A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
m 50 sm - 1 m 60 sm, eni 80 sm-ə qədərdir. Daha doğrusu, lağımda kankan rahat
iĢləyə bilir. Lağımın su axan hissəsi düz, üst hissəsi tağbəndvari qazılır. Lağımın
143 uçmaq qorxusu olan yerlərində sal-saybənd (daĢdan hörgü) aparılır. Kəhriz quyularının uçmaması (dağılmaması) üçün onun ağız hissəsi (yuxarısı) 3-5 m-lik sahə daĢla horülür-çiləgərdən edilirdi.
Kəhrizlərin qazılması və təmiri iĢi, adətən, payız və yaz aylarında görülürdü. Kəhrizlərdə aparılan vaxtaĢırı təmirə səbəb onun suyunun azalması, kəhriz lağımı- nın tutulması və s. olurdu. Kəhrizdə su azaldıqda tərkdöymə (yəni suyu artırmaq üçün aparılan təmir) edilirdi. Bunun üçün lağım aĢağı quyudan ta baĢ quyuya kimi 10-15 sm dərinlikdə yenidən qazılırdı. Belə bir iĢ, adətən, quraqlıq illərdə aparı- lırdı. Bundan əlavə, kəhrizlərdə vaxtaĢırı "dolasov" təmiri də aparılırdı. Bu təmir- dən məqsəd suyun qabağına düĢmüĢ daĢı, torpağı təmizləməklə lağımda suyun sər- bəst axmasını təmin etməkdi. Bəzi illərdə güclü yağıĢlar zamanı sel suları kəhriz quyusunu və lağımını zir-zibil ilə dolduraraq, suyun axımını çətinləĢdirirdi. Belə vaxtlarda quyu və lağımın təmizlənməsi üçün aparılan iĢ "aval" təmiri adlanırdı. Aval təmiri əksər hallarda quyularının ağızı bağlanmamıĢ kəhrizlərdə aparılırdı. Kəhriz suyunun qədəri onun qazıldığı sahənin su ehtiyatından asılı olurdu. Elə kəhrizlər vardı ki, onun suyu ilə dəyirmanı iĢlətmək olurdu. Daha doğrusu, bir- iki baĢ su verirdi. Elələri də vardı ki, onun suyu ancaq bir kəndi və ya bir məhəlləni içməli su ilə təmin edirdi. Suvarma üçün istifadə ediləcək kəhriz gözünün (çeĢmə-
144 sinin) qabağında kiçik nohur (gölcük) düzəldilərdi. Su buraya yığıldıqdan sonra, arxla əkin sahəsinə aparılırdı. ġəhərlərdə kəhriz suyundan istifadə edən ailələr arasında möhkəm qayda olmuĢdur. Belə ki, kəhriz suyunda, lağıma düĢərək paltar və qab-qacaq yumaq, onu çirkləndirmək olmazdı. Hər ailə öz həyətində kəhrizin lağımına düĢmək və su götürmək üçün xüsusi "qırxayaq" - pilləkən düzəltdirərdi. Kəhrizlər vasitəsilə kənd və Ģəhər camaatı içməli su ilə təmin olar və ya əkin sahələri suvarılardı. Ġri torpaq sahibləri özləri üçün xüsusi kəhrizlər vurdurardılar. Kəhrizlərin qazılması xərci isə onun suyundan istifadə edəcək məhəllə, kənd, Ģəhər camaatı və ya sahibkar tərəfindən verilərdi. Kankan dəstəsinin zəhmət haqqının qədəri danıĢıq və razılaĢmadan asılı olaraq, natura və pul ilə ödənilərdi. Hər bir kəhrizin adətə görə öz adı olardı. Onun adını müəyyənləĢdirərkən həmin kəhrizin harada qazılması və ya onun hansı kəndə və əraziyə su verməsi ilə adlanardı, yaxud da kəhrizin sahibi kimdirsə, onun adını daĢıyırdı. Məsələn, Kəblə Musa kəhrizi, Hacı Cəfər kəhrizi, Hacı Əhməd kəhrizi, MəĢədi Məcid kəhrizi, ya da kəndin adı ilə QaraqıĢlaq kəhrizi, Moruq kəhrizi, Muğanlı kəhrizi və s. Xüsusi Ģəxslərə məxsus kəhrizlərin suyu ancaq həmin sahibkarın ixtiyarında idi. Camaatın xərci ilə çəkilən kəhrizlərin suyundan isə (suvarma zamanı) növbə ilə həmin kəhrizin çəkilmə xərcini verənlər istifadə edirdilər. Adətə görə, kəhrizin suyundan içmək və iĢlətmək üçün hər bir adam istifadə edə bilərdi.
145 Bəzən də bir neçə nəfər öz xərci ilə (savab məqsədilə) kəhriz qazdırıb bir kəndin və ya bir məhəllənin camaatını içməli su ilə təmin edərdi. Azərbaycanda kəhriz qazan kankan dəstələri əsasən Cənubi Azərbaycandan gələnlərdən olardı. Lakin bu iĢin Naxçıvan, Qarabağ, Gəncəbasar və baĢqa rayonlarda da bilici ustaları olmuĢdur. Xalqımızın qədimdən istifadə etdiyi və özünün qazılıb-iĢlədilməsi baxımından həddən artıq çətin və mürəkkəb olan kəhriz təsərrüfatı həm suvarmada, həm də yaĢayıĢ məskənlərinin içməli su ilə təminində, yerli və təbii Ģəraitdən asılı olaraq, əvəzedilməz rola malik olmuĢdur. Kəhrizlərin çəkilməsi böyük ustalıq, vərdiĢ və bilik tələb edirdi. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda olmuĢ məĢhur səyyah və coğrafiyaĢünas alim Q.A.Qrum-Qrijimaylo kəhrizləri gördükdən sonra aludəliklə yazırdı: "Bu qurğu nə qədər təəccüblü və çətindirsə, onu tikmək bir o qədər də cəsarət və hünər tələb edir. Kəhrizlərlə bəzən 60 m və daha da dərinlikdən su öz axan ilə üzə çıxarılır. Biz haqlı deyilikmi ki, təbiətə qalib gələrək, onu dəyiĢdirən əkinçilərin qarĢısında heyrət və ehtiramla dayanaq?" Qədimlərdən belə suvarma üçün, az da olsa, nohur və göllərin suyundan istifadə edilmiĢdir, təbii halda əmələ gəlmiĢ göl və nohurlar bəzən süni halda da düzəldilirdi - tikilirdi. Göl və nohurların düzəldilməsi üçün imkan və Ģərait olan sahələrdə xəndəklər çəkilir və bununla da yağıĢ və qar suları həmin yerə toplanardı. Bəzən göl və nohurlara, su çayların daĢqını zamanı yığılardı. Belə göllərə əsasən Kür sahili ərazidə daha çox təsadüf edilərdi. Süni halda düzəldilən nohurlar hamılıqla tikilərdi. Bəzən də iri torpaq sahibləri özləri üçün xüsusi nohurlar tikdirərdilər. Birgə zəhmət və xərc çəkilib tikilən nohurların suyundan icmalıqla istifadə edilərdi. Xüsusi nohurların suyunu isə ancaq onun sahibi iĢlədə bilərdi. Beləliklə də göl və nohurlar ayrı-ayrı kənd icmalarına və ya da sahibkarlara məxsus olardı. Nohur və göllərdən əkinlərə su ana arxlar vasitəsilə aparılardı. Bəzən də yay aylarında (suvarma zamanı) çaylarda su azaldıqda həmin arxlarla gölün suyu çaylara tökülərdi. Təbii göl sayılan Qanlı göldən ana arxla həm Kükü kəndinin əkinlərini suvarmaq, həm də Naxçıvançaya su axıtmaq olurdu. Nohur və göl suları ilə əsasən pambıq və çəltik əkinləri suvarılardı. XIX əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycanda 160-a qədər su anbarı (nohur) olmuĢdursa [177], XX əsrin baĢlanğıcında onların sayı 500-dən yuxarı idi. Həmin dövrdə su anbarları ilə (nohurlarla) suvarılan torpaqlar on min desyatindən çox idi [178]. Suvarma məqsədilə Azərbaycanın bəzi yerlərində az da olsa su quyularından istifadə edilmiĢdir. Lakin belə bir suvarma üsulu AbĢeron yarımadası üçün daha səciyyəvi hal olmuĢdur. AbĢeronun bütün kəndlərində (MaĢtağa, Buzovna, Mərdəkan, Zirə, Hövsan və s.) əhali bostan, tərəvəz və həyətyanı sahələri quyu suyu ilə suvarmıĢdır. Onlar yeraltı suları üzə çıxararaq, suvarmada çox bacarıqla istifadə edirdilər. Bunun üçün ona qədər qayda və üsuldan istifadə
146 olunmuĢdur [179]. Quyuları qazmaq və onlardan su çıxarmaq üçün müxtəlif alət və qurğulardan, külək və heyvan qüvvəsindən istifadə edilmiĢdir. Azərbaycanda suvarma əkinçiliyində bulaq sularından istifadə edilmiĢsə də, lakin bir o qədər də geniĢ yayılmamıĢdır. Bəzi hallarda ayrı-ayrı kəndlərin əkin yerlərinin, biçənək, bağ və həyətyanı sahələrin suvarılmasında bulaq sularının rolu az olmamıĢdır. Naxçıvanın Qarabağlar kəndində Asnı bulağı, Qarabağda ġahbulaq və baĢqa rayonlarda mövcud olan belə gur bulaqların suyu ilə xeyli torpaqlar suvarılırdı. Azərbaycanda ənənəvi suvarma üsulları müxtəlif formalarda aparılmıĢdır. Belə ki, taxıl əkinləri, bostan və bağlar arxla selləmə (subasma), Ģırım, çala (lilman) və s. qaydalarla suvarılmıĢdır [180]. Əkinlər selləmə üsulu ilə suvarıldıqda su birbaĢa arxdan sahəyə (bir neçə yerdən) buraxılır. Su əkinə yayılıb torpağın səthini basır. Selləmə üsulu ilə suvarma bir o qədər də sərfəli deyildir. Belə ki, suvarma suyunun həddən artıq məsrəfinə səbəb olur, bundan əlavə torpaq qaysaqlanır və nəhayət torpağın nəmliyi tez çəkilir. Əkin və ya bostan sahələrini arx və Ģırım üsulu ilə (kiçik arxlarla) suvarmaq üçün bütün sahə (müəyyən məsafələrlə) əvvəlcədən Ģırımlanırdı. Sahənin baĢındakı arxdan Ģırımlara buraxılan su eyni zamanda torpağa hopa-hopa sahənin aĢağısına doğru gedirdi. Bununla da sahə suvarılırdı. Beləliklə də su bütün sahəyə bərabər paylanırdı. Lilman suvarma qaydası ilə əsasən Kür və Araz çaylarının sahil torpaqlarındakı əkinlər suvarılırdı. Belə bir qayda ilə əkinlərin suvarılması suvarmanın ən qədim üsullarından hesab olunur Bu suvarma üsulu daha çox çayların daĢması ilə əlaqədar idi. Suvarmada özünə vətəndaĢlıq hüququ qazanaraq əkinçilər tərəfindən qəbul olunan xalq suvarma təqvimi də mövcud olmuĢdur. Taxıl əkini sahələrinə və ya baĢqa bitkilərin becəriləcəyi sahəyə toxum səpilməmiĢdən əvvəl verilən suya "arat suyu" deyilir. Arat suyu torpaqda rütubəti artırır və toxumun tez cücərməsinə kömək edir. ġumun əkin üçün hazırlanması ilə əlaqədar olaraq, verilən arat suyunun vaxtı, adətən, əkiləcək taxıl bitkisinin və yaxud baĢqa bitkilərin toxumunun sahəyə səpilməsindən asılı olurdu. Ona görə də arat suyu yaz, yay və payızda verilərdi. Taxıl sahələrinə toxum səpildikdən sonra (payız əkini) ilk dəfə verilən suya "torpaq suyu" deyilirdi, "çillə suyu" taxıl əkinlərinə təxminən fevral ayında verilirdi. Bu su torpaqda kifayət qədər rütubətin saxlanılmasına, həmçinin yazda əkilib-becəriləcək Ģumda ziyanvericilərin məhvinə kömək edirdi. Boz ayın - martın ortalarında və ya axırında verilən su "gülənbər", üçüncü suvarma "döndərmə", dör- düncü suvarma isə "çiçək suyu" adlanırdı. Suvarmanın vaxtı və sayı torpaq-iqlim Ģəraitindən asılı olaraq, ayrı-ayrı bölgələrdə tez və ya gec, bir və ya iki dəfə də ola bilərdi. Lakin suvarma təqviminin vaxt etibarilə bütün əkinçilik bölgələri üzrə demək
147 olar ki, eyni olmasına baxmayaraq, bu sahədə iĢlədilən terminlər ümumiliklə yanaĢı, yerli məna və adlarla da tanınmıĢdır.
Azərbaycanın çox yerində taxıl əkinləri, adətən yazın ilk günlərində suvarılır. Bu suvarma ayrı-ayrı bölgələrdə "armudavar", "armud gülü", "heyva gülü" suyu adlanır. Taxıl əkinlərinə dən tutan vaxtı "dən" suyu verilərdi. Həmin su isə taxılın məhsuldarlığında həlledici rol oynayırdı. Lakin ayrı-ayrı bölgələrdə yerli Ģəraitdən, iqlimdən, torpağın xüsusiyyətindən, həmçinin də bitkilərin növ müxtəlifliyindən asılı olaraq, suvarma vaxtlarında fərqlər də mövcud olmuĢdur [181]. KeçmiĢdə ölkədə vahid su ölçüsü olmadığından suvarma suyu çaylardan, göl, istil və s. ana arxlarla götürülərək kəndlər və ya ayrı-ayrı təsərrüfatlar arasında bölünərkən gözəyan, yaxud da təxmini hesablanmıĢdır. Bununla belə ayrı-ayrı bölgələrdə yerli əhəmiyyət kəsb edən və müxtəlif adlarla tanınan su ölçü vahidlərindən istifadə edilmiĢdir. Azərbaycanda daha geniĢ yayılmıĢ su ölçü vahidi kimi bir dəyirman su, bir baĢ su, bir bel su, bir qol su, bir əllik su, ikiəllik su, bir göz su, bur qulaq su, bir nov su və b. suvarma ölçüləri daha geniĢ iĢlənmiĢdir. Bundan əlavə, Göyçay və Quba qəzalarında kəĢkəl, qəc və sair suvarma ölçü vahidləri də mövcud olmuĢdur.
148 Adından məlum olduğu kimi, yerli dəyirmanları iĢlədə bilən su, bir dəyirman hesab olunur. Bir baĢ su bəzən iki mənada qəbul edilir. Dəyirmanı iĢlədə bilən su və ya suçunun suvarma zamanı idarə edə bildiyi su, bir baĢ hesab olunur. Bəzən də bir baĢ su dəyirman suyunun dörddə bir hissəsi kimi qəbul edilir [182]. Ayrı-ayrı bölgələrdə bir nəfər suçunun suvarma zamanı idarə edə bildiyi suya birəl su və ya bir bel su deyilir. Çay suyunun kəndlər və ya təsərrüfatlar arasında bölüĢdürülməsi üçün qəcdən də istifadə edilmiĢdir. Qəcin hazırlanması üçün uzun ağac və ya taxta bir neçə yerdən kəsilərək su keçməkdən ötrü ara qoyulur. Su keçən hər bir ara bir qəc adlanır. Qəcin özünün də vahid ölçüsü olmamıĢdır. Qəc çayda suyun çox və azlığından və yaxud suyun neçə paya bölünməsindən asılı olaraq böyük və ya kiçik də ola bilirdi. Hər halda qəcdən götürülən su əkini və ya bağı suvarmaq üçün kifayət etməli idi. Ümumiyyətlə, əkinlərin suvarılmasında su çox vaxt gözəyarı paylanırdı. Yerli əhali gözəyarı ölçüyə elə öyrəĢmiĢdi ki, onu düzgün apardıqda su bölgüsü demək olar ki, bərabər olurdu [183].
Suvarma suyundan istifadə etmək üçün əkinçilər arasında müəyyən qaydalar da mövcud olmuĢdur. Adətə görə çayın yuxarısında yerləĢən kəndlər suvarma suyunu əvvəl götürər, sonra isə su aĢağı kəndlərə verilərdi. Çaylarda bənd çəkilərkən suyun qabağı tam kəsilməməli idi. Qaydaya görə, arxların suyu özbaĢına artırılıb azaldıla bilməzdi. Kənd camaatının razılığı ilə ayrı-ayrı təsərrüfatlar arasında suyun qədərinə, suvarma növbəsinə (püĢkatma ilə), sudan istifadə etmə müddətinə və vaxtına əməl edilərdi. Su növbəsi bəzən kəndin yuxarısında yerləĢən əkin sahələrindən baĢlayaraq ardıcıllıqla davam etdirilərdi. Lakin lazım gəldikdə razılaĢma ilə növbə dəyiĢdirilərdi, yəni su növbəsi bir neçə gün əvvəl və ya sonraya da keçirilə bilərdi. Əkinçilər su növbəsinə çox ciddi yanaĢar və çalıĢardılar ki, həmin vaxtdan səmə- rəli istifadə etməklə əkin sahələrini suvarıb qurtara bilsinlər. Əkinçi üçün su həmiĢə qiymətli və əvəzolunmaz bir nemət sayılmıĢdır. Suvarma suyunun itkisi səliqəsizlik və səhlənkarlıq hesab edilmiĢdir. Onlar bənd və dəhnələrin həmiĢə öz qaydasında olmasının qayğısına qalar və istəməzdilər ki, ana və qol arxlar boyu bir damla belə su boĢ yerə axsın. Ayrı-ayrı kəndlərdə əkinlərə bu və ya baĢqa səbəblər üzündən su
149 çatmadıqda, yaxud əkinlərin susuzluqdan yanmaq qorxusu olduqda həmin kəndə su (baĢqa kəndlərin su payı hesabına) növbədən kənar verilərdi. Buna "gavar", "dəhnə bir" və ya "girdab" deyilərdi. "Dəhnə bir" iki-üç gündən artıq çəkməzdi [184]. Suvarma suyu növbəsinin özünün də müddəti, yəni vaxt ölçüsü mövcud olmuĢ- dur. Suyun növbə vaxtı isə Ģəraitdən və baĢqa səbəblərdən asılı olaraq müxtəlif idi. Lakin növbənin vaxt ölçüsü elə müəyyənləĢdirilirdi ki, həmin müddətdə verilən su ilə əkini, bağı və bostanı və ya da həyətyanı sahəni suvarmaq mümkün olurdu. Suyun vaxt ölçüsü müddətinin təyinində də müxtəlif üsullardan istifadə edil- miĢdir. Suvarmada ən geniĢ yayılmıĢ ölçü müddəti birgünlük su, ikigünlük su idi. Birgünlük su dedikdə isə bir gecə-gündüzlü vaxt nəzərdə tutulur. Suvarmanın vaxtı günəĢin, ayın, ulduzların çıxması və batması ilə müəyyənləĢdirilmiĢ, kölgə ilə ölçül- müĢdür. Bütün bunlardan əlavə su və qum saatları da mövcud olmuĢdur. Su və qum saatından əsasən Naxçıvan ərazisində istifadə edilmiĢdir. Bunun üçün oturacağında kiçicik deĢiyi (gözü) olan mis və ya saxsı qabın içərisinə su, qum, və ya darı tökülərək əkin sahəsinin kənarında ağacdan asılardı. Qabdakı su və ya qum qurtardıqda, bir növbə vaxt bitmiĢ hesab olunardı. Beləliklə də arxın növbəsi dəyiĢdirilərdi. Ya da oturacağında gözcük olan boĢ mis və ya saxsı kasanı gölməçədəki suya qoyardılar, qab dolub suya batdıqda bir növbə bitərdi. Suvarma vaxtını kölgə ilə müəyyənləĢdirmək üçün suçunun və ya sahədə basdırılmıĢ ağac payanın kölgəsi gün çıxanda ayaqla ölçülüb niĢanlanar və gün əyiləndə yenə də ölçülərdi. Belə ki, səkkiz ayaq tamamında növbə dəyiĢdirilərdi. Kəhriz suyu ilə suvarmada vaxt ölçüsü arpalıq adlanardı. Arpalıq, kəhriz suyunun gündüzlər üç saatı, gecələr isə iki saatı demək idi. Gecələr suvarma vaxtı ayın və bəzi ulduzların çıxıb batması ilə müəyyənləĢdirilərdi. Suvarma suyunun təsərrüfatlar arasında növbələĢdirilməsinə və ölçüsünə, ümumiy- yətlə, suvarma suyuna nəzarət suyun azaldığı vaxtlarda, yay aylarında daha da artırdı. Azərbaycanda XIX əsrin ikinci yarısından etibarən əkinçiliyin inkiĢafı xüsusilə pambıq və çəltik əkini sahələrinin geniĢləndirilməsi suya olan tələbatı daha da artırırdı. Belə bir Ģəraitdə suvarma suyunun düzgün bölüĢdürülməsi və növbələĢ- dirilməsi əsas və həlledici əhəmiyyət kəsb edirdi. Bunun üçün həmin dövrdən etibarən su bölgüsünə, növbələĢməyə və ondan düzgün istifadə etmək məsələlərinə mirab, cuvar, abyar və bəndivançıların nəzarəti xeyli güclənmiĢdi. Mirablar, suyun çaylardan kanal və ana arxlara düzgün paylanmasına, suvarma Ģəbəkələrinin qaydaya salınması iĢlərinə baxırdılar. Əkinlərin, bağ və bostanların suvarılmasına lazım olan suyun çay və ya baĢqa suvarma mənbələrindən götürülməsi iĢinə, həmçinin də suyun ölçüsünə baĢ cuvar-qaracuvar və cuvarlar nəzarət edirdilər. Suvarma suyunun nəzarətçisi olan mirab və cuvarlardan əlavə suyu ayrı-ayrı təsərrüfatlar arasında bölmək üçün abyar, ara cuvar və bəndivançılar da olurdu. Abyar və cuvarlar əkinçilikdə öz zəngin təcrübəsi və biliyi ilə fərqlənən adamlardan seçilirdi. Mirab və cuvarlar bənd və dəhnələrdən ana arxlar və qol arxlara ayrılan suyun artıb azalmasını müəyyənləĢdirmək üçün, xüsusi möhrlərdən, niĢanlanmıĢ - gəz edilmiĢ ağac və s.-dən istifadə edirdilər.
150 Mirablar dövlətdən əmək haqqı alırdılar. Əslində isə onların gəliri və dolanacağı kəndlilərin hesabına idi. Abyar və cuvarların əmək haqqı il müddətinə razılaĢma ilə müəyyənləĢdirilərdi. Onların zəhmət haqqı bir qayda olaraq natura ilə (buğda, arpa, çəltik və s.) ödənilirdi. Əmək haqqının miqdarı isə əkin sahəsinə görə hesablanırdı. Mirab, abyar və cuvarlar həmin vəzifələri seçki ilə tuturdular.
Mirablar üç ildən bir seçildikləri halda, abyar və cuvarlar hər il seçilirdilər "...Suvarma Ģəbəkəsinin, kanalların, kəhrizlərin və s. sahibləri vəziyyətin ağası olurdular. Suyu öz vəzifələrinə gəlir mənbəyi kimi baxan mirablar bölürdülər. Onlar peĢkəĢ verən kəndlilərə su verir, peĢkəĢ verməyə imkanı olmayan və seçkilər zamanı onların əleyhinə səs vermiĢ kəndliləri isə sudan məhrum edirdilər" [185]. GeniĢ hüquqa malik olan mirab vəzifəsini əsasən bəy və mülkədarların nümayəndələri tuturdu. Onlar vəzifəyə keçmək üçün hər cür vasitələrə əl atırdılar, formal xarakter daĢıyan mirab seçkiləri həmiĢə varlıların xeyrinə nəticələnirdi. Mirab seçilmiĢ Ģəxs bu vəzifədə o qədər varlanırdı ki, daha onun yerini tutmaq müĢkül bir iĢ olurdu. Böyük çoxluq təĢkil edən yoxsul kəndlilər isə demək olar ki, heç vaxt öz nümayəndələrini bu vəzifəyə seçə bilmirdilər. Mirabların ədalətsizliyinə qarĢı kəndlilərin dövlət idarələrinə etdikləri çoxlu Ģikayətlər həmiĢə nəticəsiz qalırdı. Bir Ģikayət məktubunda deyilirdi: "Su bölgüsü hökmdar mirabın əlindədir, onun Ģıltaqlığının həddi-hüdudu yoxdur. Onu ancaq rüĢvətlə razı salmaq
151 olur" [186]. Çar məmurları mirabların özbaĢınalığına qarĢı heç bir təsirli tədbir görmürdülər. Suvarma suyundan istifadə etmək üçün mövcud olan adət və qaydalar varlı kəndlilər tərəfindən tez-tez pozulurdu. Onlar heç bir növbə gözləmədən istədikləri vaxt suyu zorla yoxsul kəndlilərin əlindən alırdılar. Belə bir zorakılıqlar yay aylarında çaylarda su azaldıqda daha geniĢ Ģəkil alırdı. Bəzən elə olurdu ki, kəndin su növbəsi çatdıqda bütün kiĢilər ana arxın və ya qol arxların dəhnəsindən tutmuĢ, əkinlərə qədər arx boyu gözətçi olardılar. Bəzən də öz növbəti su payı üçün dəhnəyə gedən kəndlinin əlindəki beldən savayı, belində də xəncər olardı [187]. Yay aylarında çaylarda su azalan vaxtlarda bəzən suyun qabağı tamamilə kəsilərdi, belə halda su çatıĢmazlığından çayların aĢağı axarında yerləĢən kəndlərin əkinləri daha çox zərər çəkirdi. Bu da böyük narazılığa səbəb olaraq qonĢu kəndlər arasında çəkiĢmə və münaqiĢə ilə nəticələnirdi. Su bölgüsündə mirabların özbaĢınalığına, iri torpaq sahiblərinin zorakılığına məruz qalan yoxsul kəndlilər su uğrunda ciddi mübarizə aparmalı olurdular. "Mülkədar və baĢqa iri torpaq sahibləri öz təsərrüfatlarını su ilə təchiz etmək üçün suvarma Ģəbəkələri yaratmaq əvəzinə kəndli təsərrüfatlarına gedən suyu öz əllərinə keçirməyə daha çox səy göstərirdilər" [188]. Azərbaycan kəndində XX əsrin əvvəllərində su uğrunda mübarizə yaĢamaq uğrunda mübarizə idi. "Torpaq" və "su" məfhumu kəndlinin güzəranı üçün eyni bir məna daĢıyaraq, ayrılmaz bir vəhdət təĢkil etmiĢdir. Su uğrunda gedən mübarizə, mübahisə və narazılıqlar bəzən elə kəskin Ģəkil alırdı ki, iĢ adamlar arasında dava-savaĢa səbəb olurdu. Nəticədə yaralananlar, hətta ölənlər də olurdu. Suvarma üçün suyun çatıĢmazlığından ən çox əziyyət çəkəni isə kəndlilərin yoxsul təbəqəsi idi. Azərbaycanda su bölgüsü məsələsində möhkəm bir qayda-qanun olmadığından hər hansı bir mübahisə həmiĢə güclülərin xeyrinə həll olunurdu[189]. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda suvarılan torpaqların sahəsi səkkiz yüz min desyatindən artıq olsa da [190] ölkənin daxilində iqtisadi və siyasi vəziyyətin çətin və mürəkkəbliyi kənd təsərrüfatının bütün sahələrinə zərər vurduğu kimi, suvarma təsərrüfatının da yararsız hala düĢməsinə səbəb olmuĢdur. Belə ki, suvarma kanal və arxlarını lil və qamıĢ basmıĢ, su bəndləri uçub dağılmıĢ, su çarxları sıradan çıxmıĢ, kəhriz və su anbarları yararsız hala düĢmüĢdü. XX əsrin əvvəllərində ölkədə iki milyon desyatindən çox torpaq sahəsinin suvarmaya ehtiyacı var idi. Məhz ona görə də Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkiĢafı baxımından süni suvarma məsələsi baĢlıca bir problem olaraq öz həllini gözləyən əsas və mühüm bir vəzifə kimi yenə də qarĢıda dururdu. Azərbaycanda süni suvarmanın müxtəlif mənbə və vasitələri mövcud olmuĢdur. Xalqımız suvarma məsələsinə böyük qiymət verərək ona qayğı göstərmiĢ və suvarmanı həmiĢə əkinçiliyin əsası hesab etmiĢdir. Azərbaycan əkinçiləri çoxəsrlik təcrübənin nəticəsi olaraq bu sahədə bir sıra suvarma sistemi,
152 üsulu və qaydaları, adət və ənənələri, suvarma xalq təqvimi yaratmıĢ və bununla da suvarma suyundan bacarıq və sərfəli istifadə etmək vərdiĢinə sahib olmuĢlar. Xalqımız suvarma əkinçiliyi sahəsində çoxəsrlik bir inkiĢaf mərhələsi keçərək qazandığı zəngin bilik və təcrübəni dövrümüzə qədər yaĢada bilmiĢdir. Qədim əkinçilik ölkəsi olan Azərbaycanda su, dəmyə və həm də suvarmaya əsaslanan əkinçilik rayonlarının əkinçi və maldar əhalisi üçün həlledici əhəmiyyət kəsb etmiĢdir. Suvarma suyuna olan ehtiyac, onun insanların həyatı və güzəranı üçün əvəzedilməz rolu, suya fövqəladə bir qüvvə, müqəddəs bir varlıq kimi baxılmasına səbəb olmuĢdur. Lakin leysan yağıĢlar və çay daĢqınları nəticəsindəki tələfatı insanlar ən böyük fəlakət hesab etmiĢlər. Azərbaycan ərazisində yağıntı, xüsusilə aran rayonlarına yaz və yayın ilk ayında düĢən yağıĢlar əkinçilikdə məhsuldarlıq üçün böyük əhəmiyyətə malik olmaqla əsas Ģərt idi. Lakin ölkədə tez-tez təkrar olunan quraqlıqlar, doluvurma, duman, sel və baĢqa təbii fəlakətlər əkinçiləri ağır vəziyyətə salırdı. Quraqlıq illəri böyük bədbəxtliklər gətirirdi. Kəndlilər var-yoxdan çıxır, mal-qara kütləvi halda tələf olurdu. Əhali arasında yoluxucu xəstəliklər yayılır, xüsusilə kənd əhalisi daha çox qırılırdı [191]. Qafqazda çay daĢqınlarının ən çox təkrar olunduğu yer Azərbaycan ərazisi hesab olunur. Təxminən yüz ildə (XIX əsrin ortalarından XX əsrin ortalarına qədər) Azərbaycan ərazisindən axan çaylarda 129 daĢqın hadisəsi baĢ vermiĢdir ki, bunun da 43-ü Naxçıvan çaylarının payına düĢmüĢdür [192]. Deməli, yerli əhali hər il bu və ya baĢqa regionda bir və ya iki dəfə çay daĢqınına məruz qalırmıĢ. Azərbaycan əkinçiləri ara-sıra təkrar olunan doludan da əziyyət çəkirdilər. Yaz və yayın əvvəllərində düĢən dolu əkin və bağlara daha çox ziyan vururdu. Bəzən mal-qaranın qırılmasına da səbəb olurdu. Ölkənin ərazisi dolunun illik təkrar yağımına görə də fərqlənirdi. Belə ki, dağlıq ərazidə dolunun illik təkrarı, 5- 6 gün, bəzən də 7-8 günə qədər, dağlıq və dağətəyi ərazidə 3-4 gün, düzənlik rayonlarda isə 1-2 gün olurdu [193]. Azərbaycan ərazisində son yüzilliklərdə baĢ verən təbiət hadisələri bir daha sübut edir ki, burada daha əvvəlki dövrlərdə də quraqlıqlar, sel və çay daĢqınları, dolu yağımı, duman və sair hadisələr tez-tez təkrar olmuĢ, bu isə böyük fəlakətlərlə nəticələnmiĢdir. Axı təbiətin iqlim Ģəraiti minilliklər ərzində demək olar ki, dəyiĢikliyə uğramır və ya da az dəyiĢir. Beləliklə də bu ərazidə yaĢayan insanlar hələ çox-çox qədimlərdən təbii fəlakətlərə tez-tez məruz qalaraq çox ehtimal ki, böyük məhrumiyyətlərə uğramıĢlar. Bu və ya baĢqa ərazidə təbii iqlim Ģəraitinin müxtəlifliyi və baĢ verən kortəbii hadisələr və bunların ağır və pis nəticələri Ģübhəsiz ki, öz növbəsində ibtidai insanların dünyagörüĢünə təsir etmiĢ və bu fəlakətlərin qarĢısını almaq üçün onlar tərəfindən cürbəcür ayin, etiqad və mərasimlərin yaranması və həyata keçirilməsinə səbəb olmuĢdur. Doğrudan da insanlar "təbiət qüvvələrinə qalib gəlməyə, onları öz arzu və
153 istəklərinə tabe etməyə" (K.Marks) çalıĢmıĢ və mübarizə aparmıĢlar. Lakin bu mübarizə daha çox "təsəvvürdə və təsəvvürün yardımı ilə" yaranmıĢ və nəticədə əsatirlərin meydana gəlməsinə səbəb olmuĢdur. Daha doğrusu, "...təbiət qüvvələri və hadisələrinə qarĢı mübarizədə hələ çox zəif silahlanmıĢ insanın özünə görə müĢahidə və təcrübəsi, sınaqları olsa da onlara təsir edə biləcək gücə malik idrakı, biliyi yox dərəcəsində idi. Bunun nəticəsi olaraq belə qüvvə və hadisələrə animist münasibət əmələ gəlirdi ki, bu da öz növbəsində magiyaya - əfsuna etiqad yaradırdı" [194]. Azərbaycan folklorĢünaslığında mifik-zoomorfik əjdaha surəti yağıĢsız qara buludun rəmzi kimi tanınır, isti ölkələrdə əkinçilik və maldarlıqla məĢğul olan ibtidai insanlar yağıĢ suyuna nə qədər də böyük ehtiyac duyurdular. Axı yağıĢ suyu taxıl əkinləri üçün, bol məhsul, mal-qara üçün yem demək idi. Xüsusilə yaz və yay aylarında havaların quraq keçməsini insanlar fəlakət hesab etmiĢ və bunun səbəbini əjdaha kimi təsvir edilən qara buludda görmüĢlər [195]. Əjdaha yağıĢ suyunu gizlə- dir, oğurlayır, suyun qabağını kəsərək onu insanlara tərəf buraxmır. Belə bir məna və məzmun daĢıyan hadisələrin cərəyanı nağıl və dastanlarımızda da öz əksini tapmıĢdır. Dünyanın qədim yazılı abidələrindən biri hesab olunan "Avesta"da təbiət hadisələri, insanların təbiətlə sıx əlaqəsi, onların təbiətdən asılılığı nəinki öz əksini tapmıĢ və hətta əsatir Ģəklinə salınmıĢdır. TiĢtirə yağıĢ suyu tanrısıdır. Hörmüzd ona yağıĢ yağdırıb bitkilərə həyat verməyi tapĢırır. Hörmüzdün düĢməni Əhrimən isə ApoĢ divə tapĢırır ki, yağıĢ suyunu oğurlasın, quraqlıq törədib bitkiləri məhv etsin. TiĢtirə gözəl oğlan, qızıl buynuzlu öküz və ya da qızıl yəhərli ağ at Ģəklində səmanı gəzib buludlardan yağıĢ yağdırır. ApoĢ div isə yağıĢ suyunu oğurlayır və bitkiləri məhv etmək istəyir. Bunu görən TiĢtirə ApoĢa qarĢı mübarizə aparır və ona qalib gəlir. YağıĢ yağdıraraq bitkilərə həyat bəxĢ edir. Hələ çox-çox qədimlərdən insanlar təbiət sirlərindən baĢ açmadıqlarından, təbiətdə baĢ verən bu və ya baĢqa qorxulu hadisə və fəlakətlərin (quraqlıq, dolu vurma, leysan yağıĢlar, sel və çay daĢqınları, duman, ildırım vurma və s.) səbəblərini dərk etmədiklərindən belə bir fövqəladə və qarĢısıalınmaz hadisələrə qarĢı mübarizə aparmaq məqsədilə müqəddəs hesab etdikləri qüvvələrə səcdə edərək "gözəgörünməzlərə" magik qüvvələr kimi sitayiĢ etməklə onların təsir gücündən istifadə etmək üçün Ģərəflərinə nəzir verir, qurban kəsir və müxtəlif xarakter və məzmun daĢıyan ayin və mərasimlər keçirirdilər. Belə bir ibtidai mövhumi dünyagörüĢün Ģüurlardakı qalıqlarının nəticəsi olan ayin, inam, ovsun və baĢqa dini mərasimlər əkinçi və maldar əhali arasında, onların təsərrüfat həyatında və məiĢətində kök salaraq, əsrimizin ilk onilliklərinə qədər bu və ya baĢqa Ģəkildə icra edilmiĢdir. Etnoqrafik materiallardan aydın olur ki, əkinçilik və maldarlıqla məĢğul olan əhali əkinlərini quraqlıqdan, doludan, seldən, çay daĢqınlarından, leysan yağıĢlardan, ziyanvericilərdən və mal-qaranı yoluxucu xəstəliklərdən qorumaq üçün müxtəlif dini ayin və etiqadlara əməl edir və mərasimlər keçirirdilər. ġübhəsiz ki, kökü çox qədimlərə
154 gedən bu ayin, etiqad və mərasimlər dövrümüzə gəlib çatana qədər, daha sonrakı dinlərin (islam, xristian və s.) təsiri nəticəsində öz ilkin forma və məzmununa görə müəyyən dəyiĢikliklərə də uğramıĢlar. Məhz bu ibtidai ayin, inam və mərasimlər Azərbaycanda islam dininin qəbu- lundan sonra özünün təĢkili və icra formasına görə onun təsirinə məruz qalmıĢ, xeyli dəyiĢərək yeni məzmun almıĢdır. Lakin nə xristian və nə də islam dini qədim və yerli inamları tamamilə məhv edə bilmədi. Onların çoxu xristian və islam mərasimlərinin tərkib hissəsinə daxil oldu [196]. "Deməli, biz görürük ki, din bir dəfə meydana gəlib qabaqkı zəmanələrdən irs aldığı müəyyən təsəvvürlər ehtiyatını həmiĢə mühafizə edir" [197]. Ġslam dininin ayin və mərasimlərin məzmun, forma və keçirilməsinə olan təsirini, daha doğrusu, bu çulğalaĢmanı biz Azərbaycanda həmin mərasimlərin keçirilməsi prosesində daha aydınlığı ilə görürük. Təbiətdə baĢ verən hadisələrin əsl səbəbini dərk etməyən insanlar təbii fəlakət qarĢısında aciz qalırdı. Onlar quraqlığın əsl səbəbini dərk etmədiklərindən yağıĢ arzusu ilə bir sıra magik (ovsun) xarakteri daĢıyan dini mərasimlər keçirirdilər. YağıĢ çağırmaq mərasimi Qafqaz xalqları, Orta Asiya və baĢqa xalqların əkinçi və maldar əhalisi arasında qədimlərdən belə geniĢ yayılaraq, XX əsrin 20-30-cu illərinə qədər bu və ya baĢqa Ģəkildə icra edilmiĢdir. Azərbaycanda quraqlıq illərində yağıĢ çağırmaq üçün keçirilən mərasimə - müsəllaya [198] camaat, adətən, həftənin cümə axĢamı və cümə günlərində çıxardılar. Lakin ayrı-ayrı bölgələrdə həmin günlər mütləq hesab edilməyərək, bu mərasim həftənin baĢqa günlərində də keçirilərdi. Mərasimdə kəndin axundu, mollası, mömini, qocası və cavanı, kiĢisi və qadını, uĢağı hamılıqla iĢtirak edərdilər. Adətə görə, mərasim iĢtirakçıları ayaqyalın, baĢıaçıq olardılar. Müsəlla kəndin qibləsində, düzən sahədə, yüksəklikdə və ya təpəlikdə, güntutan yerlərdə, bəzən kənd məscidinin həyətində keçirilərdi. Hətta bəzi kəndlərin ərazisində bu mərasimi keçirmək üçün xüsusi "müqəddəs" yerlər də olardı. Həmin mərasimə ġabran kəndlərində "təvali"də deyərdilər. Etnoqrafik materialların təhlilindən aydın olur ki, bu mərasim Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində özünün icra formasına görə kiçicik fərqlərə baxmayaraq, eyni məzmun və məna kəsb etmiĢdir. YağıĢ arzusu ilə keçiriləcək müsəllanın günü və yeri əvvəlcədən kəndin mollası və ya ağsaqqalı tərəfindən bütün kənd camaatına xəbər verilərdi. Onların təkid və təklifi ilə camaat (Ģərikli halda) qurbanlıq heyvan alardı. Həmin gün buraya kiĢi, qadın və uĢaqlar, ümumiyyətlə, bütün kənd camaatı yığıĢar, həmçinin kəndin mal-qarası, qoyun-quzusu da gətirilərdi. UĢaqlar analarından ayrılardı. Ġnək və qoyunların da balaları ayrı saxlanılardı. Kəndin mollası və qocaları hacət namazı qılar, dua oxuyardılar. Camaat isə Allaha yalvarardı ki, Allah onlara "yağıĢ göndərsin". Onlar ucadan deyərdilər: "Xudavənda, sən bizi yaratmısan, bizim ruzumuzu da ver. Pərvərdigara bizə rəhm eylə, yağıĢ gəlsin, əkinlərimiz əldən gedir. Allah, bizim günahımızdan keç, bizi əməlimizlə ölçmə, özün rəhm et" və
155 yaxud "Allah sən bizi çörəklə imtahana çəkmə, bizim ruzumuzu ver, bizə rəhmin gəlsin". Namaz və yalvarıĢdan sonra mərasim iĢtirakçıları ağlaĢardılar. Analarının ağlaĢmasına uĢaqların səsi qarıĢardı, inək, qoyun, buzov və quzu mələĢməsi də bu səslərə qarıĢaraq dəhĢətli bir səs-küy və ağlaĢma mənzərəsi alınardı. Bütün bunlardan: namaz, yalvarıĢ və ağlaĢmadan sonra qurbanlıq alınmıĢ heyvan (inək, inək düyəsi, qoyun və s.) kəsilərdi. ĠĢtirakçılara ət və ya da biĢmiĢ xörək paylanardı. Bəzən də əvvəlcədən qurbanlıq üçün nəzir deyilən heyvanı kəsib, ətini müsəlla iĢtirakçılarına paylayardılar. Bəzi hallarda müsəllaya bütün kənd camaatlıqla deyil, ancaq ağsaqqallar çıxardı. Müsəlla iĢtirakçılarından müsəllanın nə üçün yüksək yerlərdə, dağ ətəklərində, təpəliklərdə, düzənliklərdə keçirildiyini soruĢduqda onlar belə cavab verərdilər: "Bizim göz yaĢımızı və ağır vəziyyətimizi Allah daha yaxĢı görəcək, bizə yazığı gələcək, əkinlərimiz üçün yağıĢ göndərəcəkdir". Beləliklə də mərasim zamanındakı ağlaĢma (göz yaĢı), onun ilk meydana gəlməsi mərhələsində özünə oxĢar (yağıĢı) çağırırdısa, daha sonralar mərasimin indiki anlayıĢında insan və heyvanların göz yaĢı ali qüvvəni (Allahı - Ş.Q.) rəhmə gətirməli idi[199]. Adətən, il quraqlıq keçdikdə, çıxılmaz vəziyyətə düĢən əkinçi və maldarlar Allaha yalvarmaqla, onun yolunda nəzir-niyaz verərək, qurban kəsər və bu məqsədlə mərasim keçirməklə ondan nicat - yağıĢ gözləyərdilər. Qədim, hətta kökləri ibtidai icma dövrünə gedib çıxan bu mərasim çox ehtimal ki, əkinçiliyin meydana gəlməsilə yaranmıĢdır. Ġnsanlar fəlakətlə nəticələnən təbiət hadisələrindən baĢ çıxara bilmədiklərindən onlar belə bir hadisələrin təkrar olunmaması üçün kollektiv və tək-tük halda bir sıra ayin və mərasimlər keçirirdilər. Məhz bununla da gözə görünməyən qüvvələr guya yağıĢ verər, yaxud yağıĢı kəsər və ya dolunun qarĢısını alardı. Beləliklə də onlar səbəbini bilmədiyi bütün hadisələrin, o cümlədən quraqlıqların xüsusi qüvvələr tərəfindən edildiyinə inanırdılar. Təbiətdə baĢ verən bütün hadisələrin özünəməxsus qanunauyğun səbəbləri vardır. Lakin quraqlıqların bir sıra obyektiv səbəbləri ilə yanaĢı, onun son yüzilliklərdə tez-tez təkrar olunmasının bir səbəbi də meĢələrin geniĢ ərazilərdə kütləvi surətdə məhv edilməsi idi. F.Engels yazırdı: "Əkin yeri əldə etmək üçün Mesopotamiyada, Yunanıstanda, Kiçik Asiyada və baĢqa yerlərdə meĢələri qırıb ağacları kökündən çıxaran adamların heç yuxusuna da gəlmirdi ki, bu hərəkətləri ilə onlar həmin ölkələrin indiki viranəliyinin əsasını qoymuĢlar, çünki bu yerlərin meĢələrini məhv etməklə bərabər, rütubətin toplandığı və qaldığı mərkəzləri də məhv etmiĢlər" [200]. TəbiətĢünas alim H.Zərdabi meĢələrin təbii iqlimə və çayların su balansına əhəmiyyətli təsirini göstərərək yazırdı: "Bizim Qafqazda da bıçaq sümüyə dayanıbdır, yəni biz də meĢələrimizi qırıb tələf etmiĢik və hər tərəfdən yayda müsəlla sədası və qıĢda təzək tüstüsü gəlir" [201]. Beləliklə H.Zərdabi həmvətənlilərinin həyat və güzəranına ürək yanğısı ilə acıyaraq, onları
156 su arzusu ilə müsəllaya çıxmağa, Allaha yalvarmağa deyil, bunun üçün meĢələri qırıb tələf etməməyə və yeni meĢələr salmağa dəvət edirdi. Kəndlərimizdə qədimlərdən belə, əkinçilər tərəfindən yağıĢ və günəĢ arzusu ilə keçirilən və daha geniĢ yayılan mərasimlərdən biri də qodu-qodu (kodu- kodu, qodul-qodul, dodu-dodu) adı ilə tanınmıĢdır. Bu mərasim XX əsrin 20-30-cu illərinə qədər demək olar ki, Azərbaycanın bütün kəndlərində keçirilirdi. Quraqlıq zamanı yağıĢ arzusu, aramsız yağıĢlar zamanı günəĢ arzusu ilə təĢkil edilən qodu-qodu mərasiminin təsviri də çox maraqlıdır. Qodu-qodu mərasiminin iĢtirakçıları kəndin əsasən cavan oğlanlarından ibarət olardı. Vaxtilə bu mərasimdə qadınlar və qız uĢaqları da iĢtirak edirlərmiĢ. Qodu olmaq daha çevik və bu iĢdə səriĢtəsi olan oğlana tapĢırılardı. O, əyin-baĢına köhnə paltar, papaq geyər, üst-baĢını yarpaq və Ģax-Ģuxla bəzəyərdi, sifətini rəngləyər və ya baĢını, üzünü elə bağlardı ki, onun kim olduğunu müəyyən edə bilməzdilər, Qodunun əlində tutduğu çömçə və ya əl ağacı adam (kukla) formasında (çox halda qadın Ģəklində) bəzədilərdi. YağıĢ arzulandıqda qodunun paltarı boz və ya göy rəngdə (su rəmzi), günəĢ arzusu ilə isə qırmızı (günəĢ rəmzi) rəngdə olardı. Qodunun dəstəsi kəndin məhəllələri ilə evbəev gəzərək xorla mərasim mahnıları oxuyar və pay (sədəqə) toplayardı. Əgər mərasimin keçirilməsində məqsəd yağıĢ arzulamaqdısa (çağırmaqdırsa) belə halda həyətlərdə qodunun üstünə mütləq su atardılar. Əksinə, günəĢ arzuladıqda qodunun baĢına (üstünə) kül tökərdilər. Qodunun mərasimdə oxuduğu və xorla təkrar olunan bu mahnıların söz və məzmunu onun təĢkili və keçirilməsindəki məqsədi ifadə edərdi. Daha doğrusu, mərasimin iĢtirakçıları elə güman edərdilər ki, istək və arzularına çatmaq üçün sözün gücündən istifadə etməklə fövqəladə və gözəgörünməz qüvvələrə təsir etmək olar. ġübhəsiz ki, kökləri ibtidai inama gedib çıxan, yağıĢ və günəĢ arzusu ilə təĢkil edilən bu mərasim daha sonrakı dövrlərdə xalq arasında mahnı və oyun üslubu formasına düĢərək keçirilmiĢdir. Beləliklə də çox haqlı olaraq göstərildiyi kimi, "Azərbaycan xalqının qədim oyun və əyləncələri, toy və yas mərasimləri xalqın təbiətlə mübarizəsilə, əsas əmək forması olan maldarlıq və əkinçiliyin iĢ prosesi ilə əlaqədardır" [202]. Qodu-qodu mərasimində yağıĢ arzusu ilə oxunan mahınların söz və deyiliĢindəki bəzi fərqlərə baxmayaraq, məzmun etibarilə demək olar ki, eyni fikir və məqsəd güdülürdü:
Qodu-qodunu gördünmü? Qoduya salam verdinmi? Qodu burdan keçəndə Ağca yağıĢ gördünmü?
Yaxud:
157 Qodu-qodu xoĢ gəldi, Ardınca yağıĢ gəldi Gəlin ayağa dursana, Çömçəni doldursana, Qodunu yola salsana.
Xorla və ya tək qodu tərəfindən oxunan bu mahnıların son beyti belə qurtarardı:
Bu gün bizə yağ (qaymaq) olsun! Sabah sizə yağıĢ (yağmaq) olsun!
Əkinlər quraqlıqdan zərər çəkdiyi kimi, aramsız yağıĢlar da əkinçi və maldar əhaliyə xeyli ziyan vurur, onları ağır vəziyyətə salırdı. Axı yağıĢ istənilən vaxt yağardısa, böyük nemət, məhsuldarlıq və bolluq hesab olunurdu. Lakin ardı- arası kəsilməyən yağıĢlar isə məhsulu çürüdərək zay edirdi. Beləliklə də insanlara qıtlıq və bədbəxtlik gətirirdi. Atalar məsəlində çox mənalı deyilmiĢdir: "Yağmır, yağmır qurudur, yağır, yağır çürüdür" və ya da "Yağmır, yağmır yandırır, yağır, yağır söndürür". Məhz ona görə də aramsız yağıĢın qarĢısını almaq, onun kəsilməsi üçün əkinçi və yaxud maldar əhali yenə də qodu-qodu mərasimi keçirməklə, belə düĢünürdülər ki, yağıĢın qarĢısını ancaq ovsunlamaqla, sözün təsir gücü ilə almaq olar. Gözə-görünməz qüvvələri köməyə çağırmaqla yağıĢ kəsilər, gün çıxar və beləliklə də fəlakətdən yaxa qurtarmaq olar. YağıĢ kəsilməsi və gün arzusu ilə keçirilən mərasimin iĢtirakçıları aĢağıdakı məna və məzmun daĢıyan mahnılar oxuyardılar:
Qodu-qodunu gördünmü? Qoduya salam verdinmi? Qodu burdan keçəndə (ötəndə) Qırmızı gün gördünmü?
və yaxud: Ay dolanıb batmağa, Yuxum gəlib yatmağa, YağıĢ yığıb isladıb, Gün gərək qurutmağa.
Mahnı bu sözlərlə qurtarardı:
158 Bu gün bizə un olsun! Sabah sizə gün olsun!
Yaxud da: Yağ verin yağlamağa Bal verin ballamağa, Qodu gülmək istəyir, Qoymayın ağlamağa.
Qoduya qaymaq gərək Qablara yaymaq gərək Qodu gün çıxarmasa, Gözlərin oymaq gərək.
Xorla oxunan bu mahnının "qodu gülmək istəyir, qoymayın ağlamağa" beytindəki fikir çox güman ki "gülmək" sözü gün, quruluq, "ağlamaq" isə yağıĢ və nəmiĢlik rəmzi mənasını daĢımıĢdır. Bu mərasim zamanı hər bir ailə qoduya pay-sədəqə verməyi özünə müqəddəs borc bilərdi. Daha doğrusu, qoduya mütləq pay verilərdi. Mərasimdə toplanılan pay - çörək, un, yağ, yumurta, pendir, ət, pul və s. onun iĢtirakçıları arasında bölünərdi. Bölgüdə qoduya daha çox pay düĢərdi. Bəzən də mərasim (yağıĢ arzuladıqda) iĢtirakçıları kəndin kənarına gedərək yığdıqları payı orada biĢirib yeyərdilər. Daha sonra çayda çimər və ya da bir-birilərinin üstünə su tökər və yağıĢ çağırardılar. Bundan sonra mərasim sona yetər və iĢtirakçılar evlərinə dağılıĢardılar. YağıĢ çağırmaq və ya günəĢ arzusu ilə keçirilən qodu-qodu mərasimi Naxçıvan əkinçiləri tərəfindən Çömçəxatın adı ilə icra edilərdi. Əsasən kənd cavanlarının iĢtirak etdiyi bu mərasimdə Çömçəxatın öz geyimilə tanınmaz olardı. O, əlində qadın geyiminə bəzədilmiĢ çömçəni tutub öz dəstəsi ilə kəndi gəzərdi, həyətə girib evin qapısını döyərdi. Ġçəridən isə ev sahibinin səsi eĢidilərdi: "Kimsən? Nə istəyirsən?" Çömçəxatın dərhal əlindəki çömçəni içəri uzadıb deyərdi: "Çömçəxatındır, əli xamıra batıb, Allahdan bir çömçə su istəyir ki, əlini yusun, çaylara su istəyir ki, əkinlərə su, heyvanlara ot olsun, nəhayət, Çömçəxatın pay istəyir". Ev sahibləri də Çömçəxatının üstünə su atıb, ona pay verərdilər. Azərbaycanda çox qədimlərdən yağıĢ arzusu ilə keçirilən qodu-qodu mərasimində ilkin məqsəd güman ki, yağıĢ çağırmaq idi. Lakin daha sonrakı dövrlərdə günəĢ arzusu ilə də keçirilmiĢdir. Deməli, mərasim həm yağıĢ, həm də günəĢ arzulandıqda təĢkil edilərdi. Hər iki halda qodunun iĢtirak etdiyi bu mərasimdə fərq, məqsəddən asılı olaraq qodunun oxuduğu mahnıların məzmununda və onun geyimində olarmıĢ. Çox maraqlıdır dekabrist yazıçı
159 A.A.Bestujev-Marlinski Dərbənd Ģəhərində qodu-qodu mərasimini görmüĢ və özünün "Molla Nur" adlı əsərində onun təsvirini verdikdən sonra yazmıĢdır: "Xorla oxunan bu mahnılar yəqin ki, vaxtilə yağıĢ və Ģeh allahı sayılan Qodunun Ģərəfinə idi" [203]. YağıĢ çağırmaq üçün keçirilən və Azərbaycanda geniĢ yayılmıĢ qodu- qodu mərasimi nəinki qonĢu xalqlar-gürcülər, acarlar, ləzgilər və b. arasında mövcud olmuĢ, hətta adlarındakı və keçirilmə qaydasındakı bəzi fərqlərə baxmayaraq, bir sıra xalqlar tərəfindən icra edilərək eyni məna və məzmun kəsb etmiĢdir [204]. Qədim əkinçilər ildırımın çaxmasını, göy gurultusunu da müqəddəs bir varlıq hesab etmiĢlər. Onlar təbiətin bu hadisələrinə bolluq, məhsuldarlıq üçün su- yağıĢ göndərilməsi kimi baxmıĢlar. Xalqın inamına görə səma odu (ildırım) bolluq və məhsuldarlığın qoruyucusudur. Göydən yerə yağıĢlar onun təkidilə göndərilir. Axı, çox halda göy gurultusu, ĢimĢək çaxmasından sonra yağıĢ yağır. Hətta quraqlıq zamanı ildırıma müraciətlə deyilərdi:
Çax daĢı, çaxmaq daĢı, Tanrı versin yağıĢı.
KeçmiĢdə quraqlıq illərində Azərbaycanın ayrı-ayrı etnoqrafik bölgələrində yağıĢ arzusu ilə bir sıra digər ayin, inam və baĢqa mərasimlər də keçirilərdi. Belə ki, Dağlıq Qarabağda və bəzi rayonlarda quraqlıq illərdə qadınları "cütə qoĢaraq" bir nəfər "cütçü qadın" onları "çubuqla vurarmıĢ", guya belə bir acınacaqlı vəziyyəti Allah görüb, onlara yağıĢ göndərərmiĢ. Yaxud bəzi kəndlərdə on-on iki nəfər qızı saç-saça bağlayıb, bir nəfər qarı əlindəki qarğı çubuqla onların "çiyin və topuqlarına döyə-döyə" hərləyərmiĢ. Bununla da "döyülən qızlar" uca- dan səs çıxarmaqla ağlayarlarmıĢ, guya ağlaĢma səsini və gözyaĢılarını eĢidib- görən Allahın onlara yazığı gələrək, bu günahsız bəndələrin arzusu müqabilində onlara yağıĢ göndərərmiĢ. Bəzi rayonlarda, xüsusilə qərbi Azərbaycanda əkinçilər quraqlığın bir səbəbini də kənddə olan dul qadınlarda görərdilər. Ona görə də kəndin ağsaqqalları məsləhət bilirdilər ki, dul qadınlar ərə getsinlər, hətta qoca qadınlar üçün də rəmzi mənada Ģəriətlə "kəbin kəsilərdi" ki, guya onların da əri varmıĢ. Əkinçilər arasında mövcud olan inam və əqidəyə görə, qadınların dul qalması məhsul qıtlığına səbəb olurmuĢ. Beləliklə də qadınlara məhsuldarlıq, bolluq, yaradıcı-artımlı qüvvələrin rəmzi kimi baxılmıĢdır. ġübhəsiz ki, belə bir inam ibtidai əkinçilərin dünyagörüĢünün qalığı kimi Ġslam dini vasitəsilə dövrümüzə qədər gəlib çatmıĢdır. Digər tərəfdən qadınlara "zülm edilərkən", onların bu ağır vəziyyətini Allahın "görüb, yazığı gəlməsi" Ģübhəsiz ki, ibtidai inama islam donunun geydirilməsindən baĢqa bir Ģey deyildir.
160 Azərbaycanda quraqlıq illərində icra edilən belə bir mərasim də geniĢ yayılmıĢdır. Mərasim zamanı kəndin camaatı su olan yerlərə (çay sahilinə, bulaq baĢına və i.a.) toplanardılar. Onlar bir-birinin üstünə su tökər və ya bir-birlərini suya atardılar. Ġnama görə suya atılanlar içərisində kəndin seyid və mollası mütləq olmalı idi. Kəndin "müqəddəs adamları" hesab olunan bu Ģəxslərin arzu və diləyini guya Allah daha tez eĢidib su göndərəcəkmiĢ. Bunun müqabilində suya basılmıĢ seyid və mollaya kənd camaatı nəzir və sədəqə verərdi. Adətən belə mərasimlərin sonunda hər bir ailə biĢirib özləri ilə gətirdikləri və müqəddəs saydıqları xəmir xörəklərini (xəĢil, əriĢtə, xingal və s.) elə oradaca yeyərdilər. Daha doğrusu, iĢtirakçıların həmin xörəklərdən yemələri zəruri sayılardı. Beləliklə, adamların bir-birinin üstünə atdıqları su, ibtidai inama görə, qədimlərdə yağıĢ rəmzini daĢımıĢsa da, yəni su, su gətirirmiĢ, daha sonralar isə bu mərasim də din xadimlərinin iĢtirakı ilə islamlaĢdırılaraq "müqəddəslərin" gəlir mənbəyinə çevrilmiĢdir. ġabran kəndlərində yağıĢ və günəĢ arzusu ilə keçmiĢdə "Hacılar" adlı mərasim keçirilərdi. Bunun üçün ağacdan düzəldilmiĢ 10-12 adam heykəlciyinə hacı paltarı geydirilərdi. Həmin heykəllər kəndin mömin adamı hesab olunan molla və ya seyidin evinin damına bir-birinin ardınca düzülərdi. YağıĢ arzu edilərdisə "hacıların" qabağına su tökülərdi. Əgər günəĢ istənilərdisə toz və ya kül səpilərdi. Belə bir mərasim Quba bölgəsinin ləzgi kəndlərində də (Hil, Gican, Piral və s.) keçirilərdi. Quraqlıqlar zamanı əhali bir sıra baĢqa ayin, ovsun və etiqadlara da əməl edərdi YağıĢ istədikdə kəndin yeddi, ya da qırx nəfər keçəlinin adı çəkilərək düyünlənmiĢ ip çaya (suya) atılardı. Əgər günəĢ arzulanardısa, həmin ip yandırılardı. Ulağı suya salardılar və ya onun baĢını çayda yuyar, qulağına su tökərdilər ki, yağıĢ yağsın. YağıĢ istənildikdə əzabla öldürülmüĢ adamın baĢdaĢını və ya onun qəbrindən götürülmüĢ torpağı çaya atardılar. Bu iĢi kəndin mömin adamı görərdi. Yaxud kəndin mollası çaydan götürülmüĢ daĢa Qurandan surə oxuyub, onu çaya atardı ki, yağıĢ olsun. Zaqatala kəndlərinin qocaları keçmiĢdə-quraqlıq illərində dağ gölü Xalağıya gedərmiĢlər. Gölə çatana yaxın onlar kürklərini çevirərək tərs geyərdilər ki, guya "yağıĢda kürkün üzü, yəni dərisi sudan korlanmasın". Qocalar gölün sahilində namaz qılar, özləri ilə apardıqları qurbanlıq heyvanı buradaca kəsib yeyərdilər və Allaha yağıĢ arzusu ilə yalvarardılar. Mərasim iĢtirakçılarının kürklərini çevirərək tərs geymələri Ģübhəsiz ki, ovsunlama ayini kimi qəbul olunmalıdır. Onların inamına görə "əgər yağıĢ yağanda kürkü çevirib tərsinə geyiriksə, deməli yağıĢ istədikdə də belə etdikdə, yağıĢ gələr". Deməli, insanlar bənzər hadisələrdə müəyyən əlaqənin olduğunu zənn edərək bunun səbəbini də elə onların özündə görmüĢlər. Beləliklə də, onlar oxĢar hadisələr arasındakı bir yaxınlığın, bir təkrarın, sadəcə olaraq onların arasında bir əlaqənin olduğunu
161 güman etmiĢlər. Məhz ona görə də öz istəklərini, həmin hadisələrin özünə oxĢarlığında axtararaq onu təkrar etmiĢlər. Ovsunu səciyyə daĢıyan adamların üstünə su atmaq, onları suya basmaq və s. kimi ayinlər də, Ģübhəsiz, belə bir ibtidai inamın Ģüurlardakı qalıqlarındandır. Əkinçilər, il quraqlıq keçməsin deyə, bəzən də əvvəlcədən, yaz baĢı nəzir üçün heyvan alardılar. AlınmıĢ heyvanı (inək, qoyun və s.) mərasim günü kəndin bütün əkinlərini gəzdirərdilər. Daha sonra qurbanlıq heyvan kəndin məscidinin həyətində və ya məhəllələrin birində və ya da əkin sahələrindən birinin kənarında kəsilər, əti biĢirilərək hamılıqla yeyilərdi. Mərasimin iĢtirakçıları yağıĢ arzusu ilə Allaha dua etdikdən sonra dağılıĢardılar. Bəzən də quraqlıq zamanı hər kəndin qoca və mömin adamları öz məscidlərinə yığılıb namaz qılar, Allahdan yağıĢ diləyərək Allah yolunda nəzir, sədəqə deyərdilər. Ġl quraqlıq keçdikdə bəzən təsadüfən yağıĢ yağardısa, bu hadisə əkinçilərin böyük Ģadlığına səbəb olardı. Onlar belə güman edərdilər ki, "arzu olunan vaxtı yağıĢın gəlməsi Allahın iĢidir. O müqəddəs varlıq bizlərə yazığı gələrək əkinlərimiz üçün yağıĢ göndərmiĢdir". Bunun müqabilində Allah yolunda qurbanlıq heyvan alınıb kəsilər, əti paylanar, ya da kəndin mollasına, seyidinə nəzir-niyaz verilərdi. Əkinçilər daĢ ayinindən yağıĢ çağırmaq üçün də istifadə etmiĢlər. Ġbtidai insanlar daĢlara hər Ģeyə qadir olan bir qüvvə kimi baxmıĢlar. Axı, onların güzəranı keçən Azərbaycanın daĢlı-qayalı, mağaralı dağları da müqəddəsləĢdirilmiĢdir. Babadağ (Həzrət baba), BeĢbarmaq, Asəfkəf və s. yerlər müqəddəs hesab olunurdu. Beləliklə də insanlar qədimlərdən belə, bir çox arzu və diləklərinə çatmaq üçün daĢa, daĢ ayininə müraciət etdiyi kimi, yağıĢ arzusu ilə də daĢın fövqəladə qüvvəyə malik olduğuna inanmıĢlar. MüĢkür, ġabran və ġirvan kəndlərindən vaxtilə Babadağa və yaxud Gəncəbasar kəndlərindən QoĢqardağa ziyarətə gedənlər, qayıdarkən özləri ilə buradan xırda daĢlar də gətirərdilər. "Müqəddəs" saydıqları bu daĢlardan müxtəlif hadisələrə qarĢı arzu və amallarının həyata keçməsi üçün istifadə edərdilər. Onlar həmin daĢların "köməyi" ilə yağıĢ yağdırmağın mümkün olduğunu güman etmiĢlər. Quraqlıq zamanı daĢlardan bir neçəsini qaba qoyub üstünə su tökərdilər, daha sonra həmin qabla onlar ayaqyalın, baĢıaçıq çölə gedər və orada yağıĢ arzusu ilə dua oxuyardılar [205]. Yaxud da həmin daĢlardan bir neçəsini yağıĢ olsun deyə, kəndin yaxınlığındakı çaya, bulağa və ya nohura atar və ucadan: "Çay daĢı, Allah versin yağıĢı" deyərdilər. Yaxud isladılmıĢ daĢları quru daĢların yanına düzərdilər ki, guya həmin daĢları da yağıĢ yağıb isladacaqmıĢ, bununla da kənd camaatı özlərinin yağıĢ arzusunda olduqlarını bildirərmiĢlər. Əksinə, günəĢ arzulandıqda isə daĢlar ocağa qoyulardı. Muğan, ġirvan və AbĢeron kəndlərində müsəlla zamanı onun iĢtirakçıları mərasimin sonunda çaydaĢlarını dua oxuya-oxuya kisələrə yığıb kəndə gətirərdilər.
162 YağıĢdan sonra isə həmin daĢları aparıb çaya tökərdilər [206]. Qusar rayonunun Piral kəndinin yaxınlığında iri mengir daĢ vardır. Həmin daĢın dikinə duruĢu kənd sakinlərinin dediyinə görə, yağıĢın kəsilməsinə köməklik edir. Əgər yağıĢ aramsız gələrək, əkinlərə zərər verirdisə, kənd camaatı həmin daĢı yerə yıxardı ki, yağıĢ kəsilsin [207]. Yaxud Hil kəndinin yaxınlığında olan Seyidnohur adlanan nohurun kənarındakı daĢı quraqlıq zamanı suya salardılar ki, yağıĢ yağsın [208]. XII əsr ərəb coğrafiyaĢünas səyyahı Əbu Həmid əl-Əndəlusi əl-Qərnati özünün "Tuhfət əl-Əlbab və Nuxbat əl-Əcab" (Ağıllara töhfə və möcüzələrin seçilməsi) əsərində göstərir ki, "Ərdəbilin (Ģəhər) meydanında bir qara daĢ gördüm. Onun səsi polad səsi verirdi. Özü qurğuĢun qalayı kimi idi. (Bu daĢ) inəyin böyrəyi Ģəklində idi. Çəkisi 200 manndan (bir mann təxminən 3 kq-a bərabərdir) çoxdur [209].
DaĢın (belə bir) xüsusiyyəti var: yağıĢ yağmadıqda onu (daĢı) arabaya qoyub Ərdəbil Ģəhərinə gətirirlər. (Bu vaxt) yağıĢ yağmağa baĢlayır; daĢı meydana gətirənəcən yağıĢ yağmaqda davam edir, apardıqda yağıĢ ara verir. Bu, isə dünya möcüzələrindəndir. (Bunun düzlüyünü) Allah bilir [210]. Səyyah çox, düzgün olaraq bu daĢın yağıĢ əhvalatını həqiqətə uyğun olduğuna Ģübhə ilə yanaĢaraq, onun doğruluğuna inamı olmadığı üçün "bunun düzlüyünü Allah bilir", ifadəsini iĢlətmiĢdir. Lakin çox maraqlıdır ki, səyyahın qeyd etdiyi "müqəddəs daĢ" bəlkə də səmadan yerə düĢmüĢ meteorit parçasıdır. Məhz ona görə də əhali belə bir fövqəlbəĢər daĢı müqəddəsləĢdirmiĢdir. Çünki müəllif tərəfindən daĢın verilən təsviri, onun "polad səsi çıxarması, özünün qurğuĢun qalayına oxĢaması", həmin daĢın meteoritin kiçik bir hissəsi olmasını güman etməyə imkan verir. Maraqlıdır ki, məĢhur tarixçi Zəkəriyyə əl-Qəzvini özünün "Asar əl-bilad və axbar əl-Ġbad" adlı əsərində Ərdəbil Ģəhəri haqqında danıĢarkən Ģəhər yaxınlığındakı həmin "yağıĢ daĢı‖nın məqsəd və təsvirini verməklə onu da xatırlayır [211]. Əkinçilərin yağıĢ və günəĢ arzusu ilə, həm də baĢqa təbii fəlakətlərə qarĢı keçirdikləri mərasim, ayin və etiqadlar, təbiət hadisələrini və bu hadisələri doğuran səbəblərin dərk edilib baĢa düĢülməməsi nəticəsində meydana gələrək, onlar tərəfindən əsrlər boyu bu və ya baĢqa Ģəkildə icra edilmiĢdir. XX əsrin 20-30-cu illərindən etibarən elmin və mədəniyyətin inkiĢafı, təbiət hadisələrinin və onların sirlərinin elmi surətdə öyrənilməsi və geniĢ izahı ilə xalq bu mövhumu və dini mərasimlərin əsl mahiyyətini düzgün baĢa düĢə bilmiĢ və beləliklə də onların Ģüurlarından, məiĢət və təsərrüfat həyatından belə bir dini və mövhumu görüĢlərin tədricən silinməsi ilə nəticələnmiĢdir.
163
|