A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

dan 250 kq-a qədər olur. Hər bir zebunun illik südvermə qabiliyyəti 200-400 kq-dır. 

Qaramalın yaĢ xüsusiyyətlərinə görə xalq arasında adları vardır. Bu adlar onlara 

bir  sıra  səciyyəvi  cəhətlərinə  görə  verilmiĢdir.  Həmin  adları  növlərə  görə  vermək, 

Ģübhəsiz etnoqrafik baxımdan maraqlıdır. Ġnək doğanda balasına balaq, altı aylığa qədər 

buzov,  6  aydan  bir  ilə qədər olanda  dana,  3  yaĢlarında  erkəyinə  cöngə,  diĢisinə  düyə 

deyilir,  sonrakı  illərdə  diĢisi  inək,  erkəyi  öküz,  döllüyü  buğa  adlanır.  CamıĢın  təzə 

doğulmuĢ balasına balaq, bir ilinə qədər danaça, 3 yaĢlarında erkəyi kəlçə, diĢisi düyə, 

sonra erkəyi kəl, diĢisi camıĢ adlanır [70]. 

Qaramalın özünəməxsus xəstəlikləri vardır. Ən geniĢ yayılanlarından biri qız-

dırma  xəstəliyidir.  Bəzən  bu  xəstəliyə  el  arasında  titrətmə  də  deyilir.  Qızdırma 

xəstəliyini törədən əsas səbəblər iqlim Ģəraiti ilə əlaqədardır. Ġqlimin dəyiĢməsi, daha 

doğrusu,  isti  və  ya  soyuğun  düĢməsi  ilə  əlaqədar  heyvanlarda  bu  xəstəlik  baĢ  verir. 

Qaramal  naxırları  yaylağa  aparılanda  və  ya  qıĢlağa  qaytarılanda  havanın  dəyiĢkənliyi 

nəzərə alınırdı. Ġsti yay aylarında qaramal lazımi qaydada yemlənməyəndə, sudan korluq 

çəkəndə və ya çirkli su içəndə qızdırır. Əgər qaramal soyuq dəymədən qızdırarsa, onun 

yeri  isti  saxlanılır,  bəzən  də  palanlanır,  istidən  qızdıranda  isə  havanın  mülayimliyi 

---

 

 

249 

gözlənilir.  Qızdıran  heyvanı  xalq  üsulu  ilə  müalicə  edərkən  onu  üzüm  yarpağı  ilə 

yemləyirlər. Bəzən də turĢu lavaĢı qaynadıb suyunu verir və ya ağartı içirdirlər. 

Qaramal xəstəliklərinin ən ağırlarından biri yoluxucu dabaq xəstəliyidir. Bu 

xəstəlik  zamanı  heyvanın  baldırı  tutulur,  dırnaqlarının  arası  və  ağzı  yara  olur.  Dabaq 

xəstəliyində heyvanı çəhlimli və rütubətli yerdən qoruyub, ən çox tozlu yerlərdə və quru 

Ģumda gəzdirirlər. Bundan əlavə heyvanı isti yerdə saxlayırlar. Heyvanı müalicə edərkən onun 

ayaqlarına qara neft, naftalan çəkirlər. Bu xəstəlik zamanı da heyvanın ağzına qaynadılmıĢ 

lavaĢa suyundan töküb içirirlər. 

Yaman xəstəliyində qaramalın  və atın bədəninin bu və  ya digər hissəsində  ĢiĢ 

əmələ  gəlir.  Bu  xəstəliyi  müalicə  etmək  üçün  qızdırılmıĢ  ĢiĢi  yamanın  üstünə  basıb,  bir 

neçə dəfə dağlayırlar. 

Qaramal həm də ota düĢür və xəstələnir. Uzun müddət quru alaf yeyən heyvan 

göy otu birdən və çox yeyəndə köpüb-zəhərlənir. Bu xəstəliyin  müalicəsində heyvanın 

qulağını bıçaqla çərtib, qanını alırlar, ayran və qatıq içirirlər. Bəzən də qarnını ovurlar. 

Qaramalın ayağı sınanda və çıxanda onu sınıqçılar müalicə edirlər. Bəzən na.xır-

çılar da bu iĢi bacarırlar. Heyvanın sınan ayağına yumurtalı yaxı xəmir qoyub, sonra isti yun 

parça və ya palaz dolayırlar. Üstündən yastı ağac çiliklər qoyub sarıyırlar. Çıxığı isə əl ilə 

sığıyıb  yerinə  salırlar.  Heyvanı  qurd-quĢ  yaralayanda  həmin  yerə  dağ  olunmuĢ  yağ, 

qatıq və ya qaymaq çəkirlər. 

Qaramala qulluq qaydası qoyuna  nisbətən bir qədər çətindir. Hər bir qaramal 

naxırında 150-200 baĢ heyvan olur. Bu rəqəm az və ya çox da ola bilər. Hər naxırda 2 nəfər 

naxırçı olur. Bəzi yerlərdə, xüsusilə qərb zonasında naxırçıya sığırçı da deyilir. Hər 70-

100  baĢ  buzova  iki  nəfər  buzovçu  xidmət  edir.  CamıĢ  naxırlarında  heyvanların  sayı 

nisbətən az olur. 

Naxırçı və buzovçu bir qayda olaraq yarım il müddətinə tutulurdu. Onların əmək 

haqqında da fərq vardır. Belə ki, naxırçılar daha çox zəhmət çəkdiklərindən haqları da artıq 

olurdu. Zəhmət haqqı taxıl, pul, bəzən də heyvan verməklə ödənilirdi. 6 ay qurtarandan 

sonra  yenə  də  6  aylığa  danıĢılırdı.  Bəzən  bu  danıĢıq  bir  il  və  ya  daha  çox  müddətə  də 

olurdu.  Naxırçı  və  buzovçunun  geyim  və  ərzaqla  təmin  edilməsi  əvvəlcədən 

ĢərtləĢdirilirdi.  Naxır  sahibinin  onları  nə  dərəcədə  təmin  edib-etməməsi 

sövdələĢmədən asılı olurdu. 

Adətən, naxırçı alatorandan naxırı örüĢə aparar, Ģər qarıĢanda qaytarardı. Naxır 

əsasən tövlə Ģəraitində saxlanırdı. Tövlə gündə bir, bəzən də iki dəfə kürünüb təmizlənir və 

qurudulurdu. Tövlə Ģəraitində bəslənən qaramal üçün yem tədarük edilirdi. Yem tədarükü 

heyvanın  sayına  görə  müəyyənləĢdirilirdi.  Düzənlikdən  fərqli  olaraq  dağ  və  dağətəyi 

zonalarda  azı  dörd-beĢ  ay  heyvan  tövlə  Ģəraitində  saxlanılırdı.  Həmin  müddətdə 

heyvana gündə iki dəfə alaf verilərdi. 

Qaramal üçün yaĢıl və quru ot, saman, küləĢ, yonca, kəpək, arpa və arpa yarması 

əsas  yem  sayılır.  Bol  otu  olan  biçənəklər,  əvvəlcədən  qoruqçular  tərəfindən  qorunur  və 

suvarılır. Biçənəklər suvarma iqlim Ģəraiti və otun bolluğu ilə əlaqədar olaraq, ildə iki-

dörd  dəfə  əsasən  kərənti  -  dəryaz  ilə  biçilir.  BiçilmiĢ  sahədə  ot  quruyandan  sonra 

---

 

 

250 

lodaya yığılır və araba ilə daĢınaraq münasib yerdə tayaya vurulur. Ot çox olduqda ondan 

ilanyalı tayası düzəldilir, az olduqda sadəcə olaraq tayalara vurulur. Ot tədarükü əsasən yaz 

və  yay aylarında edilir. Taxılın  küləĢindən də  eyni  qaydada düzəldib münasib vaxtlarda 

heyvana verilir. Daha çox arpa samanı hazırlayanlar onu samanlıqda saxlayıb qıĢ aylarında 

istifadə  edirlər.  Arpa,  kəpək  və  yonca  ən  çox  boğaz,  xəstə  və  qıĢdan  arıq  çıxan 

heyvanlara verilir. 

Qaramala aranda yaz aylarında və yaylaqlarda bir neçə ay duz verilir. Çox vaxt 

daĢ duz heyvanın yalaması üçün münasib yerlərə qoyulur. Heyvan gəlib onu yalayır. Lakin 

əzilmiĢ duzu da heyvanlara verirlər. ƏzilmiĢ duz sal qayaların və ya köhnə palazların üstünə 

tökülür.