsul  əldə  edilməsi  ilə  də  əlaqədar 

olmuĢdur.  Bu  baxımdan  F.Engelsin  müddəası  daha  böyük  maraq  doğurur:  "Ət 

yeyilməsi  həlledici əhəmiyyəti olan iki  yeni  nailiyyətə: oddan istifadə  edilməsinə 

və heyvanların əhliləĢdirilməsinə gətirib çıxardı" [3]. 

Azərbaycanda  baĢqa  təsərrüfat  sahələrilə  yanaĢı  maldarlığın  da  inkiĢafı 

təbii-coğrafı Ģəraitlə üzvi surətdə bağlı olmuĢdur. 

Coğrafi  Ģərait  insan  cəmiyyətinin  tarixi  inkiĢaf  prosesində  həlledici  rola 

malik olmasa da, mühüm amillərdən biri kimi qiymətləndirilir. Azərbaycanda hələ 

ibtidai icma quruluĢu dövründə coğrafi Ģərait əhalinin oturaq həyata keçməsinə və 

müxtəlif  təsərrüfat  və  peĢə  sahələrilə  məĢğul olmağa  daha  çox təsir göstərmiĢdir. 

Bu  da  tamamilə  qanunauyğun  bir  haldır.  Məhsuldar  qüvvələrin  aĢağı  səviyyədə 

olması  üzündən  bu  dövrdə  insanlar  təbiət  qüvvələrindən  daha  çox  asılı  vəziyyətdə 

olmuĢlar. Məhz buna görə də yerli tayfalar öz yaĢayıĢ məskənlərini, yaĢayıĢ və güzə-

ranlarını coğrafi Ģəraitə daha uyğun və münasib olan yerlərdə inkiĢaf etdirməyi üstün 

tutmuĢlar. 

Mezolit dövründə ilkin izlərini açan maldarlıq Neolit dövründən yerli əhalinin 

---

 

 

220 

təsərrüfat  məĢğuliyyətində  və  güzəranında  daha  möhkəm  yer  tutmağa  baĢlayır. 

F.Engelsin  təbirincə...  ev  heyvanlarının  əhliləĢdirilməsi  və  sürülərin  saxlanılması  o 

vaxtda eĢidilməmiĢ sərvət mənbələri yaratmıĢ və tamamilə yeni ictimai münasibətlər 

meydana gətirmiĢdi [4]. 

Maldarlıq təsərrüfatı Mis və Tunc dövrlərində daha da inkiĢaf etmiĢdir. Bu dövr-

lərdə  Azərbaycanda  əhalinin  sayı  əvvəlki  dövrlərə  nisbətən  xeyli  artmıĢdı.  Əhali 

təsərrüfatla  daha  əhatəli  Ģəkildə  məĢğul  olmuĢdur.  Adətən,  maldarlığın  meydana 

çıxması və inkiĢafı kiĢi əməyinin məhsulu kimi qiymətləndirilir. Heç Ģübhəsiz, bu hal 

kiĢinin ictimai rolunun əhəmiyyətli dərəcədə artmasına səbəb olmuĢdur. Tunc dövründə 

köçmə maldarlıq formasının geniĢ miqyas alması, cüt əkinçiliyilə əlaqədar qaramaldan 

qoĢqu qüvvəsi kimi istifadə edilməsi, xırdabuynuzlu heyvanların maldarlıqda üstün rolu 

və  bir  sıra  baĢqa  amillər  qadın  əməyi  rolunun  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə  azalmasına 

səbəb olmuĢdur. 

Təsərrüfat sahələrində baĢ verən irəliləyiĢ nəticədə maldarlığın əkinçilikdən 

ayrılmasını labüd etmiĢ, kiĢilərin ictimai həyatdakı rolunu ön plana çəkmiĢdir. KiĢilərin 

təsərrüfat və ictimai həyatda mövqeyi xeyli yüksəlmiĢdir. 

Engels qeyd edir ki, "Birinci böyük ictimai əmək bölgüsündən cəmiyyətin də 

iki  sinfə  birinci  böyük  bölgüsü,  ağalarla  qullara,  istismarçılarla  istismar  olunanlara 

bölgüsü meydana gəldi [5]. 

Maldar tayfalarda müəyyən miqdarda mal-qara, süd, ət, yun, dəri və gön məh-

sulları  artığı  əmələ  gəldi.  "Əvvəllər  mübadilə  tayfalar  arasında  qəbilə  ağsaqqalları 

vasitəsilə  edilirdi;  sürülər  ayrıca  bir  mülkiyyətə  çevrilməyə  baĢladıqda  isə,  ayrı-ayrı 

Ģəxslər arasındakı mübadilə getdikcə daha üstün yer tutdu..." [6]. 

Azərbaycanda tayfa birləĢmələri nəticəsində tədricən bir sıra qüdrətli dövlət-

lər yarandı və inkiĢafa baĢladı. Cənubi Azərbaycan ərazisində Manna, Midiya, Atropatena 

və  ġimali  Azərbaycanda  Albaniya  kimi  zəngin  ərazisi  olan  dövlətlərdə  baĢqa  təsərrüfat 

sahələrilə  yanaĢı,  maldarlıq  daha  geniĢ  miqyas  aldı.  Çoxlu  qaramal  naxırları,  qoyun 

sürüləri ilə yanaĢı, atçılıq və dəvəçilik ayrıca bir sahə kimi inkiĢaf etdi. 

Eramızın  əvvəllərindən  etibarən  Azərbaycan  xalqının  ictimai-siyasi  və 

mədəni həyatında bir sıra mühüm dəyiĢikliklər baĢ verdi. Məhsuldar qüvvələrin inkiĢafı 

nəticəsində yeni, daha mütərəqqi feodal istehsal münasibətləri meydana çıxır və for-

malaĢırdı.  Bu  inkiĢaf  özünü  maldarlıq  təsərrüfatında  açıq-aĢkar  büruzə  verirdi. 

Azərbaycanın  geniĢ  düzlərində,  səfalı  yaylaqlarında  çoxlu  qoyun  sürüləri,  naxırlar, 

ilxılar iri feodalların əlində cəmləĢirdi. 

ĠnkiĢaf etmiĢ feodalizm dövründə Atabəylər, ġirvanĢahlar və Səfəvilər dövlət-

lərinin saysız-hesabsız mal-qarası, cins atları və dəvələri geniĢ əraziyə yayılmıĢ və Ģöhrət 

tapmıĢdır. Maldarlıq təsərrüfatı əhalinin iqtisadi həyatında mühüm rol oynayaraq, əsas 

gəlir mənbəyindən biri kimi üstün mövqeyə malik olmuĢdur. Eyni vəziyyəti XVIII-XIX 

əsrlərə də Ģamil etmək olar.