A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

206 

ĠPƏKÇĠLĠK 

 

Azərbaycanda  ipəkçiliyin  qədim  tarixi  vardır.  Ġpəkçiliklə  ilk  dəfə  Çində 

məĢğul olmuĢlar. Ġpəkqurdu toxumu isə daha sonralar Orta Asiyaya, oradan da Ġran 

və Azərbaycana gətirilmiĢdir. 

Azərbaycanda ipəkçiliyə V-VI əsrlərdən baĢlanmıĢsa da, o, bir təsərrüfat 

sahəsi  kimi,  sonrakı  dövrlərdə  tədricən  ölkənin  bütün  bölgələrində  yayılmıĢdır 

M.Kalankatuklu  "Alban  tarixi"  adlı  əsərində  Albaniyada  ipəkçiliyin  geniĢ 

yayıldığını  xəbər  verir  [56].  Mingəçevirdən  arxeoloji  qazıntılar  zamanı  zərif 

toxunmuĢ parça qalıqları, ipək, yun və pambıq ipinin nümunələri tapılmıĢdır [57]. 

Bütün  bunlar  Azərbaycanda  qədimdən  ipək,  yun  və  pambıq  sapından  və 

parçalardan istifadə edildiyini bir daha təsdiq edir. 

Azərbaycanda ipəkçiliklə əlaqədar olaraq, VII əsrin əvvəllərindən etibarən 

çoxlu tut bağları olmuĢdur [58]. Ġpəkçilik VII-VIII əsrlərdə daha da geniĢlənir. IX-

X əsrlərdə Azərbaycanda ipəkqurdu toxumu yetiĢdirməyə ciddi fikir verilməklə, bu 

sahə ilə bəzi əyalətlərdə yerli əhali daha çox məĢğul idi [59]. 

Orta  əsr  tarixçiləri  də  öz  əsərlərində  Azərbaycanda,  xüsusilə  Bərdə  və 

ġirvan  əyalətlərində  əhalinin  ipəkçiliklə  məĢğul  olduğunu  yazmıĢlar.  X  əsrdən 

etibarən  ipəkçilik  Azərbaycanda  daha  geniĢlənir.  Həmin  dövrə  aid  ərəb 

mənbələrində  xəbər  verilir  ki,  "Bərdədən  çoxlu  ipək  ixrac  olunur.  Ġpəkqurdlarını 

heç  kimə  məxsus  olmayan  tut  ağaclarının  yarpağı  ilə  bəsləyirlər.  Oradan  Ġrana, 

Xuzistana çoxlu miqdarda ipək göndərilir" [60]. 

Ölkədə ipəkçiliyin inkiĢafı XIII-XV əsrlərdə də davam edir. Beləliklə də 

ipəkçilik əhalinin təsərrüfat  məĢğuliyyəti olmaqla  yanaĢı,  həyat və güzəranı üçün 

gəlirli  bir  sahəyə  çevrilir.  Həmin  dövrdən  etibarən  Azərbaycanın  Bərdə,  ġirvan, 

ġəki  və  baĢqa  əyalətləri  barama  və  ipək  sapı  istehsal  edən  bölgələrə,  ġamaxı, 

Gəncə və Təbriz kimi iri Ģəhərləri isə ipək parça toxuyan mərkəzlərə çevrilir [61]. 

Yerli  ustalar  tərəfindən  hazırlanan  ipək  sapı,  ipək  parçalar  və  habelə  baĢqa  ipək 

məmulatının  ġərq  və  qərb  bazarlarında  geniĢ  alıcısı  olmuĢdur.  Daha  doğrusu, 

Azərbaycan  ipəyi  öz  keyfiyyəti,  incə  və  zərifliyi  baxımından  yüksək  Ģöhrət 

qazanmıĢdır.  Xarici  bazarlara  Bərdə,  ġəki,  Gəncə,  ġamaxı  ipəyi  daha  çox 

göndərilirdi [62]. 

Böyük  Ģair  Nizami  Gəncəvinin  əsərlərində  barama  və  ipəkdən  toxunma 

müxtəlif növ parçalar haqqında maraqlı məlumatlara rast gəlirik: 

 

Ġpək yetirməkdə iki cins qurd var,  

Ziddir od-su kimi həmiĢə onlar.  

Biri baramanı toxuyur bir-bir,  

O biri karvanla ipək məhv edir [63] 

 

və ya: 

---

 

 

207 

Ġpək qurduna bax, özünə, gör sən, 

Həm kəfən, həm xələt toxur ipəkdən [64]. 

 

XII  əsrdə  yaĢamıĢ  Xaqaninin  əsərlərində  də  bu  barədə  maraqlı  fikirlər 

vardır: 

Barama qurdusa edib qənaət,  

Zahid tək evində yaĢayır rahat 

 

və yaxud: 

 

Gözəl gəlin tək barama qurdu,  

Pərdənin dalında gizli oturdu [65]. 

 

XIII  əsrin  əvvəllərinə  aid  olan  coğrafi  əsər  "Əcaib  əd-dünya"da  deyilir: 

ipək  istehsalı  Bərdə  ilə  yanaĢı  Azərbaycanın  baĢqa  əyalətlərində  də  (Beyləqan, 

Təbriz, Gəncə, ġabran) geniĢ Ģəkil almıĢdır. ġabranda daha çox xamna - xam ipək 

istehsal  olunurdu.  Beləliklə,  XII  əsrin  sonu,  XIII  əsrin  əvvəllərində  ipək 

istehsalının  mərkəzi  Arrandan  ġirvana  keçir.  ġirvan  isə  özünün  ipək  istehsalına 

görə  nəinki  Azərbaycanda,  hətta  Yaxın  və  Orta  ġərqdə  də  ən  böyük  bir  mərkəzə 

çevrilir [66]. Bir çox halda Azərbaycanda hazırlanan əla keyfiyyətli ipək parçalar 

ölkəyə  gələn tacir və  səyyahların nəzərini cəlb edirdi [67]. XV əsrin əvvəllərində 

Azərbaycanda  olmuĢ  R.Klavixo  göstərir  ki,  ən  çox  ipək  istehsal  edən  Gilan  və 

ġirvan  əyalətləri  idi.  Bu  əyalətlər  ipək  ticarətində  böyük  üstünlüyə  malik  idilər. 

Ġpək almaq üçün buraya Genuya və Venesiya tacirləri gəlirdilər [68]. 

XV əsrin 70-ci illərində ġamaxı Ģəhərində olmuĢ Ġtaliya səyyahı Kontarini 

yazırdı  ki,  bu  Ģəhərdə  yüksək  keyfiyyətli  ipək  parçalar  hazırlanır  [69].  Həmin 

dövrlərdə  ġamaxıdan  Rusiyaya,  Ġraqa,  Suriyaya  və  baĢqa  ölkələrə  daha  çox  ipək 

aparılırdı.  XVI-XVII  əsrlərdə  də  ġirvan  ipək  istehsalına  görə  Yaxın  ġərqdə  öz 

üstünlüyünü  saxlaya  bilmiĢdi.  ġirvan  ipəyinin  xeyli  hissəsi  yenə  də  Asiya  və 

Avropanın  bir  çox  ölkələrinə  göndərilirdi  [70].  Xarici  ölkələrə  satıĢa  göndərilən 

ipəkdən əlavə məhsulun xeyli hissəsi daxildə ipək toxuculuğunu təmin etmək üçün 

istifadə edilirdi. 

XVII  əsrin  30-cu  illərində  Azərbaycanda  olmuĢ  A.Olearinin  verdiyi 

məlumata  görə,  burada  hər  il  10-20  min  tay  xamna  toplanırdı.  Ondan  3000  tay 

ġirvanın,  2000  tay  Qarabağın  payına  düĢürdü  (hər  tay  təxminən  5,5  pud  idi). 

Deməli,  hər  il  ġirvanda  16,5  min  pud,  Qarabağda  isə  11  min  puda  qədər  xamna 

istehsal olunurdu [71]. 

1679-cu  ildə  ġirvan  tacirləri  Rusiya  hökumətinə  müraciət  edərək  xahiĢ 

edirlər  ki,  onlara  Rusiya  ərazisindən  keçib  Qərbi  Avropa  ölkələrinə  xamna 

aparmağa icazə versin. Birinci il satıĢa 48000 pud, sonrakı illərdə isə daha çox xamna 

aparılmıĢdır. Həmin illərdə isə ölkədə təxminən hər il ən azı 100-125 min pud xamna 

---

 

 

208 

istehsal olunurdu. 

Beləliklə, Azərbaycandan xamnanın böyük bir qismi baĢqa yerlərə satıĢa apa-

rılırdısa,  xeyli  hissəsi  yenə  də  ölkənin  daxilində  istifadə  olunurdu.  ġardenin  məlu-

matına görə (XVII əsrin 70-ci illəri) yalnız Təbrizdə hər il 6000 tay - təxminən 33 min 

pud xamna iĢlənirdi. Xamnanın geniĢ istehsalı Azərbaycanın Naxçıvan, Marağa, Gəncə və 

baĢqa vilayət və Ģəhərlərinin iqtisadiyyatı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Beləliklə, 

həmin dövrlərdə Azərbaycan ipək istehsalına görə Yaxın ġərqdə ən böyük ölkələrdən 

hesab olunurdu [72]. 

Azərbaycanda ipəkçilik təsərrüfatının inkiĢafı davam etməkdə idi. Bu sahə ilə 

əhali  ölkənin  imkan  və  Ģərait  olan  bütün  bölgələrində  məĢğul  olurdu.  XVII-XVIII 

əsrlərdə  ġamaxı,  Gəncə,  Təbriz  və  Ərdəbil  Ģəhərləri  ipək  məmulatı  istehsalı  baxı-

mından toxuculuq mərkəzi kimi tanınmaqla yanaĢı, ipək parça ticarətinin mərkəzi kimi 

də məĢhurlaĢmıĢdır. 

Artıq XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərindən etibarən Rusiyada toxu-

culuq sənayesinin daha da inkiĢafı Azərbaycanda baramaçılığın artmasına təkan verdi. Hər iki 

ölkənin iqtisadiyyatına müsbət təsir edən belə bir sərfəli ticarət əlaqəsi Azərbaycanın 

Rusiya  tərkibinə  daxil  olmasından  sonra  xeyli  güclənmiĢdi.  1836-cı  ildə  çar  hökuməti 

Nuxada  "Cənubi  Qafqazda  ipəkçiliyi  və  ticarət  sənayesini  inkiĢaf  etdirmək"  adlı 

cəmiyyət yaratdı [73]. Beləliklə də, Azərbaycan ipəyinə olan ehtiyacın artması ölkədə 

barama istehsalına da diqqəti nisbətən artırdı. XIX əsrin 40-cı illərində Cənubi Qafqazda 

istehsal  olunan  34  min  pud  ipəyin  29  min  pudu  Azərbaycanın  payına  düĢürdü  [74]. 

Toplanan  həmin  məhsulun  40  faizə  qədərini  isə  Nuxa  qəzası  verirdi.  Yenə  də 

məhsulun  xeyli  hissəsi  Rusiyaya  aparılırdı.  Belə  ki,  1850-1861-ci  illərdə  yalnız  Bakı 

quberniyasından Rusiyaya 106946 pud xamna göndərilmiĢdi [75]. 

XIX əsrin ortalarında ölkədə yaranmıĢ əlveriĢli Ģərait, Azərbaycan ipəkçilərinin 

zəngin bilik və təcrübəsi, ipəkçiliyin ölkənin iqtisadiyyatındakı mühüm rolu onun daha 

da inkiĢafına təkan verdi. Lakin 60-cı illərin əvvəllərindən barama qurdlarının xəstəliyə 

tutulması nəticəsində Azərbaycanın bütün ipəkçilik rayonlarında məhsul istehsalı azalaraq 

bu  təsərrüfat  sahəsi  xeyli  zərər  çəkmiĢdir.  70-ci  illərin  əvvəllərindən  baĢlayaraq 

ipəkçilik təsərrüfatı  yenidən  yüksəliĢə baĢlayır  ki, bu da ipəkçiliyin  ümumi  inkiĢafına 

güclü təsir göstərir. 1871-ci ildə yalnız Nuxa və ġuĢa qəzalarında 135800 pud, 1873-cü 

ildə 158310 pud, 1874-cü ildə 159604 pud barama istehsal edilmiĢdi [76]. Azərbaycanın 

baĢqa  qəzalarında  da  barama  istehsalı  xeyli  artmıĢdı.  Həmin  illərdə  Cənubi  Qafqaza 

yüksək  keyfiyyətli  Yaponiya,  Xorasan,  Buxara  və  Ġtaliya  barama  qurdu  toxumu 

gətirilməyə  baĢlamıĢdı  ki,  bu  da  məhsuldarlığa  xeyli  təsir  etmiĢdi.  Bundan  baĢqa 

Ordubad  ipəkçiləri  Fransadan  alınan  barama  qurdu  toxumunu  bəsləyərək  yüksək 

məhsul  ala  bilmiĢlər.  Daha  sonralar  bu  barama  qurdu  cinsi  bütün  Azərbaycana 

yayılmıĢdı [77]. 

Azərbaycan  ipəkçiləri  öz  yüksək  keyfiyyətli  barama  və  ipək  məhsuluna 

görə  dəfələrlə  Cənubi  Qafqaz  (1861,  1889-cu  illər)  və  Moskva  (1861-ci  il) 

sərgilərində iĢtirak edərək fəxri mükafata layiq yerləri tutmuĢlar. 

---

 

 

209 

1887-ci  ildə  Tiflisdə  "Qafqaz  ipəkçilik  stansiyası"nın  açılması  ilə 

kümdarlıqda  böyük  canlanma  yarandı  [78].  Ġki  ildən  sonra  bu  stansiya  Oğuzda 

(Nuxa  qəzası),  Lənbəranda  (ġuĢa  qəzası)  özünün  Ģöbələrini  açdı.  Daha  sonra 

Qaxda, Nuxada, Ağdamda, BərgüĢadda, Zaqatala və baĢqa yerlərdə də yeni Ģöbələr 

açılır.  Zaqatalada  ipəkçilik  məktəbi  təĢkil  olunur  və  bu  məktəbdə  bacarıqlı  və 

bilikli müəllimlər dərs deyirdilər [79]. Ġpəkçiliyi inkiĢaf etdirmək məqsədilə 1898-

ci ildə Göyçayda ipəkçilik sərgisi təĢkil olunmuĢdu. Sərgidə olan 82 eksponatdan 

17-si  mükafata  layiq  görülmüĢdü  [80].  Bütün  bunların  nəticəsində  XIX  əsrin 

sonlarında  barama  qurdu  toxumunun  keyfiyyəti  xeyli  yüksəlmiĢ,  ipəkçiliyin 

ümumi inkiĢafı artmıĢdır, 

XX  əsrin  əvvəllərində  də  Azərbaycanın  bir  çox  yerlərində  ipəkçiliklə 

məĢğul olurdular. Mühüm ipəkçilik rayonları isə XIX əsrdə olduğu kimi, yenə də 

Yelizavetpol  quberniyası,  Bakı  quberniyasının  Lənkəran,  Quba  və  Göyçay 

qəzaları, həmçinin Zaqatala dairəsi və Naxçıvan qəzası idi [81]. 

Azərbaycanda  ipəkçiliyin  inkiĢafı  üçün  əsas  amil  və  Ģərt  tut  bağlarının 

salınması, becərilməsi və bu sahənin geniĢləndirilməsi idi. 

Ayrı-ayrı  zonalarda  tut  ağacları  xüsusi  bağlarda  yetiĢdirilirdi.  Bu  da  tut 

bağları, bəzi yerlərdə isə toxmacarlıq, yaxud çəkillik adlanırdı. 

Tut  ağaclarının  çoxalması  üçün  bir  neçə  üsuldan  istifadə  edilirdi 

(qələmetmə, göz qələmi və s.). Lakin bağbanlar tum vasitəsilə, Ģitil etmək yolu ilə 

çoxaltmaya  daha  üstünlük  verirdilər.  Toxumla  becərilən  ağac  gövdəli,  qollu-

budaqlı  olmaqla  bərabər,  daha  uzun  müddət  məhsul  (yarpaq)  verirdi.  Çəkil 

bağlarına lazımi qayğı göstərildikdə bağlar uzun müddət məhsul verə bilirdi. 

Tut  ağacları  və  ya  çəkil  bağları  demək  olar  ki,  Azərbaycanın  bütün 

zonalarında  mövcud  olmuĢdur.  Çəkil  ağaclarına  qulluq  və  qayğı  baĢlıca  olaraq 

qıĢın  sonu,  yazın  əvvəlindən  baĢlanırdı.  Belə  ki,  ağacların  dibi  bellənərək  torpaq 

yumĢaldılırdı.  Qayğıdan  asılı  olaraq  ağaclar  daha  çox  məhsul  (yarpaq)  verirdi. 

Hətta Azərbaycanda geniĢ yayılmıĢ belə bir rəvayət də vardır: Tut bağı olan bir kiĢi 

ölərkən  oğlunu  yanına  çağıraraq  ona  deyir  ki,  "oğul,  bağımızda  bir  küp  qızıl 

basdırmıĢam.  Əgər  diqqətlə  axtararsansa  onu  tapa  bilərsən".  Atanın  ölümündən 

sonra  oğul  qızıl  dolu  küpü  tapmaq  xatirinə  bütün  bağı  çox  diqqətlə  belləyərək 

torpağa  basdırılmıĢ  küpü  axtarır.  Oğul  bütün  istək,  səy  və  axtarıĢa  baxmayaraq 

qızıl  küpünü  tapa  bilmir.  Lakin  ağacların  diblərinin  bellənməsi  və  torpağın 

yumĢaldılması  nəticəsində  tut  ağacları  çox  yaxĢı  becərildiyinə  görə  bol  məhsul 

verir. Oğul indi baĢa düĢür ki, atasının "bağda bir küp qızıl basdırmıĢam" deməsi çox 

ehtimal  ki,  tut  ağaclarına  lazımi  qulluq  və  qayğı  göstərməyə  iĢarə  imiĢ.  Nəticədə  isə 

bağdan bol məhsul almaq olarmıĢ. 

Cənubi Qafqazda ipəkçiliyin geniĢ inkiĢaf etdiyi ərazi Azərbaycan olmuĢdur. 

Hələ XIX əsrin sonunda, Zaqatala mahalı istisna olmaqla, Azərbaycanın 1100 kəndində 

[82] ipəkçiliklə məĢğul olurdularsa, 1914-cü ildə bu rəqəm 2200-ü ötüb keçmiĢdi [83]. 

Təkcə Nuxa qəzasında 18 min və ƏrəĢ qəzasında 7 mindən çox kəndli ailəsinin xüsusi 

---

 

 

210 

çəkillikləri var idi [84]. 

Cənubi Qafqazın üç minə qədər kəndində 1,5 milyon nəfər baramaçılıqla məĢ-

ğul olurdu ki, bunun da bir milyondan çoxu yalnız Azərbaycanm payına düĢürdü [85]. 1908-

ci ildə Yelizavetpol quberniyası kənd əhalisinin 47,6 faizi, Bakı quberniyası əhalisinin 

28  faizi,  Zaqatala  mahalı  əhalisinin  12,1  faizi  və  Naxçıvan  qəza  əhalisinin  10  faizi 

ipəkçiliklə  məĢğul  olurdu  [86].  Bəzi  qəzalar  üzrə  isə  faiz  nisbətən  daha  yüksək  idi. 

Nuxa,  Göyçay,  ġuĢa  və  Cəbrayıl  qəzalarının  demək  olar  ki,  bütün  kəndli  ailələrində 

barama qurdu bəslənilirdi. 

Göründüyü kimi, Azərbaycanda ipəkçilik artıq kənd təsərrüfatının kütləvi sahə-

lərindən birinə çevrilmiĢdi. 

Azərbaycan kəndində ipəkçiliyin belə kütləvi Ģəkil almasının əsas səbəblərin-

dən biri onun kənd təsərrüfatının bir sıra sahələrinə nisbətən daha gəlirli olması idi. 

Ġpək  məhsulu  almaq  üçün  xüsusi  sahəyə  ehtiyacın  o qədər  də olmaması,  tut  ağaclarının 

istənilən yerlərdə becərilməsi və bu iĢin az zəhmət və xərclə baĢa gəlməsi idi. Barama 

məhsulunun qısa müddətə əldə edilməsi, vaxt etibarilə münasibliyi bu sərfəli təsərrüfat 

sahəsinin inkiĢafı üçün əsaslı zəmin yaradırdı. 

Azərbaycanda ipəkçiliyin inkiĢafını təmin edən amillərdən biri də, çəkil plan-

tasiyalarının çoxluğu idi. Onların sahəsi ildən-ilə artırdı. Bu məqsədlə xüsusi Ģitilliklər 

salınırdı.  Kümdarların  -  ipəkçilərin  çoxu  Ģitili  becərməklə  bilavasitə  özləri  məĢğul 

olmur və onu hazır Ģəkildə alıb əkirdilər [87]. Ona görə də tut və çəkil plantasiyalarının 

sahəsi xeyli artmıĢdı. 1910-cu ildə Cənubi Qafqazdakı 55 min desyatin plantasiyadan 50 

min desyatini təkcə Azərbaycanın payına düĢürdü [88]. Tut bağlarının sahəsi XIX əsrin 

sonuna nisbətən XX əsrin əvvəllərində iki dəfəyədək artmıĢdı. Lakin  Azərbaycanda 

ipəkçiliyi daha da inkiĢaf etdirmək üçün ölkənin təbii imkanları daha geniĢ idi [89]. 

XX əsrin əvvəllərində isə yarpaq ticarəti artıq kütləvi Ģəkil almıĢdı ki, bu da yar-

paq əldə edilməsinin bir növ ipəkçilikdən ayrılması meylini yaratmıĢdı. 

Azərbaycanda ipəkçiliklə məĢğul olan əhalinin bir hissəsi yarpağa artan tələblə 

əlaqədar  olaraq,  yalnız  yarpaq  əldə  edilməsi  və  onun  ticarəti  ilə  məĢğul  olurdu.  ġitil-

liklərin  salınması,  onların  becərilməsi  və  ayrı-ayrı  sahələrə  köçürülməsi,  bu  üsulla 

salınmıĢ  çəkil  bağlarına  baxılması  və  nəhayət,  yarpaq  əldə  edilməsi,  onun  bazarda 

satılması  ipək  qurdu  bəslənilməsindən  ayrılmıĢ,  daha  doğrusu,  bu  sahə  artıq  ixti-

saslaĢmıĢdı.  Məlumdur  ki,  "...ictimai  əmək  bölgüsü  əmtəə  təsərrüfatının  və  kapi-

talizmin bütün inkiĢaf prosesinin əsasıdır" [90]. 

Azərbaycanda  ipəkçiliyin  inkiĢafı  ilə  əlaqədar  olaraq  XX  əsrin 

əvvəllərindən  etibarən  baramaçılıqda  əsas  yem  mənbəyinə-yarpağa  olan  tələbin 

artması  nəticəsində  geniĢ  çəkillik  təsərrüfatı  yaranmıĢ  və  beləliklə  də  çəkil 

plantasiyaları ticarət bağçılığı, tut yarpağı isə artıq əmtəə xarakteri almıĢdı [91]. 

Ġpəkçilikdə  yem bazasından sonra ikinci mərhələ ipəkqurdu toxumu əldə 

edilməsi  və  qurdun  bəslənməsindən  ibarət  idi.  Ġpəkqurdu  toxumu  baramaçılar 

tərəfindən hasil edilir və ya xaricdən satın alınırdı. 

Bəzən  xarici  ölkələrdən  gətirilən  ipəkqurdu  toxumu  xəstəliyə  tutulmuĢ 

---

 

 

211 

olurdu,  bu  da  ipəkçiliyin  inkiĢafına,  təbii  olaraq,  mənfi  təsir  göstərirdi.  Lakin 

Türkiyədən  alınan  "Bağdad"  növlü  ipəkqurdu  toxumu  Azərbaycan  Ģəraitinə  daha 

münasib olub yaxĢı məhsul verirdi. 

Azərbaycana  ipəkqurdu  toxumunun  gətirilməsi  və  onun  alğı-satqısı  ilə 

xüsusi firmalar məĢğul olurdular. Ölkəyə toxum gətirən firmalar bəzən gətirdikləri 

toxumu  bütövlükdə  tacirlərə  və  ya  fabrik  sahiblərinə  nağd  pula  və  ya  nisyə 

verirdilər. Onlar da öz növbəsində aldıqları toxumu ya kümdarlara nisyə paylayır, 

ya da xırda satıĢ tacirlərinə və möhtəkirlərə nağd pula satırdılar [92]. 

Azərbaycanda XIX əsrin sonlarında bəzi sahibkarlar həmçinin ipəkçiliklə 

də məĢğul olur və bundan əlavə gəlir əldə edirdilər. Onlar geniĢ tut bağlarına, eləcə 

də  ipəkqurdu  əldə  etmək  üçün  hər  cür  Ģəraiti  olan  müəssisələrə  malik  idilər  və 

onlardan  hər  biri  muzdla  tutulmuĢ  iĢçi  qüvvəsindən  -  fəhlələrdən  istifadə  etməklə 

ildə orta hesabla 2.000 qutu ipəkqurdu bəsləyirdi [93]. 

XIX  əsrin  sonunda  Qafqaz  ipəkçilik  stansiyasının  təĢəbbüsilə 

Azərbaycanın  bir  sıra  rayonlarında  yeni  nümunəvi  kümxanalar  tikilir  və  əhaliyə 

barama bəsləmənin qaydaları öyrədilirdi. 

XIX  əsrin  sonu,  XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycanda  ipəkçiliklə  daha 

geniĢ  halda  ġirvan,  Qarabağ,  Naxçıvanda,  ġəki-Zaqatala  və  Lənkəran-Astara 

zonalarında  məĢğul  olmuĢlar.  Həmin  dövrdə  ölkədə  barama  qurdunun  Bağdad, 

Xorasan,  Ġtaliya,  Yaponiya,  Ġstanbul  və  müsəlman  növləri  bəslənirdi.  Müsəlman 

növünə  "dədə-baba"  baraması  da  deyilirdi.  Nuxada  yerli  ipəkqurdu  növü  də 

olmuĢdur.  Bu  dövrdə  Azərbaycanda  Yaponiya  ipəkqurdu  növü  daha  geniĢ 

yayılmıĢdı. Həmin ipəkqurdu yaĢıl, sarı və ağ rənglərdə olurdu. Ən yaxĢı cins isə 

yaĢıl rəngli növ sayılırdı. 

Ġpəkqurdu  toxumu  satın  alınırdısa  da,  lakin  Azərbaycanın  ipəkçiliklə 

məĢğul  olan  bəzi  yerlərində  onu  ənənəvi  üsulla  da  əldə  edirdilər.  Bunun  üçün 

nisbətən  bərk,  sağlam,  beli  boğma,  iri  və  gözəgörümlü  baramalar  seçilib  təmiz 

yerdə  parçanın  üstünə  düzülürdü.  Dörd-beĢ  gündən  sonra  baramaların  içindən 

kəpənəklər  (pırlar)  çıxırdı.  Həmin  kəpənəklər  kağız,  kətan  və  ya  bezin  üzərinə 

qoyulurdu. Ġki-üç gündən sonra isə kəpənəklər toxum tökürdülər. Toxumlar əvvəl 

sarımtıl rəngə çalır, sonra isə qaralırdı. Kəpənəklər öldükdən sonra toxumlu parça 

su ilə yuyulur (suya çəkilir), beləliklə də toxumlar parçadan ayrılırdı. Daha sonra 

toxumlar  qurudularaq  kiçik  kisəcikdə  və  ya  gil  qablarda  sərin  yerdə  saxlanılırdı.  Sərinlik 

verilsin deyə, bəzən toxum qabına azacıq düyü də tökülərdi. Toxum həmçinin bükülü kağızda 

saxlanılırdı. 

Azərbaycanda barama qurdu toxumunun oyadılması üçün qədim və geniĢ yayılmıĢ 

ənənəvi üsuldan istifadə edilirdi. Bu iĢlə əsasən qadınlar məĢğul olurdular. Bunun üçün 

yaz  ayında,  daha  doğrusu,  tut  ağacının  yarpaqlayan  vaxtı,  toxum  ağ  parçadan  hazırlanmıĢ 

kisəciyə tökülüb ağzı tikilirdi. Qadınlar həmin kisəciyi qoyunlarında saxlamaqla toxumu 

oyadırdılar. Onlar gündə bir neçə dəfə toxumlara baxır və ehmalca qarıĢdırırdılar. Bəzən də 

toxum kisəciyini çoban papağının içinə qoyub isti yerdə-ocaq qırağında saxlayırdılar. Toxum 

---

 

 

212 

vaxtaĢırı  qarıĢdırılırdı.  Belə  bir  qayda  ilə  toxum  oyatmaq  daha  münasib  hesab  olunurdu. 

Toxumu oyatmaqdan ötrü daha bir üsuldan istifadə edilirdi. Bunun üçün toxumu qalın kağız 

və ya taxtanın üstünə sərib ocağın yanına və ya gün tutan yerə qoyurdular. 

Barama qurdu  toxumu  növündən,  Ģəraitdən asılı olaraq  əsasən 5-7  günə oyanırdı. 

Toxumların oyadılmasından əvvəl onlara ağarana qədər gün dəysin deyə, tabaqda və ya 

baĢqa qabda havaya çıxarırdılar. Toxumun oyadılması üçün baĢlanğıc gün, adətən həftənin 

müqəddəs sayılan günü "cümə axĢamı"nı seçirdilər. 

Maraqlıdır  ki,  təbiətĢünas  alim  H.Zərdabi  ipəkqurdu  toxumu  oyadan  alətin 

modelini  düzəltmiĢ  və  həmin  model  1889-cu  ildə Tiflisdə  təĢkil  edilən  Qafqaz  sərgisinə 

göndərilmiĢdi. Bundan əlavə alimin həmin sərgidə ipəksarıyan alətin modeli və həmçinin 

ipək sapı kolleksiyası da nümayiĢ etdirilmiĢdir. Hər iki modelə və ipək sapı kolleksiyasına 

görə H.Zərdabi sərginin üçüncü dərəcəli diplomu və bürünc medalı ilə təltif olunmuĢdur 

[94]. 

Azərbaycanda  barama  qurdu  yaz  aylarında  bəslənilirdi.  Ġpəkqurdu  toxumunun 

oyadılıb  bəslənilməsi  ailənin  iĢçi  qüvvəsindən,  qurdların  tut  yarpağı  ilə  təmin  olunub-

olunmamasından və bir sıra baĢqa amillərdən asılı olurdu. Adətən bir ailə və ya bir neçə ailə 

birlikdə bir və bir neçə qutuya qədər toxum bəsləyirdi. Kümdarlıqla məĢğul olan ayrı-ayrı 

tavanalı  təsərrüfatlarda  isə  oyadılan  ipəkqurdu  toxumunun  miqdarı  onun  iqtisadi 

imkanından və baĢqa səbəblərdən asılı olurdu. 

Ġpəkqurdları oyandıqdan sonra barama sarıyana qədər dörd yuxu və beĢ yaĢ dövrü 

keçirirdi:  hər  bir  yuxu  həm  də  qurdun  yaĢ  dövrü  hesab  olunurdu.  Onlar  yaĢayıĢ  evlərində, 

xüsusi  kümxanalarda,  talvar  və  ev  çardaqlarında,  bəzən  də  tövlələrdə  saxlanılırdı. 

Kümxanalar isə ipəkçiliyin daha geniĢ yayıldığı rayonlarda mövcud olmuĢdur. Ġpəkqurdu 

bəslənən  yerlər darısqal, qaranlıq və  nəm olmamalı idi. Kümdarlar  qurdları həmiĢə hava 

cərəyanından qoruyurdular.  Çünki onlar  soyuğa olduqca  həssas  idilər.  Qurd  bəslənən  yerə 

tərəcə, həsir, qalın bezdən parça və ya qalın kağız sərilirdi. Bu üsulla bəslənən qurdlara 

qulluq mürəkkəb iĢ prosesi olmaqla belə zəhmət, səbir və qayğı tələb edirdi. Hətta belə bir 

atalar məsəli də vardır. "Səbirlə halva biĢər,  ey  qora,  səndən.  Bəsləsən  atlas  olar  tut 

yarpağından". 

Ġpək qurdlarının bəslənilməsində qadın əməyinin rolu əsas və həlledici olmuĢ-

dur. Adətən qurdun oyadılmasından baĢlamıĢ, onun barama sarımasına və yığımına qədər 

olan  bütün  dövrdə  əsasən  qadınlar  iĢləyirdi.  Qurdların  yemlənməsi  və  s.  iĢlər  qadınlar 

tərəfindən  görülürdü.  Bu  iĢ  prosesində  kiĢilər  də  çalıĢırdılar.  Yarpağın  qırılması  və 

daĢınmasında əsasən kiĢi əməyindən istifadə edilirdi. Qurd üçün gündə iki dəfə-səhər və 

axĢamçağı  yarpaq  qırılırdı.  Təcrübəli  kümdar  isti  vaxtda  yarpaq  qırmırdı.  Əkər 

kümxana  və  ya  qurd  saxlanan  yer  tut  ağaclarının  yaxınlığında  olardısa,  onda  yarpaq 

çiyində daĢınırdı. Qurdun düzgün və yaĢ dövrünə görə yemlənməsi məhsuldarlıq üçün 

əsas və həlledici Ģərt hesab olunurdu. 

Barama qurdlarının birinci yuxusu qara yuxu (qara yuxu dərin yuxu, uzun çəkən 

yuxudur), ikincisi, cümsaz-cəmsaz və ya hacı yuxu, üçüncüsü, kiçi yuxu, dördüncüsü isə 

ulu yuxu adlanırdı. Dördüncü yuxudan sonra barama qurduna xirik də deyilirdi. Beləliklə 

---

 

 

213 

də qurdun dörd  yuxusu dörd  yaĢ  və dördüncü  yuxudan  sonrakı dövr  beĢinci yaĢ dövrü 

hesab olunurdu. Birinci yaĢ dövrü 6 gün davam edir. Həmin dövrdə axırıncı iki günü qurdlar 

yeməkdən qalır və yuxulu - süst vəziyyətdə olurlar. Birinci yuxu zamanı qurdlara yarpaq 

doğranmıĢ  halda  verilir.  Ġkinci  yuxudan  etibarən  qurdlar  yarpaqla  (Ģax  çubuq 

halında) yemlənir. 

Qurdların bəslənilməsi zamanı onların inkiĢaf səviyyəsindəki müxtəliflik yaxĢı 

hal hesab olunmurdu. Ona görə də kümdar qurdların hamısının inkiĢafının eyni səviyyədə 

olmasına çalıĢır və bunun üçün daha tez oyanmıĢ qurdları bir dəfə, sonrakıları isə iki dəfə 

yemləməklə,  onların  eyni  yaĢ  səviyyəsi  təmin  edilirdi.  Bu  isə  məhsuldarlıq  üçün 

mühüm  Ģərt  idi.  Dördüncü  yuxudan  7-8  gün,  bəzən  də  9-10  gündən  sonra  barama 

qurdları Ģaxa çıxmağa baĢlayırdılar. 

Barama bəsləmə müddətində havaların yağıĢlı və soyuq keçməsi məhsuldar-

lığa pis təsir edirdi. Bəzən də barama qurdları cürbəcür xəstəliklərə tutulurdu. Bərk istilər 

zamanı  qurdlar  "ağ  buğun"  xəstəliyinə  tutulurdu.  Bu  xəstəliyə  tutulmuĢ  qurda  azacıq 

toxunan kimi ölürdü. Havanın çatıĢmaması və normal temperaturun olmaması üzündən qurd 

"sarı  buğun"  xəstəliyinə  də  tutulurdu.  Qurdun  ən  ağır  xəstəliyi  "astma"  xəstəliyi  hesab 

olunur. Əgər "ağ buğun", "sarı buğun" xəstəliklərinə tutulmuĢ qurdlar az və keyfiyyətsiz 

məhsul  verirdilərsə,  "astma"  xəstəliyinə  tutulmuĢ  qurdlardan  heç  bir  məhsul 

alınmırdı. 

Barama qurdu bəslənilən otaqların havası təmiz, istiliyi normal olurdu. Otaqlar 

təmiz  saxlanılmaqla,  hər  cür  həĢərat  və  zərərvericilərdən  və  quĢlardan  qorunurdu. 

Barama  bəslənən  otağın  içərisində  gözəgörünən  yerdə  yumurta  qoyardılar  ya  da 

kümxananın girəcəyindən heyvan kəlləsi - at kəlləsi, maral buynuzu və s. asardılar ki, 

bununla da guya baramanı pis gözdən - bədnəzərdən qoruyardılar. 

Barama qurdunun toxumunun oyadılmasından onun baramasarıma vaxtına qədər 

təxminən 35-40 gün çəkirdi. Kümdarlar qurdun dördüncü yuxusundan bir neçə gün sonra 

artıq  hiss edirdilər  ki, qurdlar  az  yeyir və sarımtıl rəngə çalırdılar. Belə bir  vaxtda, 

qurdların  yerləri  geniĢləndirilir  və  onların  barama  sarıması  üçün  otaqlara  Ģax 

düzülürdü. Bunun üçün baĢlıca olaraq qurumuĢ tirpəkdən, eləcə də qızılağac, qarağac, 

palıd  Ģaxı,  sarıĢax  və  baĢqa  ağac  budaqlarından  və  ya  bitkilərdən  istifadə  olunurdu. 

Adətən  Ģax  çalınçarpaz  halda,  yəni  elə  döĢənirdi  ki,  qurda  zədə  dəyməsin  və  onun 

Ģaxın  üstünə  çıxması  asan  olsun.  Həmin  dövr  qurdun  Ģaxa  çıxma  və  barama  sarıma 

mərhələsi hesab olunur. Beləliklə də barama bir neçə gün (təxminən 5-6 gün) bərkimək 

üçün Ģaxda saxlanılır və daha sonra yığım baĢlanırdı. Bəzən buna baramanın dərilməsi 

də deyilirdi.  Adətən baramanın  yığımında  ailə  üzvləri,  qonum-qonĢu iĢtirak edirdilər. 

Lakin  daha  çox  barama  yetiĢdirən  ailələr  isə  bunun  üçün  iməcilik  ya  hov  təĢkil 

edirdilər. 

Barama yığıldıqdan sonra onu dərhal günün altında qurudardılar, buna isə bara-

manın "boğulması" deyilirdi. Qurudulma əməliyyatı az vaxtda qurtarmalı idi. Təcrübə 

göstərmiĢdir  ki,  həmin  müddətdə  barama  qurudulmadıqda-boğulmadıqda  kəpənəklər 

baramanı deĢib çıxa bilirdilər. Bir qutu toxumdan 18-24 kq barama götürülərdisə, bu, 

---

 

 

214 

yüksək məhsul hesab olunardı. 

Azərbaycanın ipəkçilik təsərrüfatında ilk və əsas mərhələ sayılan qurd bəsləmə 

üsulu  çox  sadə  olsa  da  belə,  lakin  XX  əsrin  əvvəllərində  ölkədə  barama  istehsalında 

nəzərə çarpacaq dərəcədə inkiĢaf müĢahidə edilirdi. Onu göstərmək kifayətdir ki, 1914-

cü ildə Azərbaycanda 231 min pud barama istehsal olunmuĢdu. Cənubi Qafqazda isə 

barama  istehsalı  320  min  puda  çatmıĢdı  [95].  Maraqlıdır  ki,  həmin  dövrdə  Cənubi 

Qafqaz  üzrə  barama  istehsalında  Azərbaycan  birinci  yeri  tuturdu.  Belə  ki,  barama 

məhsulunun 2/3 hissəsindən çoxu onun payına düĢürdü [96]. 

Ölkədə istehsal olunan baramanın ilk emalının elə yerindəcə aparılması daha 

münasib hesab olunurdu. Çünki yaĢ barama uzaq məsafəyə çatana qədər öz keyfiyyətini 

itirir və böyük itkiyə səbəb olmaqla, həm də baha baĢa gəlirdi. 

Azərbaycanda barama istehsalı ilə ipək emalı sənayesi bir-biri ilə sıx surətdə 

bağlı idi. Hər sahə arasında mövcud iqtisadi əlaqə və eyni zamanda qarĢılıqlı asılılığın 

nəticəsi idi ki, həmin sahələrin hər hansı birində baĢ verən bu və ya digər dəyiĢiklik 

dərhal  o  birində  də  özünü  göstərirdi.  Barama  istehsalı  və  ona  olan  tələbat burada 

mühüm  rol  oynayırdı.  Çünki  ipək  emalı  müəssisələrinin  sayı  artdıqca,  baramaya  olan 

ehtiyac  artırdı.  Digər  tərəfdən,  ölkədəki  bol  barama  məhsulu  ayrı-ayrı  tavanalı 

Ģəxslərdə  çox  zaman  ipək  emalı  müəssisəsi  açmaq  həvəsi  oyadırdı.  Deməli,  barama 

istehsalının artımı, yaxud azalması öz növbəsində ipək emalı sənayesinin gah inkiĢafına, 

gah da zəifləməsinə gətirib çıxarırdı [97]. 

---

 

 

215 

Barama qəza mərkəzlərində və həftə bazarları olan kəndlərdə satılardı. Barama 

sahibləri hazır məhsuldan öz ehtiyacları üçün ayırdıqdan sonra qalmıĢ baramanı çox 

vaxt yaĢ halda satırdılar. QurudulmuĢ baramanın satıĢı o qədər də sərfəli deyildi. Adətən 

barama  nağd  pula  və  ya  da  nisyə  verilirdi.  Baramanın  əsas  alıcıları  ya  ipək  sarıyan 

karxana,  fabrik  sahibləri  və  ya  da  möhtəkirlərdən  ibarət  olurdu.  Kəndbəkənd  gəzib 

barama alveri ilə məĢğul olan xırda alverçilər də vardır. 

Azərbaycanda baramanın alğı-satqı  məzənnəsi  müxtəlif olmuĢdur. Məhsulun 

tədavülü  məsələsi  hələ  ipəkqurdu bəsləmə  mövsümünün  əvvəlində  müəyyən edilirdi. 

Bu  sahədə  Azərbaycan  qəzaları  bir-birindən  fərqlənirdi.  Nuxa  qəzasında  ipək  sənaye 

sahibkarları məhsulu ya bilavasitə baramaçılardan, ya da barama ticarəti ilə məĢğul olan 

iri  möhtəkirlərdən  alırdılar.  Fabrik  sahibləri  ilə  möhtəkirlər  arasında  böyük  rəqabət 

gedirdi. 

Qarabağda barama  satıĢı  Azərbaycanın  digər  yerlərindən  fərqli  olaraq  yalnız 

binəkdar  və  fabrik  sahiblərinin  əlində  idi.  Adətən,  hər  mövsümdə  Ağdama  toplaĢan 

möhtəkirlərin "müzakirə qurultayı" çağırılırdı [98]. Barama bəslənən kəndlər müəyyən 

sərhəd  əsasında  baĢ  möhtəkirlər  və  iri  fabrik  sahibləri  arasında  bölünür  və  yalnız 

bundan sonra barama alğı-satqısına baĢlanırdı. Bölgünün Ģərtinə görə, hər hansı bir fabrik 

sahibinə  və  yaxud  möhtəkirə  "məxsus"  olan  kəndin  baramalıları  qonĢu  kəndin 

"möhtəkirlərinə"  barama  sata  bilməzdi  [99].  "Qurultayda"  müəyyən  edilmiĢ  qiymət 

məzənnəsi  kəndlinin barama  məhsulunu  satması  üçün  yeganə tədavül vasitəsi idi. O öz 

baramasını istədiyi qiymətə sata bilmirdi. Barama alğı-satqısında müxtəlif qaydalar mövcud 

---

 

 

216 

idi. Baraması olan kəndlilər öz məhsulunu nağd pula satır, [100] bəzən isə bir il əvvəl 

onlara  verilmiĢ  beh  əvəzinə  sadəcə  olaraq  onu  tədiyyə  kimi  həmin  Ģəxsə  təhvil 

verirdilər [101]. 

YaĢ barama satın alındıqdan sonra bilavasitə emal üçün hazırlanırdı. Deyildiyi 

kimi, yaĢ barama əvvəlcə boğulur, sonra isə qurudulurdu. Barama qurutmanın ən sadə 

üsulu, yuxarıda göstərildiyi kimi, onu günün altına sərmək idi. Kümdarlar arasında geniĢ 

yayılmıĢ bu üsul o qədər də təkmil olmayıb məhsulun keyfiyyətinə mənfi təsir göstərirdi 

[102]. 

XX əsrin əvvəllərindən etibarən emal üçün alınan yaĢ baramanın qurudulması 

dədə-baba  qaydası  ilə  günün  altında  deyil,  əsasən  buxar  qüvvəsi  tətbiq  edilən  xüsusi 

baramaqurudulan müəssisələrdə həyata keçirilirdi [103]. Azərbaycanda istehsal edilən 

yaĢ baramanın 70-80 faizi buxar maĢınları ilə boğulur və qurudulurdu [104]. 

Məlumdur ki, baramadan toxuculuqda istifadə etmək üçün ipək sapı hazır-

lanırdı. Azərbaycanda ipək sapı almaqdan ötrü onlarla kustar ipəksarıma, ipəkəyirmə 

müəssisəsi  vardı.  Belə  müəssisələrdə  ipəksarıma  və  ipəkəyirmə  iĢi  ibtidai  üsulla 

keçirilirdi. Ġpək sapı əldə etmək üçün istifadə olunan əl iyi, əl cəhrəsi və sarıma dəzgahı 

əhali arasında geniĢ yayılmıĢdı. Ġpəksarıma dəzgahı, əl iyi və əl cəhrəsinə nisbətən daha 

təkmil idi. Onun özü iki cür: dörduclu və altıuclu cəhrəli olurdu. Bu dəzgaha xalq arasında 

"mancalıq" deyirdilər. Mancalıqdakı altıuclu cəhrə ayaq rıçaqı ilə hərəkətə gətirilirdi. 

Ustalar baramadan ipək lifini açmaqdan ötrü mis və yaxud çuqun tiyandan 

istifadə  edirdilər.  Diametri  1  m  olan  iri  tiyan  gildən  düzəldilmiĢ  xüsusi  sobanın  üzərinə 

qoyulurdu.  Sobanın  qarĢısında  isə  cəhrə  yerləĢdirilirdi.  Diametri  1-1,5  m  olan  bu  cəhrə 

torpağa bərkidilmiĢ iki ağac dayağın üzərində durardı. Dəzgah bilavasitə ayaq rıçaqı  və 

cəhrənin  uzun  pedalı  ilə  hərəkətə  gətirilirdi.  Ümumiyyətlə,  dəzgah  baramaaçan  tiyan, 

cəhrə,  ayırıcı  və  məftil  gözlüklərdən  ibarət  idi.  Sarıma  zamanı  sap  tiyandan  ayırıcıya, 

oradan isə məftil gözlüklər vasitəsilə qarqaraya və nəhayət, cəhrəyə gedirdi. 

Lifi baramadan açmaqdan ötrü əvvəlcə barama təmizlənir və müəyyən dərə-

cədə çeĢidlənirdi. Bundan sonra baramaaçan tiyana su tökülürdü. Su qaynayana yaxın onun 

içinə ayran tökürdülər. Qaynama zamanı bütün çirk köpüyü ilə suyun üzünə çıxır və onu 

yığıb tullayırdılar. Bundan sonra su nisbətən ĢəffaflaĢırdı. GörülmüĢ bu hazırlıqdan sonra 

barama  tiyana  tökülür  və  yumĢaldılırdı  [105].  Baramanı  döyüb  açmaq  üçün  xüsusi 

süpürgələrdən istifadə edilirdi. Barama sapının yapıĢqanı yumĢalan  kimi "mancalıqda" 

sarıma əməliyyatı baĢlayırdı. 

ÇeĢidləmə  və sapın sarınması zamanı  yararsız hesab  edilən baramanı  isə  kül, 

yaxud sabun ilə biĢirdikdən sonra yuyub təmizləyir və ondan "pilə" hasil edirdilər. "Pilə" 

ən çox əl iyində əyrilirdi. 

Yuxarıda təsvir etdiyimiz kustar dəzgahlarda iĢləyənlər mancalıqçı adlanırdı. 

Bu kimi dəzgahın hər biri peĢəçi ustaya 15 manata baĢa gəlirdi [106]. 

"Mancalıq" sahibləri ipəkçiliklə məĢğul olan kəndlərə gedir və kəndlilərin ipə-

yini  sarıyırdılar.  Sarıma  haqqı  olaraq  pul,  əksər  hallarda  isə  ipəyin  1/10  və  ya  1/12 

hissəsinin alırdılar [107]. 

---

 

 

217 

Baramanın adi sobalarda ağzıaçıq tiyanlarda  yumĢaldılması, onların qaynadıl-

ması, habelə sarıma prosesindəki namünasiblik nəticəsində sapa həddindən çox düyün 

düĢürdü.  Bütün  bunlar  istehsal  edilən  ipək  sapının  keyfiyyətini  xeyli  aĢağı  salırdı. 

Texnikanın sadə və ibtidailiyi nəticəsində məhsul olduqca baha baĢa gəlirdi. Bu üsulla əldə 

edilən hər bir pud ipək yüz, yüz iyirmi manatdan artığa getmirdi. 

Azərbaycanda  kustar  ipəkəyirmə  əsasən  üç  üsulla:  Cəhrə  vasitəsilə,  əyirmə 

dəzgahı və karas ilə həyata keçirilirdi. Birinci iki üsul çox ibtidai olsa da, əhali arasında 

geniĢ yayılmıĢdı. 

"Karasların" meydana kəlməsi ilə yerli əyirmə dəzgahlarının sayı azalırdı. Hələ 

XIX  əsrin  40-50-ci  illərindən  istifadə  edilən  karaslar  80-ci  illərinin  ortalarına  kimi 

ipəkəyirmə  sahəsində  hakim  mövqe  tuturdu  [108].  Lakin  80-ci  illərin  sonundan  etibarən 

Azərbaycanda  buxarla  iĢləyən  ipəkəyirmə  müəssisələrin  inkiĢafı  ilə  əlaqədar  olaraq, 

karaslar  getdikcə  öz  əhəmiyyətini  itirirdi.  Kustar  ipəkəyirmə  dəzgahları  və  karaslar  bu 

müəssisələrlə rəqabət apara bilmirdi. Buna görə də təbii olaraq hər üç növ əyirmə üsulu, "... 

tədricən məhdudlaĢır və aradan çıxırdı" [109]. 

Azərbaycanda kustar ipəksarıma  -  ipəkəyirmə  müəssisələrindən baĢqa yüz-

lərlə tənha kustarlar vardı. Onların böyük əksəriyyəti özlərinin barama məhsulunu, digər 

hissəsi  isə,  yuxarıda  göstərildiyi  kimi,  kəndbəkənd  gəzərək  kəndlilərin  əldə  etdikləri 

baramanı sarımaqla məĢğul olurdular. 

Azərbaycanın görkəmli maarifpərvərin H.Zərdabi kustar mancalığın və peĢəçi 

ustaların  tənəzzülünü  xarakterizə  edərək  yazmıĢdı:  "Mancalıq  uzun  müddət  fabriklə 

mübarizə  etdi...  Əlbəttə,  mancalıq  belə  bir  Ģəraitdə  ipəksarıma  fabriki  ilə  mübarizəni 

bacarmadı.... ipəksarıyan fabrik sahiblərinin çox hərislə aldıqları baramanın qiymətinin 

qalxması kustarları - sarıyıcıları öz sənətlərindən imtina etməyə və baramalarını fabrikə 

satmağa məcbur etdi [110]. Belə ki, Azərbaycanda ipək emalı sənayesi sahəsində fabrik 

istehsalının güclənmasi ölkədə kustar ipəksarıma - ipəkəyirmənin tənəzzül etməsinə və 

aradan çıxmasına güclü təsir göstərmiĢdir. 

Beləliklə də Azərbaycanda XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində ipəkçilik 

təsərrüfatının əsasını təĢkil edən sahələrdə  - tutçuluq, kümdarlıq və s. ənənəvi üsullarla 

yanaĢı, baĢ vermiĢ təbəddülata uyğun olaraq məhsul istehsalı da artmıĢdı. Bununla da 

ipəkçilik kapitalist əmtəə istehsalı təsərrüfatının əsas sahələrindən birinə çevrilmiĢdi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

218 

 

---

 

 

219