A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

Homo sapiyensin Azərbaycanda aĢkar edilmiĢ ilk qalıqları Mezolit dövrünə aiddir. 

Qobustanda  "Firuz"  düĢərgəsində  açılmıĢ  qəbirdən  10  nəfər  yaĢlı  və  1  uĢaq  skeleti 

qalıqları  tapılmıĢdır.  Antropoloji  baxımdan  bu  insanlar  müasir  azərbaycanlılar  kimi 

---

 

 

23 

dolixokran (uzun baĢlı) avropoid irqinin cənub Ģaxəsinə aiddirlər [14]. 

Neolit  dövründə  (e.ə.VII-VI  minilliklər)  istehsal  təsərrüfatına  keçildi, 

əkinçilik  və  maldarlıq  əsas  məĢğuliyyət  sahələrinə  çevrildi.  Ġnsan  ilə  təbiət  arasında 

münasibətlərdə köklü dəyiĢikliklər baĢ verdi ki, bu da "Neolit inqilabı" adlanır. Bu dövrdə 

dulusçuluq və toxuculuq kimi sənət sahələri yarandı, əzmək, parçalamaq və qazmaq 

üçün iĢlədilən daĢ alətlərin nisbətən iri ölçüdə düzəldilməsinə baĢlandı [15].  Ġnsanlar 

daĢı burma üsulu ilə deĢmək, novçalı etmək, cilalamaq texnikasına yiyələndilər. 

Ġnsanların  oturaq 

həyata 

keçməsi 

baĢ 

verdi.Çay 

vadilərində, 

təpələrdə  daimi  əkinçilik 

məskənləri  yarandı.  Bu 

məskənlər  anbarı,  ocağı, 

həyəti,  möhrədən  və  çiy 

kərpicdən  hörülmüĢ  biro- 

taqlı  daxmaları  olan  yaĢa- 

yıĢ  yerləri  idi.  Neolit 

dövrünə  aid  ilk  əkinçilik 

məskənləri  Cənubi  Azər- 

baycanda  Urmiya  gölü 

hövzəsində  Həsənli,  Ya- 

nıqtəpə, 

Təbriz  

yaxınlığında  Hacı  Firuz, 

ġimali 

Azərbaycanda   

Qobustandakı   Ana zağa,  

Kənizə,    Ovçular  zağası 

abidələridir  [16].  Onların 

mədəni 

təbəqələrindən 

daĢ  toxalar,  sürtgəclər,  

dənəzənlər,    bıçaqvari   

lövhələrdən   düzəldilmiĢ biçin alətləri tapılmıĢdır. 

Qobustanın    Neolit    dövrünə  aid  qayaüstü    rəsmlərində  boğazına  çatı 

salınmıĢ öküz təsviri, həmçinin buradakı yaĢayıĢ məskənlərindən əhliləĢdirilmiĢ keçi 

sümüklərinin    tapılması    oturaq  əhalinin  maldarlıqla  da  məĢğul  olmalarını  açıqca 

göstərir [17]. 

Bu  dövrdə  insanlar  ümumi  təsərrüfata  malik  nəsil  icmaları  Ģəklində 

yaĢamaqda  idilər.  Nəslin  davametdiricisi  kimi  ana  icmada  yüksək  mövqe  tuturdu. 

Ana icmanın əsası, ənənələri qoruyan, evi quran, yaradan idi. Qobustan qayalarındakı 

qadın  təsvirləri,  oradakı  Kənizə  düĢərgəsindən  tapılmıĢ  2  qadın  heykəli  qadına  - 

anaya məhsuldarlıq rəmzi kimi sitayiĢ edilməsini göstərir. 

Kənizə düĢərgəsindən tapılmıĢ qadın kəlləsi isə Azərbaycanda Neolit dövrünə 

---

 

 

24 

aid  yeganə paleoantropoloji  nümunədir. Bu  kəllə də avropoid irqinin cənub  Ģaxəsinə 

aiddir[18]  və  Mezolit,  Neolit  dövründə  Qobustanda  eyni  nəsillərin  davamlı  olaraq 

yaĢamalarını göstərir. 

Neolit 

inqilabını 

Ģərtləndirən 

kəĢflər 

sonrakı 

mərhələdə - Eneolit dövründə (e.ə. 

V-IV 

minilliklər) 

istehsal 

təsərrüfatının  daha  da  inkiĢafına, 

əhalinin sayının  artmasına və  daha 

geniĢ  əraziyə  yayılmasına,  qəbilə 

quruluĢunun  möhkəmlənmə-sinə 

gətirib  çıxardı.  Cənubi  Qafqazda 

Eneolit  dövrünə  aid  150-dən  çox 

yaĢayıĢ  yeri aĢkar edilməsi Kür və 

Araz  çayları  boyunda  əhalinin 

intensiv  məskunlaĢdığını  göstərir. 

Naxçıvanda  (Kültəpə)  və  Qazaxda 

(Qarğalar  təpəsi)  bu  dövrə  aid 

yaĢayıĢ  məskənlərində  mədəni 

təbəqənin 10 m qalınlığında olması 

[19] bu yerlərdə insanların minillər boyu yaĢadıqlarını sübut edir. 

Eneolit dövründə toxa əkinçiliyi daha da inkiĢaf edirdi. О dövrə aid yaĢayıĢ 

məskənlərindən torpağın becərilməsi, taxılın biçilməsi, dənin döyülməsi üçün istifadə 

edilən çoxlu sayda alətlər, 10 növdən artıq buğda, arpa, darı və digər taxıl məhsulları 

nümunələri tapılması, taxılı saxlamaq üçün çiy kərpicdən tikilmiĢ anbarlar, iri saxsı 

qablar,  quyular  aĢkar  edilməsi  bununla  əlaqədardır.  Tapılan  taxıl  dənlərinin  iri 

olması,  Mil  düzündə  ġahtəpə  yaxınlığındakı  arx  izləri  burada  süni  suvarmadan 

istifadə edildiyini göstərir. 

Bu  dövrdə  əhali  üzümçülüklə  də  məĢğul  olmağa  baĢlamıĢdı.  Qazaxda 

(ġomutəpə)  və  Muğanda  (Əliköməktəpə)  üzüm  tumları  tapılması  belə  nəticə 

çıxarmağa əss verir. 

Eneolit  dövründə  maldarlıq  təsərrüfatı  da  yüksək  inkiĢaf  səviyyəsinə 

çatmıĢdı.  YaĢayıĢ  məskənlərindən  toplanmıĢ  heyvan  sümükləri  həmin  dövrdə 

insanların  indiki  ev  heyvanlarının,  demək  olar  ki,  hamısını:  inək,  camıĢ,  qoyun, 

keçi  və  donuzun  bir  neçə  cinsini  saxlayıb  istifadə  etdiklərini  göstərir  [20]. 

Əliköməktəpədən  isə  həmçinin  2  növ  ev  atının  müxtəlif  sümükləri  aĢkar 

edilmiĢdir.  Bu  tapıntı  atın  Eneolit  dövründə  əhliləĢdirildiyini  və  Azərbaycanın 

dünyada atın ev heyvanı kimi bəsləndiyi ən qədim ölkə olduğunu göstərir. 

Bu  dövrdə  toxuculuq  və  dulusçuluq  daha  da  inkiĢaf  edir,  yeni  sənət 

sahələri  yaranır.  DaĢiĢləmə  və  sümükiĢləmə  sənətləri  öz  ənənəvi  əhəmiyyətini 

saxladığı  üçün  daĢ  və  sümük  alətləri  hazırlanması  texnikası  təkmilləĢirdi.  Saxsı 

---

 

 

25 

qablara tələb kəskin surətdə artdığı üçün dulusçuluq xüsusən sürətlə inkiĢaf edirdi. 

Əliköməktəpə, Leylatəpə və Çalağantəpə (Ağdam) yaĢayıĢ məskənlərində sadə və 

ikiqatlı  dulus  kürələri  tapılması,  Eneolit  dövrünün  sonunda  qulplu  və  rənglənmiĢ 

saxsı  qabların  aĢkar  edilməsi  [21]  bu  sənətkarlıq  sahəsinin  böyük  inkiĢaf  yolu 

keçdiyini  açıqca  göstərir.  Bu  abidələrdən  tapılmıĢ  saxsı  qabların  bir  hissəsi  sadə 

quruluĢlu  dulus  çarxında  hazırlanmıĢdır.  Bu  tapıntılar  e.ə.IV  minilliyin 

əvvəllərindən dulus çarxının tətbiq edildiyini göstərir. 

Toxuculuq  və  hörmə  sənətləri  də  yüksək  sürətlə  inkiĢaf  etməkdə  idi.  Bu 

dövrdə  gön-dəri  emalı,  ağaciĢləməsənətləri  insanların  həyatında  mühüm  yer 

tutmağa baĢladı. 

Eneolit  dövrünün  ən  böyük  yeniliyi  isə  insanların  metalla  –  mislə  tanıĢ 

olması  idi.  Belə  bir  mülahizə  mövcuddur  ki,  metaldan  ilk  dəfə  Anadolu  və 

Xuzistan arasındakı regionda istifadə edilməsinə baĢlamıĢdır. Bunu Çatal-Uyuk və 

Çayönü  təpəsi  adlı  ərazilərdəki  yaĢayıĢ  yerlərindən  aĢkar  edilən  və  e.ə  VIII-VII 

minilliklərə  aid  mis  əĢyaları  – 

muncuq  və  bizlər  təsdiq  edir. 

Bəzi  tədqiqatçıların  fikrincə  , 

metal  və  metaliĢləmə  haqqında 

bilgilər buradan qonĢu bölgələrə, 

o cümlədən Qafqaza yayılmıĢdır. 

Lakin  son  dövrlərdə  arxeoloji 

axtarıĢlar 

Qafqazın 

özündə 

metalla  tanıĢlığın bilavasitə  yerli 

zəmin  əsasında  baĢlandığını 

göstərmiĢdir.  Cənubi  Qafqazda 

ən 

qədim 

mis 

məmulatı 

azərbaycanda  (Kültəpə, Qarğalar 

təpəsi, Əliköməktəpə, ġomutəpə, 

Göytəpə, 

Çalağantəpə 

adlı 

yaĢayıĢ  yerlərində)  tapılmıĢdır. 

Bunların 

içərisində 

misdən 

hazırlanmıĢ  20-dən  çox  əĢya: 

biz,  qıyıq,  muncuq,  bıçaq  tiyəsi, 

ox  ucluğu,  bilərzik  vardır  [22]. 

Soyuqdöymə 

üsulu 

ilə 

hazırlanmıĢ  bu  əĢyalar  Eneolitin 

ilk  dövrünə  aiddir.  E.ə.  V 

minillikdən  isə  insanlar  metalı 

əritməyi  öyrəndilər  və  daha  çox 

metal 

alətlər 

düzəltməyə 

baĢladılar  [23].  Leylatəpədən  mis  ərintisi  qırıqları,  mis-nikel  qarıĢıqlı  metaldan 

---

 

 

26 

hazırlanmıĢ  bizlər,  [24]  Kültəpədən  mis-mərgümüĢ  qatıĢıqlı  əĢyalar,  Xantəpədən 

(Füzuli) mis əridilməsi üçün gildən hazırlanmıĢ butə [25] və saxsı çökmə tapılması 

göstərir ki, qədim azərbaycanlılar artıq bu dövrdə metaliĢləmə, metal əridilməsi iĢi 

ilə tanıĢ idilər. 

Eneolit  dövrü  abidələrindən  tapıntılar  Azərbaycanın  qonĢu  regionlarla, 

xüsusən də Ġkiçayarası ilə geniĢ qarĢılıqlı əlaqələrə malik olduğunu göstərir. Əmək 

alətləri, dulusçuluq məmulatları hazırlanması, evlərin inĢası sahəsində oxĢarlıqlar, 

gətirilmə  tapıntıların  təhlili  Kür  və  Araz  çayları  boyundakı  abidələrlə  ġimali 

Ġkiçayarasındakı  e.ə.V  minilliyə  aid  Xələf  mədəniyəti  və  e.ə.IV  minilliyin  birinci 

yarısında  yenə  orada  yaranmıĢ  Übeyd  mədəniyyəti  ilə  bağlılıq  olması  fikrini 

möhkəmlədir.  Cənubi  Azərbaycanın  Eneolit  abidələrində  (Göytəpə,  Yanıqtəpə), 

eləcə də Əliköməktəpə və Leylatəpədə tapılan boyalı qablar Übeyd mədəniyyətinin 

səciyyəvi  xüsusiyyətlərini  özündə  əks  etdirir,  bu  mədəniyyətin  məhəlli  variantı 

təsirini  bağıĢlayır.  Bu  da  Ġkiçayarasından  Azərbaycana  və  ya  əksinə  eyni 

mədəniyət daĢıyıcılarının köçməsi [26] mülahizəsini irəli sürməyə əsas vermiĢdir. 

Eneolit 

dövründə 

insanların 

sosial-ictimai 

həyatında 

və 

dünyagörünüĢündə  ciddi  dəyiĢikliklər  baĢ  verirdi.  Bu  dövrün  yaĢayıĢ  məskənləri 

təsərrüfat və məiĢət tikililərinin sıxlığı ilə səciyyələnir. YaĢayıĢ otağı, ərzaq anbarı, 

həyətyanı  sahəsi  olan  belə  tikililər  hasarla  bir-birindən  ayrılırdı.  Otaqlar  çiy 

kərpicdən  və  gil  möhrədən  hörülmüĢdür,  dairəvi  və  ya  dördkünc  formadadır.  Bu 

bir otaqlı evlərdə tərkibi 5-6 nəfərdən ibarət ailə  yaĢayırdı [27]. Ailələrdən ibarət 

icmalar  həmin  dövrün  cəmiyyətlərinin  ictimai  əsasını  təĢkil  edirdi.  Ailələr 

təsərrüfatla  birgə  məĢğul  olurdu,  əkin  yerləri,  mal-qara,  otaqlar  icmanın  ümumi 

milkiyyətində idi. Toplanan məhsul ailələr arasında illik pay kimi bölünürdü. 

Əkinçilik  və  maldarlığın  sürətli  inkiĢafı,  metaliĢləmə  sənəti  və  ibtidai 

metallurgiyanın yaranması ilə əlaqədar ailədə və icmada kiĢinin mövqeyi tədricən 

güclənirdi. Lakin Eneolit dövründə təsərrüfatda və ictimai həyatda qadının aparıcı rol 

oynaması  hələ  də  qalmaqda  idi.  Bu  dövr  abidələrindən  tapılan  çoxsaylı  qadın  hey-

kəlcikləri göstərir ki, ana məhsuldarlıq, bərəkət rəmzi, təmizlik, paklıq nümunəsi kimi 

öz yüksək mövqeyini saxlamaqda idi. 

Bu dövrdə insanların dünyagörüĢü xeyli geniĢlənir, yeni ayinlər yaranır, dəfn 

adətləri  mürəkkəbləĢir.  Ġbtidai  insanların  əcdadlara  pərəstiĢ  ayini  ilə  bağlı  ölülərin 

bilavasitə  yaĢayıĢ  yerlərində  dəfn  edilməsi  geniĢ  yayılırdı.  Ölüləri  torpağa  göm-

məzdən öncə üzərinə qırmızı boya (oxra) çəkilir, sifətinin qarĢısına su qabı qoyulurdu. 

Tədqiqatçılar  belə  dəfnetmə  adətinin  insanların  o  dünyaya  olan  inamları  ilə  bağlı 

olduğunu,  [28]  yenidən  həyata  qayıtma  haqqında  təsəvvürlərindən  qaynaqlandığını 

güman edirlər. 

Eneolit  dövrünə  aid  paleoantropoloji  materiallar  fraqmentar  olsa  da,  bu 

dövrdə  Azərbaycan  əhalisinin  avropoid  irqinin  cənub  qrupuna,  dolixokran,  ensizsifət, 

uzun-burun kaspi tipinə aid olması müəyyən edilmiĢdir [29]. 

Eneolit dövrünün sonunda ibtidai metallurgiyanın yaranması tamamilə yeni və 

---

 

 

27 

fərqli mərhələyə - Tunc dövrünə keçməyə Ģərait yaratdı. Misdən hazırlanan alətlər daĢ 

alətlərə nisbətən məhsuldarlığı dəfələrlə artırsa da, yumĢaq və kövrək olduğu üçün tez 

sıradan  çıxırdı.  Bu  alətlərin  davamlılığını  artırmaq  üçün  müxtəlif  yollara  baĢ  vuran 

ibtidai metallurqlar misin tərkibinə sürmə, mərgümüĢ, nikel, qurğuĢun qatmaqla daha 

möhkəm  xəlitə  -  tunc  əldə  etməyin  sirrini  öyrəndilər.  Sonrakı  dövrlərdə  isə  misin 

tərkibinə qalay qatmaqla daha keyfiyyətli tunc almağa baĢladılar. 

Azərbaycanda Tunc dövrü e.ə. IV minilliyin sonundan e.ə. II minilliyin sonuna 

kimi davam etmiĢdir və 3 mərhələyə: Erkən, Orta və Son Tunc dövrlərinə bölünür. 

Erkən Tunc dövrü e.ə. IV minilliyin sonundan e.ə. III minilliyin sonuna qədər 

davam  etmiĢdir.  Bu  dövrün  maddi  mədəniyyəti  arxeoloji  ədəbiyyatda  Kür-Araz 

mədəniyyəti  adlanır.  Bu,  həmin  dövr  abidələrinin  Azərbaycanda  ilk  dəfə  Kür-Araz 

ovalığında aĢkar edilməsi, maddi mədəniyyət sahəsindəki çox əhəmiyyətli yeniliklərin 

burada təĢəkkül tapması və buradan digər bölgələrə yayılması ilə əlaqədardır. 

Tunc dövrünün baĢlanğıcında iqlimdə dəyiĢikliklərlə bağlı quraqlılaĢma baĢ 

verir, kiçik çayların, bulaqların bir qismi quruyur. Ġnsanlar əvvəlki yaĢayıĢ yerlərini tərk 

edərək əkinçilik üçün əlveriĢli olan yeni yerlərə: Kür və Araz çayları boyuna, Quruçay 

və Köndələnçay vadisinə, Mil, Muğan, Qarabağ düzlərinin bol sulu bölgələrinə, Quba-

Xaçmaz  bölgəsinin,  Kəlbəcər,  ġəmkir  və  Cəlilabadın  dağlıq  və  dağətəyi  hissələrinə 

köçürlər.  Kültəpə,  Baba-DərviĢ,  Göytəpə  və  Yanıqtəpə  kimi  Eneolit  məskənlərində 

müəyyən fasilədən sonra insanlar yenidən məskunlaĢırlar [30]. 

Erkən Tunc dövrü yaĢayıĢ məskənlərində tikinti iĢi Eneolit dövrü ənənələrinin 

davam  və  inkiĢaf  etdirilməsi  ilə  əlamətdardır.  Dairəvi  və  ya  düzbucaqlı  evlər  çiy 

kərpic və möhrə ilə tikilmiĢdir. Tikililərin özülü çox vaxt daĢdan inĢa edilmiĢ, [31] bəzi 

otaqların  divarları  çubuqla  hörülüb  suvanmıĢdır.  Otağı  qızdırmaq,  yemək  hazırlamaq 

üçün  saxsı  manqal,  gil  altlığı  olan  ocaq  və  dördkünc  sobalardan  istifadə  edilmiĢdir, 

Xüsusi quruluĢu olan ocaq qurğuları Kür-Araz mədəniyyətinin səciyyəvi cəhətlərindən 

biridir [32]. 

Erkən Tunc dövrünün baĢlanğıcında əkinçilikdə çox böyük dəyiĢikliklər baĢ 

verir:  toxa  əkinçiliyindən  xıĢ  əkinçiliyinə  keçilir,  iribuynuzlu  heyvanlardan  qoĢqu 

qüvvəsi  kimi  istifadəyə  baĢlanır.  Bu  dövrə  aid  yaĢayıĢ  yerlərindən  tapılan  qoĢquya 

qoĢulmuĢ öküz və arabanın əks olunduğu gil fiqurlar, təkər nümunələri həm də təkərli 

nəqliyyat vasitələrinin kəĢf olunduğunu göstərir. 

Bu dövrdə sadə süni suvarma Ģəbəkələri yaradılır, səpin üçün daha münasib 

buğda, arpa dənləri seçilib əkilirdi ki, bütün bunlar da məhsuldarlığı artırırdı. Baba-dərviĢ 

yaĢayıĢ yerindən 20-dən çox taxıl quyusunun tapılması [33] taxıl istehsalının artmasını 

əyani  sübut  edir.  Tunc  oraqlardan  istifadəyə  baĢlanması  taxılın  tez  və  itkisiz 

toplanmasına imkan verirdi. 

Bu dövrdə taxılçılığın yüksək inkiĢafını taxıl döyümü üçün qoĢqu qüvvəsi ilə 

vəllərdən  istifadəyə  baĢlanması  da  təsdiq  edir.  Əgər  ilk  vaxtlarda  taxıl  döyümü  ibtidai 

üsullardan:  sünbülün  iki  əl  arasında  ovuĢdurulması  və  ya  taxılın  xüsusi  meydançada 

çubuqla döyülməsindən istifadə olunurdusa [34], Erkən Tunc dövründə taxıl məhsulu 

---

 

 

28 

istehsalının artdığı bir Ģəraitdə taxıl döyümü üçün vəllərdən istifadəyə keçildi [35]. 

Kür-Araz mədəniyyəti daĢıyıcılarının təsərrüfat həyatında maldarlıq da mühüm 

yer  tuturdu.  Atdan  istifadə  maldarlıqda  böyük  əhəmiyyətə  malik  yeniliyə  -  köçmə, 

yaylaq  maldarlığına  keçilməsinə  Ģərait  yaratdı.  Mal  və  qoyun  sürülərinin  yayda  dağ 

çəmənliklərində  bəslənməsi  maldarlığın  sürətlə  inkiĢaf  etməsinə  və  bu  zəmində 

birinci böyük ictimai əmək bölgüsünə - əkinçiliyin maldarlıqdan ayrılmasına gətirib 

çıxardı. 

Maldarlığın sürətli inkiĢafı həmçinin zəruri tələbatdan artıq məhsul istehsalına, 

mübadilənin geniĢlənməsinə, maldar tayfaların varlanmasına səbəb oldu. Bu da maldar 

tayfalar  içərisində  əmlak  bərabərsizliyi  yaranmasına  və  tədricən  dərinləĢməsinə, 

sərvətin  icma,  tayfa  baĢçılarının  əlində  cəmləĢməsinə  gətirib  çıxardı.  Tayfa 

baĢçılarının təmtəraqla dəfn edilməsi və qəbri üzərində kurqanlar ucaldılması əmlak 

və sosial bərabərsizliyin əlamətləri idi. Belə kurqanlar Mil düzündə Üçtəpə, Qəbələ, 

Xankəndi və Borsunluda aĢkar edilib öyrənilmiĢdir. 

Erkən Tunc dövründə saxsı qablar istehsalı daha yüksək inkiĢaf mərhələsinə 

çatdı.  Simmetrik  ölçülərin  diqqətlə  nəzərə  alınması,  qabların  səthinin  yüksək  peĢə-

karlıqla cilalanması və parıltı verilməsi, oyma, cızma naxıĢlarla bəzədilməsi, çox zərif 

qab-qacaq  hazırlanması  dulusçuluq  sənətinin  yüksək  səviyyəyə  çatdığını  göstərirdi. 

Yaylaq  maldarlığına  keçilməsi  saxsıdan  köçürmə  ocaqlar,  süd  və  süd  məhsulları 

saxlamaq  üçün  qab-qacaq  istehsalını  artırmağa  gətirib  çıxardı.  Ġlk  saxsı  nehrələrin 

düzəldilməsinə də bu dövrdə baĢlandı. 

E.ə.  III  minillikdə  mis  filizinin  əridilməsi,  mərgümüĢ  qarıĢıqlı  tunc  alınması, 

metal istehsalı üçün kürələr, qəliblər düzəldilməsi sahəsində mühüm irəliləyiĢ oldu. Təc-

rübi  biliklərin  toplanması  yolu  ilə  tunc  əldə  etməyin  daha  səmərəli  yolları  tapıldı. 

---

 

 

29 

Azərbaycanın  Erkən  Tunc  abidələrinin  çoxunda:  ġortəpə,  Kültəpə,  Qaraköpəktəpə, 

MiĢarçay,  Sərkartəpə  və  digər  yaĢayıĢ  məskənlərində  odadavamlı  gildən  hazırlanmıĢ 

borulu tunc balta qəlibləri [36], filizin əridilməsi, əridilmiĢ metalın götürülməsi üçün 

butələr aĢkar edilməsi tunc istehsalının geniĢ miqyas aldığını göstərir. 

Kür-Araz mədəniyyəti daĢıyıcılarının təsərrüfat həyatındakı yeniliklər ictimai 

münasibətlərə  də  ciddi  təsir  göstərirdi.  Ərzaq  istehsalının  sürətlə  artması  əhalinin 

sayının çoxalmasına, icmaların böyüyərək qohum nəsil icmalarına bölünməsinə və yeni, 

daha  böyük  etnik  birliklərin  -  tayfa  və  tayfa  ittifaqlarının  yaranmasına  gətirib  çıxardı. 

Təsərrüfat  iĢlərində,  icmanın  və  tayfanın  idarə  olunmasında  kiĢinin  -  ağsaqqalın  rolu 

gücləndi, ata xaqanlığına keçildi. Bu dövr abidələrindən kiĢi heykəllərinin tapılması, 

kiĢiyə pərəstiĢin oda pərəstiĢlə əlaqələndirilməsi, gil manqalların və sacayaqlarının kiĢi 

təsvirlərilə bəzədilməsi [37] bunu aydın göstərir. Bu dövrdə insanlar günəĢə və ocağa 

sitayiĢ edir, odun sehrli qüvvəsi olmasını güman edirdilər. 

Erkən Tunc dövründə dəfn adətlərində dəyiĢikliklər baĢ verdi. Ölülərin yaĢayıĢ 

yerindən kənarda dəfn edilməsinə baĢlandı. Həm də dəfn olunanlar sağlığında istifadə 

etdiyi  əĢyalarla:  əmək  alətləri,  qab-qacaq,  bəzək  əĢyaları  ilə  birlikdə  qəbrə 

qoyulurdu. Bu dövrdə Azərbaycanda ölübasdırma adəti ilə yanaĢı, ölüyandırma adəti 

də mövcud idi. Bu dövrə aid Gəncəçay hövzəsində, Qəbələ, Tərtər bölgələrində aĢkar 

edilmiĢ qəbir abidələrində ölüyandırma adəti müĢahidə edilmiĢdir. 

E.ə. III minillikdə Azərbaycanda yaĢayan tayfalar Qafqazın digər bölgələrində, 

Kiçik Asiya və Ġkiçayarasında yaĢayan əhali ilə sıx əlaqə saxlayır, məhsul mübadiləsi 

edirdilər.  ġimali  Qafqazda  bu  dövrə  aid  Maykop  mədəniyyəti  abidələrindən  tapılan 

tunc  əĢyaların  kimyəvi  tərkibinin  öyrənilməsi  zamanı  bəlli  olmuĢdur  ki,  bu  əĢyaların 

çoxu Cənubi Qafqaz mənĢəlidir [38]. 

Erkən Tunc dövrünün son mərhələsində əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlıq, xüsu-

sən  metaliĢləmə  sahəsində  böyük  irəliləyiĢlər  artıq  məhsul  istehsalının  həcmini 

dəfələrlə  artırdı.  Bu  da,  öz  növbəsində,  həmin  sərvətlərin  qorunması  zərurətini 

doğurdu.  Qaraköpəktəpə,  II  Kültəpə  (Naxçıvan),  Göytəpə  yaĢayıĢ  məskənlərinin 

ətrafına qalın müdafiə divarı çəkilməsi [39] bununla bağlı idi.

 

Bu  dövrdə  həmçinin  qənimət  ələ  keçirmək  üçün  hərbi  yürüĢlər  təĢkil 

edilməsi  çoxalır.  Atçılığın  inkiĢafı,  möhkəm  tunc  silahlar  istehsalının  artması  buna 

imkan verirdi. Ġri tayfa birliklərinin yaranması isə onun baĢçısını çoxsaylı qoĢunla uzaq 

ölkələrə  yürüĢlərə  baĢlamağa  həvəsləndirirdi.  Ġkiçayarasında  aĢkar  edilmiĢ  mixi 

kitabələrdə Azərbaycanın cənubunda yaĢamıĢ kuti tayfalarının e.ə. XXIII əsrdə bu 

ölkəyə yürüĢ etməsi və 100 ilə qədər orada hökmranlıq etməsi haqqında məlumat 

vardır. Həmin dövrə aid mixi kitabələrdə Urmiya gölündən cənubda yaĢayan digər 

Azərbaycan tayfasının - lullubilərin adı da ciddi siyasi qüvvə kimi çəkilir [40]. 

 

---

 

 

30 

 

E.ə.III minilliyin sonunda Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda Kür- 

Araz  mədəniyyəti  ümumilliyin  parçalanması,  iqtisadi  inkiĢafın  sürətlənməsi  ictimai 

münasibətlərdə  ciddi  dəyiĢikliklərəgətirib  çıxardı.  Bu,  yeni  mərhələnin  –  Orta  tunc 

dövrünün baĢlanğıcı idi. Bu dövr e.ə. II minilliyin ortalarına kimi davam etmiĢdir.  

 

Orta Tunc dövründə 

əkinçilik, 

maldarlıq 

və 

sənətkarlığın  böyük  sürətlə 

inkiĢafı,  əmlak  və  sosial 

bərabərsizliyin  dərinləĢməsi, 

Yaxın  ġərqin  mədəniyyət 

mərkəzləri  ilə  əlaqələrin 

geniĢlənməsi  və  bu  zəmində 

Azərbaycanda 

ilkin 

Ģəhərlərin  yaranması,  sinifli 

cəmiyyətin 

formalaĢması 

prosesləri baĢlandı. Bu dövrə 

aid 

çoxsaylı 

yaĢayıĢ 

məĢkənlərinin  aĢkar  edilib 

öyrənilməsi 

göstərir 

ki, 

əhalinin 

sayının 

sürətlə 

artması 

yaĢayıĢ 

məskənlərinin 

kəskinliklə 

geniĢlənməsinə, 

iri  tayfa 

birliklərinin  az-çox  sabit 

etno-siyasi 

birliklərə 

çevrilməsinə gətirib çıxarırdı. 

Bu  da  bütün  Qafqazı  əhatə 

edən  Kür-Araz  mədəniyyəti 

ümumiliyinin pozulmasına, böyük tayfa birliklərinin yaĢadıqları ərazilərə uyğun gələn 

və  fərqli  cəhətlərin  daha  qabarıq  nəzərə  çarpdığı  Üzərliktəpə,  Qızılvəngtəpə  kimi 

arxeoloji mədəniyyətlərin yaranmasına gətirib çıxardı. 

Bu dövrdə memarlıqda inkiĢaf xüsusilə nəzərə çarpırdı. Dairəvi evlərin yerinə 

düzplanlı, dördkünc çoxotaqlı evlər inĢa edilməsinə keçilmiĢdi. YaĢayıĢ məskənlərinin 

ətrafında  müdafiə  divarları,  bürclər  tikilməsi  geniĢ  miqyas  almıĢdı.  Urmiya  gölü 

yaxınlığında  Həftəvantəpə  yaĢayıĢ  məskəninin  ətrafında  salamat  qalmıĢ  müdafiə 

divarının hündürlüyü 3,3 m-ə çatır. Buradakı evlər küçə boyu hər iki tərəfdə sıra ilə 

tikilmiĢdir.  Naxçıvanda  II  Kültəpə  yaĢayıĢ  yerinin  sahəsi  10  ha-ya  çatır.  YaĢayıĢ 

məskəninin  mərkəz  hissəsində  3  ha  sahəni  əhatə  edən  Narınqala  yerləĢir.  Narınqala 

dördkünc  bürc  və  kontrforslarla  möhkəmləndirilmiĢ  müdafiə  divarı  ilə  əhatə 

edilmiĢdir.  YaĢayıĢ  evləri  düz  küçə  boyunca  bir-birindən  müəyyən  məsafədə  inĢa 

edilmiĢ,  küçələrin  bəzilərinə  daĢ  döĢənmiĢdir  [41].  Bu  qala  tipli  yaĢayıĢ  məskənləri 

---

 

 

31 

Qədim  ġərqin  Ģəhərlərinə  bənzəyirlər.  Deməli,  e.ə.  II  minilliyin  birinci  yarısından 

Azərbaycanda Ģəhərsalma mədəniyyəti yaranmaqda idi. 

Qala-Ģəhər  tipli  yaĢayıĢ  məskənlərinin  yaranması  sənətkarlığın  yüksək 

inkiĢaf  mərhələsinə  çatması  və  digər  məĢğuliyyət  sahələrindən  ayrılması  ilə  bilavasitə 

bağlı idi. MetaliĢləmə sənətində bu inkiĢaf daha keyfiyyətli tunc - qalay qatıĢıqlı "əsil" tunc 

istehsalına baĢlanması, daha çox və müxtəlif çeĢidli alətlər və silahlar düzəldilməsi, qızıl 

və  gümüĢdən  bəzək  əĢyaları  hazırlanmasının  artması  ilə  özünü  büruzə  verirdi. 

Dulusçuluqda inkiĢaf dulus çarxlarından geniĢ istifadə olunması və dulus kürələrinin daha 

mükəmməl  olması,  saxsı  qabların  çeĢidinin  artması  və  mürəkkəb  naxıĢlarla 

bəzədilməsində özünü aydın gostərirdi. II Kültəpədən aĢkar edilmiĢ böyük dulusçuluq 

emalatxanası və mükəmməl quruluĢlu dulus kürələri aydın göstərir ki, burada fəaliyyət 

göstərmiĢ dulusçular tayfanın tələbini ödəməklə yanaĢı, mübadilə üçün də qab-qacaq 

istehsal etmiĢlər. Bu dövrdə boyalı qablar istehsalı geniĢ miqyas aldığı üçün Orta Tunc 

dövrü həm də "Boyalı qablar mədəniyyəti" adlanır [42]. 

Toxuculuq, dəri və göniĢləmə sənətləri də xeyli inkiĢaf etmiĢdi. Bu dövrdə 

sadə  toxuculuq  dəzgahlarından  istifadəyə  baĢlanmıĢdı.  Qoyunçuluğun  inkiĢafı  xammal 

ehtiyatlarının  sürətlə  artmasına  və  toxucuların  icma  üzvlərinin  tələbatından  artıq, 

mübadilə üçün məhsul istehsal etmələrinə imkan verirdi. 

Orta  Tunc  dövründə  əkinçilikdə  əsas  yeniliklər  bağçılıq  və  bostançılığın 

təĢəkkül tapması, üzümçülüyün mühüm yer tutması, Ģərabçılığın yaranmasından ibarət 

idi [43]. Əmək alətlərinin təkmilləĢdirilməsi, süni suvarmanın tətbiqinin geniĢ miq-

yas alması məhsuldarlığı daha da artırmağa imkan verirdi. 

Maldarlıq  təsərrüfatı  yaylaq  maldarlığının  inkiĢafı  ilə  əlaqədar  daha  çox 

məhsul verməyə baĢladı. Həm də xırdabuynuzlu heyvanların - davarın saxlanması 

əsas yer tutdu [44]. Maldar tayfalar böyük sürülərə malik oldular. Sərvətin sürətlə 

artması  mübadilənin  geniĢlənməsinə,  həm  də  universal  mübadilə  vahidi  kimi 

davarın  iĢlənməsinə  gətirib  çıxardı.  Mahmud  QaĢqarinin  "Divani-lüğət-it-türk" 

əsərində  türk  tayfalarında  tavar  (davar)  sözünün  alğı-satqı  vahidi  mənasında 

iĢlədildiyini qeyd etməsi bunu təsdiq edir. 

Orta  Tunc  dövründə  əmlak  və  ictimai  bərabərsizlik daha  da  dərinləĢmiĢ, 

ibtidai  icma  qaydalarının  dağılması,  erkən  dövlət  qurumlarının  -  böyük  tayfa 

birliklərinin  yaranması  sürətlənmiĢdi.  Tayfa  baĢçıları  öz  patriarxal  ailələri,  silahlı 

dəstəsi,  əyanları  və  kahinləri  ilə  birlikdə  ətrafında  möhkəm  müdafiə  divarları 

çəkilmiĢ  yaĢayıĢ  məskənlərinin  mərkəzində  -  Narınqalada  yaĢayırdılar.  Onların 

dəfn  olunduqları  qəbirlər  də  fərqli  idi,  onlara  daha  zəngin  və  təmtəraqlı  qəbir 

avadanlıqları qoyulurdu [45]. Bu dövrdə sənətkarlığın xüsusi məĢğuliyyət sahəsinə 

çevrilməsi,  yəni  ikinci  əmək  bölgüsünün  baĢ  verməsi  sinifli  cəmiyyətə  keçid 

mərhələsinin  baĢlandığını  göstərirdi.  Azərbaycan  tayfalarının  Qədim  ġərq 

dövlətləri ilə iqtisadi-mədəni əlaqələrinin geniĢlənməsi də ictimai həyata öz təsirini 

göstərirdi. 

E.ə.  II  minillikdə  Azərbaycan  tayfaları  həm  Qafqazın  digər  bölgələrində 

---

 

 

32 

yaĢayan əhali ilə, həm də Ön Asiyanın qədim mədəniyyət mərkəzləri ilə sıx əlaqə 

saxlayır,  hazır  məhsul,  silah,  boyalı  qab,  bəzək  əĢyaları  və  xammal  mübadilə 

edirdilər.  Məsələn,  müəyyən  edilmiĢdir  ki,  daha  keyfiyyətli  və  davamlı  tunc 

alınması üçün lazım olan qalay ehtiyatları Qafqazda olmadığından, onu çoxpilləli 

mübadilə  yolu  ilə  ya  cənub-Ģərqi  Asiyadan  [46],  ya  da  Böyük  Britaniyadan 

gətirdirdilər. 

E.ə.  II  minillikdə  Azərbaycanda  kuti,  lullubi,  hurri,  kassi,  turukku 

tayfalarının  yaĢamaları  haqqında  mixi  kitabələrdə  bilgi  vardır.  Bu  tayfaların 

yaratdığı etno-siyasi birliklər - erkən dövlət qurumları Ġkiçayarası və Yaxın ġərqin 

digər  ölkələri  ilə  sıx  əlaqələrə  malik  idilər.  Bu  tayfaların  etnik  mənsubiyyəti 

haqqında  müxtəlif  mülahizələr  mövcuddur.  Onların  bəzilərinin  (hurrilər)  Qafqaz 

dil ailəsinə, bəzilərinin isə (kutilər, turukkular və kassilər) türk dil ailəsinə mənsub 

olduqları güman edilir [47]. Bu tayfaların dillərinə aid materiallar hələlik çox azdır; 

ayrı-ayrı  sözlər  və  adlar  əsasında  isə  yalnız  ehtimal  irəli  sürmək  mümkündür. 

Lakin antropoloji materiallar müasir azərbaycanlıların mənsub olduqları fiziki tipin 

daĢıyıcılarının çox qədim çağlardan 

Cənubi  Qafqazda  yaĢadıqlarını 

sübut  edir.  Orta  Tunc  dövrünə  aid 

paleoantropoloji 

tapıntılar 

(Naxçıvanda  Xarabagilan,  Urmiya 

gölü 

yaxınlığında 

Göytəpə 

abidəsindən  aĢkar  edilmiĢ  insan 

qalıqları)  göstərir  ki,  həmin  dövrdə 

yerli  əhali  antropoloji  əlamətlər 

kompleksinə  görə  əsasən  kaspi 

tipinin 

xüsusiyyətləri 

ilə 

səciyyələnən  müasir  naxçıvanlılara 

yaxın olmuĢdur [48]. 

Son  Tunc  (e.ə.  XTV-XII 

əsrlər)  və  Erkən  Dəmir  (e.ə.  XI-VIII 

əsrlər) 

dövrləri 

Azərbaycanda 

təsərrüfatın 

bütün 

sahələrinin, 

xüsusən  də  sənətkarlığın  o  vaxta 

qədər  görünməmiĢ  sürətlə  inkiĢaf 

etməsi  ilə  xarakterizə  olunur.  Bu 

mərhələdə  tunc  emalı,  metaliĢləmə 

sənəti  yüksək  çiçəklənmə  dövrü 

keçirirdi. 

Dulusçuluqda 

ayaqla 

hərəkətə  gətirilən  dulus  çarxının 

kəĢfi  saxsı  qab  istehsalını  kəskin 

surətdə 

artırmağa, 

dulusçuluq 

məmulatının 

keyfiyyətini 

daha 

---

 

 

33 

da yüksəltməyə imkan  verdi [49]. XıĢ əkinçiliyi,  süni  suvarma  daha  da  inkiĢaf  etdi, 

taxıl  biçini  alətləri  və  döyüm  vasitələri  təkmilləĢdirildi.  Köçmə  (yaylaq)  maldarlığı 

əsas yer tutdu. Atçılıq və dəvəçilik mühüm nəqliyyat vasitələri kimi inkiĢaf etdirilərək 

ayrıca təsərrüfat sahəsinə çevrildi [50].  

Dəmirin 

kəĢfi 

həm 

məhsuldar 

qüvvələrin  inkiĢafını,  həm  də  bu  zəmində  ictimai  inkiĢafı    daha  da    sürətləndirdi.  

Dəmirin ərimə temperaturu yüksək - 1530 dərəcə olduğu üçün, yalnız metallurgiya iĢi 

müəyyən inkiĢaf mərhələsinə çatdıqdan, xüsusən körük kəĢf olunduqdan sonra ondan 

istifadə  olunmasına  baĢlandı.  Körük  vasitəsi  ilə  dəmiri  900  dərəcə  istilikdə  almaq 

mümkün  oldu  [51].  Dəmir  baĢqa  metallara  nisbətən  ucuz  baĢa  gəldiyindən  və 

ehtiyatları daha çox olduğundan tezliklə geniĢ əraziyə yayıldı. 

E.ə. II minilliyin sonu –I minilliyin baĢlanğıcında metallurgiya və metaliĢləmə 

sənəti yerli xammal hesabına yüksəliĢ dövrü keçirirdi. Metal əĢyalar hazırlanmasında 

daĢ  qəliblərə  ərintinin  tökülməsi,  isti  və  soyuq  döymə,  qaynaqlama,  bənd  vurma, 

oyma,  minalama  və  s.  üsullardan  istifadə edilirdi.  Dəmir  nizə ucluqları,  xəncərlər və 

qılınclar  daha  əvvəlki  dövrlərdə  tunc  silahların  hazırlandığı  üsullarla,  onların 

qəliblərinə tökülərək hazırlanırdı [52]. Tunc və dəmir metallarının emalı, onlardan alət 

və silah hazırlanması arasındakı varislik bu dövrün arxeoloji abidələrindəki tapıntılarda 

aydın  nəzərə  çarpır.  Xocalı  -  Gədəbəy  mədəniyyəti  abidələrindəki  dəmir  nizə 

ucluqları, Muğan mədəniyyəti abidələrindən tapılan dəmir tiyəli xəncər və qılınclar 

eyni tunc silahların formasını təkrar edir. 

Son Tunc - Erkən Dəmir dövründə təsərrüfat sahələrinin sürətli inkiĢafı ilə bağlı 

tayfalararası  və  bölgələrarası  mübadilə  daha  da  gücləndi.  Maldar  tayfalar  alıĢ-veriĢ 

iĢlərində  fəal  vasitəçi  idilər.  Bu  dövrdə  alıĢ-veriĢ  həm  davarla,  həm  də  metal 

əĢyalarla,  hətta  metal  parçaları  ilə  aparılırdı.  Təsərrüfatın  və  mübadilənin  belə  güclü 

inkiĢafı da öz növbəsində üçüncü əmək bölgüsünə: tacirlərin sənətkarlardan ayrılmasına 

səbəb oldu. Əmlak bərabərsizliyi daha da dərinləĢdi, ibtidai icma qaydalarının intensiv 

sürətlə dağılması baĢ verdi. Arxeoloji materialların təhlili göstərir ki, bu dövrdə ictimai 

inkiĢaf  ayrı-ayrı  bölgələrdə  fərqli  olmuĢdur.  Azərbaycanın  Ģimalına  nisbətən 

cənubunda  qədim  cəmiyyətlərin  formalaĢması,  qul  əməyindən  istifadə  daha  tez 

baĢlanmıĢdı. 

Sərvətlərin artması həm də onu asan yolla ələ keçirmək ehtiraslarını güclən-

dirdi.  Az-çox  sabit  hərbi  dəstələrin  yaranması  təkcə  tayfa  birliyinin  mal-qoyun 

sürülərini, əkinlərini, yaĢayıĢ məskənlərini qorumaqla bağlı olmayıb, həm də yaxın-uzaq 

qonĢular üzərinə basqın edib qənimət ələ keçirmək məqsədi güdürdü. Bu yürüĢlər tayfa 

baĢçılarının, hərbi əyanların daha da varlanmasına gətirib çıxarırdı. Çoxsaylı və müxtəlif 

formalı dəmir silahların (qılınc, xəncər, təbərzin, yaba, ox və nizə ucluqları) və qalxan, 

dəbilqə, zirehli geyim istehsalının artması qarətçi yürüĢlərin daimi peĢəyə çevrilməsinə 

gətirib çıxardı. Ġbtidai icma quruluĢunun bu son mərhələsinin hərbi demokratiya dövrü 

adlanması da bu proseslərlə bağlıdır. 

Azərbaycanda bu dövrə aid yaĢayıĢ məskənlərinin, xüsusən sərvətin daha çox 

toplandığı  maldar  tayfaların  dağlıq  və  dağətəyi  bölgələrdəki  yaĢayıĢ  yerlərinin  çoxunun 

---

 

 

34 

hasara  alınması,  iri  daĢ,  qaya  parçalarından  qalaçaların  (siklop  tikililərinin)  inĢa 

edilməsi qarətçi basqınlarından qorunmaq məqsədi daĢıyırdı [53]. DaĢkəsən, Gədəbəy, 

Naxçıvan  bölgələrində  qalıqları  bizim  günlərə  qədər  gəlib  çatmıĢ  qalaçaların  inĢası 

həmçinin  həmin  dövrdə  memarlıq  sənətinin  yüksək  inkiĢaf  səviyyəsinə  çatmasını 

göstərir. 

Hərbi yürüĢlərin, müharibələrin geniĢ miqyas almasını tayfa baĢçılarının, əyan-

ların  qəbirlərində  silahların  sayca  dəfələrlə  artması,  sıravi  icma  üzvlərinin  qəbir-

lərində də silahlar tapılması sübut edir. Əksər hallarda baĢçı dəfn edilərkən xidmətçiləri, 

arvadı, qulları da öldürülüb, onunla bərabər basdırılırdı. Məsələn, Borsunlu  (Qarabağ) 

kurqanında tayfa baĢçısının qızıl lövhələrlə bəzədilmiĢ tabutu ilə yanaĢı, burada 8 at, 9 

hərbi qulluqçu (və ya xidmətçi), kəniz gömülmüĢdür [54]. 

Son Tunc - Erkən Dəmir dövrünə aid Sarıtəpə, Baba-DərviĢ, Xanlar yaĢayıĢ 

yerlərində yanğın-dağıntı nəticəsində həyatın kəsilməsi də tayfalararası toqquĢmaların 

nəticəsi idi. 

Tayfa və icma daxilində təbəqələĢmə bu dövrdə daha da güclənir, var-dövlət 

baĢçıların  əlində  cəmləĢirdi.  Daha  münbit  torpaqlar,  otlaq  sahələri  onların  ixtiyarına 

keçirdi.  Bu  Ģəxslərin  böyük  təsərrüfatlarında  çalıĢmaq  üçün  əlavə  iĢçi  qüvvəsi  cəlb 

edilirdi.  Müharibələr  zamanı  ələ  keçirilən  hərbi  əsirlər  baĢçıların  köləsinə  çevrilir, 

qul kimi iĢlədilirdi. 

Bu dövrdə Azərbaycanın Ön Asiya ölkələri ilə əlaqələri daha geniĢ miqyas alırdı. 

Müxtəlif  bölgələrdə  aĢkar  edilən  silindrik  möhürlər,  qızıl,  fil  sümüyü  və  sədəfdən 

hazırlanmıĢ  bəzək  əĢyaları,  "Ön  Asiya  tipli"  xəncərlər,  üzərində  AĢĢur  hökmdar-

larının adı olan toppuz (Həsənlidən tapılıb), muncuq (Xocalıdan tapılıb) [55] və s. 

bu əlaqələrin möhkəm və davamlı xarakter aldığını göstərir. 

E.ə.  II  minilliyin  sonu  -I  minilliyin  əvvəllərində  əkinçilik  və  maldarlıq 

təsərrüfatlarının  intensiv  inkiĢafı,  sənətkarlıq  sahələrinin,  xüsusən  dəmir  alətlər 

istehsalının yüksəliĢi, qonĢu bölgələrlə, ictimai inkiĢafın daha yüksək mərhələsinə 

keçmiĢ Yaxın ġərq (AĢĢur, Het, Misir) ölkələri ilə mədəni-iqtisadi əlaqələrin daha 

da  geniĢlənməsi  sinifli  cəmiyyətin  meydana  gəlməsinə  imkan  və  Ģərait  yaratdı. 

Artıq bu dövrə aid mixi  kitabələrdə Azərbaycanın cənubundakı tayfa birliklərinin 

torpaqları ölkə, baĢçıları isə hökmdar adlandırıldı. E.ə. I minilliyin baĢlanğıcına aid 

AĢĢur qaynaqlarında Urmiya gölü hövzəsində Zamua, Gilzan, Alateye, Gizilbunda, 

Zikurtu, Subi, UiĢdiĢ adlı ölkələrin varlığından bəhs edilir [56]. 

E.ə.  IX  əsrin  əvvəlində  Urmiya  gölündən  cənubdakı  Zamua-Lullubi 

ölkəsinə AĢĢur hökmdarları yürüĢ edib qalaları və digər yaĢayıĢ məntəqələrini qarət 

etmiĢdilər.  Gilzan  ölkəsi  isə  Urartu  basqınlarına  məruz  qalmıĢdı.  Bu  yadelli 

basqınlarına  qarĢı  gərgin  mübarizə  Ģəraitində  Azərbaycan  tayfaları  birləĢərək 

Manna dövlətini yaratdılar. Manna dövlətinin adı ilk dəfə e.ə. 843-cü ilə aid AĢĢur 

kitabəsində çəkilmiĢdir [57]. 

Manna  hökmdarları  öz  ölkələrini  yadelli  basqınlarından  qorumaq  üçün 

gərgin  mübarizə  aparır,  imkan  düĢdükdə  özləri  də  düĢmən  üzərinə  yürüĢlər 

---

 

 

35 

edirdilər. Bu mübarizədə mannalılara iskitlər də böyük yardım göstərirdilər. Manna 

hökmdarı  AhĢeri  e.ə.  VII  əsrin  70-ci  illərində  iskitlərin  və  midiyalıların 

(madalıların)  köməyi  ilə  AĢĢur  asılılığından  çıxdı  və  müstəqil  siyasət  yeritməyə 

baĢladı. AĢĢur hökmdarı itirdiyi qalaları geri almaq, Mannanı yenidən tabe etmək 

üçün  iskitləri  öz  tərəfinə  çəkdi.  E.ə.  VII  əsrin  ortalarında  AĢĢur  ordusu  Mannaya 

soxuldu,  bir  neçə  Ģəhər  və  qalanı,  o  cümlədən  paytaxt  Ġzirtunu  dağıtdı,  çoxlu 

qənimət ələ keçirdi. Bu yürüĢdən sonra Manna yenidən AĢĢurdan asılı hala düĢdü. 

E.ə. 590-cı ildə isə Midiya tərəfindən iĢğal olundu. 

Manna dövlətini hakimiyyəti irsən keçən hökmdarlar idarə edirdilər. Ölkə 

inzibati  cəhətdən  vilayətlərə  bölünürdü  və  hökmdarın  təyin  etdiyi  caniĢinlər 

tərəfindən  idarə  olunurdu.  Mannada  dövlət  iĢlərində  Ağsaqqallar  Ģurası  da 

müəyyən rol oynayırdı. Mənbələrə görə, paytaxt Ġzirtu möhtəĢəm qala divarları ilə 

əhatə  olunmuĢdu,  gözəl  sarayları,  yaraĢıqlı  imarətləri  vardı.  Ölkədə  çoxlu  sayda 

Ģəhər və qalalar, möhkəmləndirilmiĢ yaĢayıĢ məntəqələri mövcud idi. Mannanın ən 

qüdrətli  dövründə  -  hökmdar  Ġranzunun  zamanında  (e.ə.  VIII  əsrin  ikinci  yarısı) 

ölkənin  ərazisi  Araz  çayından  Ģimala  və  Xəzər  dənizi  sahillərinə  qədər  uzanırdı 

[58]. 

Mannada  əkinçilik,  maldarlıq,  sənətkarlıq  sahələri  yüksək  inkiĢaf 

səviyyəsinə  çatmıĢdı.  Ölkənin  ərazisi  suvarma  kanalları  Ģəbəkəsi  ilə  örtülmüĢdü. 

Arxeoloqlar  bu  dövrə  aid  yerin  altından  borularla  çəkilmiĢ  kanal  qalıqları  aĢkar 

etmiĢlər. Manna Ģəhərlərində çoxlu buğda, arpa ehtiyatları olan anbarlar, Ģərab küpləri 

olan  zirzəmilər  haqqında  mixi  kitabələrin  məlumatları  taxılçılığın,  bağçılığın  və 

üzümçü-lüyün  yüksək  inkiĢaf  mərhələsində  olduğunu  təsdiqləyir.  Ölkənin  iqtisadi 

həyatında  maldarlıq  da  önəmli  yer  tuturdu.  AĢĢur  və  Urartu  hökmdarları  Mannaya 

qarətçi  yürüĢləri zamanı çoxlu  qaramal, davar,  at  və dəvə ələ  keçirdiklərini  təntənə  ilə 

qeyd etmiĢlər [59]. Mannada atçılıq xüsusilə inkiĢaf etmiĢdi. AĢĢura ödənilən xəracın çox 

vaxt təkcə atlardan ibarət olması Manna atlarının bütün Qədim ġərqdə məĢhur olması 

ilə  bağlı  idi.  Mannada  metaliĢləmə,  xüsusən  də  silahqayırma  və  zərgərlik  sənəti 

sahələri,  dulusçuluq,  toxuculuq  üzrə  çox  mahir  sənətkarlar  mövcud  idi.  Arxeoloji 

qazıntılar  zamanı  Həsənli  və  Ziviyədən  aĢkar  edilmiĢ  sənətkarlıq  məmulatları  bunu 

aydın göstərir. 

Mannalılar etnik, dil, iqtisadi və mədəni cəhətcə lullubi, kuti, turukku tayfa-

larının  törəmələri,  əsl  varisləri  idilər.  E.ə.  VIII  əsrdə  Qafqazın  Ģimalından  cənuba 

kimmerlərin,  onların  ardınca  da  iskitlərin  və  sakların  yürüĢ  edib  Mannanın  Ģimal 

vilayətlərində  məskunlaĢmaları  ölkəmizdə  türk  tayfalarının  mövqeyini  daha  da  möh-

kəmlətdi. Bu tayfaların yaratdığı dövlət qurumu - Ġskit Ģahlığı e.ə. VII əsrin 70 ili ərzində 

Urmiya  gölündən  Ģimalda  və  qərbdə  mövcud  olmuĢ,  o  dövrün  etnik-siyasi 

proseslərində  fəal  iĢtirak  etmiĢdi.  Bu  tayfaların,  xüsusən  də  iskit,  sak  adı  altında 

yürüĢdə  iĢtirak  edənlərin  bir  qismi  türk  etnosları  idi  [60].  E.ə.  VIII-VII  əsrlərə 

qədərki  dövrdə  Hind-Avropa  və  ya  ari  tayfalarının  Cənubi  Qafqazda  və  onunla 

həmhüdud bölgələrdə yaĢamaları haqqında yazılı qaynaqlarda heç bir məlumat  

---

 

 

36 

 

 

---

 

 

37 

yoxdur.  Bir  sıra  tədqiqatçıların  ciddi  səy  göstərmələrinə  baxmayaraq,  arxeoloji  və 

etnoqrafik  araĢdırmalar  da  bu  tayfaların  qeyd  olunan  dövrə  kimi  Qafqazla,  ətrafı 

bölgələrlə bağlılığı haqqında heç bir dəlil-sübut verməmiĢdir [61]. 

Ġskitlər tarixdə ilk dəfə çoxsaylı atlı qoĢun yaratmıĢ, yeni hərbi taktikalar tətbiq 

etmiĢ, daha mükəmməl silahlardan istifadə etmiĢdilər. Onların gəliĢi Azərbaycanda və 

bütövlükdə Yaxın ġərqdə hərbi iĢdə, incəsənətdə və məiĢətdə yeniliklərə səbəb oldu. 

Sonrakı  yüzilliklərdə  baĢ  verən  etnik  proseslər  göstərir  ki,  kimmer,  iskit  və 

sak axınları Azərbaycanda, o cümlədən də Urmiya ətrafı bölgədə qədimdən yaĢamaqda 

olan türk etnoslarının sayının artmasına, mövqeyinin möhkəmlənməsinə gətirib çrxardı. 

E.ə. I minilliyin ilk əsrlərində Mannadan cənub-Ģərqdə Midiya (Mada, Amaday) 

tayfaları yaĢayırdılar. AĢĢur hökmdarları bu tayfaları özünə tabe etmiĢdi. E.ə. VIII əsrin 

sonunda Deyok Midiya tayfalarını birləĢdirərək dövlət yaratdı, paytaxt Ģəhəri Ekbatanın 

əsasını  qoydu.  Midiya  mannalıların  və  iskitlərin  yardımı  ilə  AĢĢur  əsarətinə  son  qoydu. 

Özünə  Ģahlar  Ģahı  titulu  götürmüĢ  Kiaksar  hərbi  islahat  keçirərək  ordunu  atlılara  və 

piyadalara böldü, nizəçiləri oxatanlardan ayırdı. O, öncə Midiyadan cənub-Ģərqdə yerləĢən 

Parsua - Fars ölkəsini ələ keçirdi, daha sonra Babil hökmdarı ilə ittifaqa girib AĢĢura 

qarĢı  müharibəyə  baĢladı.  E.ə.  612-ci  ildə  Nineva  yandırıldı,  AĢĢur  ərazisi  bu  iki 

dövlət arasında bölüĢdürüldü. Kiaksar e.ə. VI əsrin əvvəlində Manna, Ġskit və Urartu 

dövlətlərini də özünə tabe etdi [62]. 

Mannalılar iqtisadi və mədəni cəhətdən midiyalılardan daha üstün idilər və onla-

rın  təsərrüfatına  və  mədəniyyətinə  müsbət  təsir  göstərdilər.  E.ə.  550-ci  ildə  Fars 

əyalətinin  baĢçısı  II  Kir  Ekbatanı  ələ  keçirib  özünü  Ģah  elan  etdi,  yeni  Ġran  -

Əhəmənilər  dövlətinin  əsasını  qoydu.  Midiyaya  tabe  olan  ölkələri,  o  sıradan  Cənubi 

Azərbaycanı  Ġran  -  Əhəmənilər  dövlətinə  birləĢdirdi.  II  Kir  e.ə.  530-cu  ildə  Araz 

çayından  Ģimala  -  Massagetlər  (Saklar)  ölkəsinə  hücum  etdi.  Massagetlərin  hökmdarı 

Tomiris Əhəmənilər ordusunu məğlub edib qovdu, II Kir öldürüldü. I Dara Ġran taxtına 

çıxdıqdan  sonra  Araz  çayından  Ģimaldakı  sakları  itaət  altına  aldı.  Herodot  Qafqaz 

dağlarınadək  ərazidə  yaĢayan  tayfaların,  o  cümlədən  də  kolxidalıların  HaxamaniĢi 

Ģahına xərac göndərdiklərini qeyd etmiĢdir. 

E.ə. IV əsrin 30-cu illərində Makedoniyalı Ġskəndərin ġərqə yürüĢü nəticə-

sində  Əhəmənilər  imperiyası  məhv  oldu.  Ġskəndərin  ölümündən  sonra,  onun  yaratdığı 

nəhəng  imperiya  da  parçalandı.  Azərbaycanın  cənubunda  Atropaten,  Ģimalında 

Albaniya dövlətləri yarandı. Atropaten adı sərkərdə Atropatın adı ilə bağlıdır. Atropat III 

Daranın  atlı  qoĢununun  baĢçısı  kimi  Qavqamel  döyüĢündə  igidliklə  vuruĢmuĢdu.  O, 

Əhəmənilər dövlətinin süqutundan sonra Kiçik Midiya caniĢini-satrapı kimi Ġskəndərin 

hakimiyyətini  qəbul  etmiĢ  və  onun  tərəfindən  Midiya  caniĢini  təyin  olunmuĢdu. 

Ġskəndərin  ölümündən  sonra  Atropat  Midiyanın  Ģimal  hissəsində  müstəqil  siyasət 

yeritməyə baĢlamıĢ və bu ölkə onun adı ilə Atropat Midiyası, daha  sonra  isə  Atropaten 

adlanmıĢdı. Hökmdarın iqamətgahı Qazaka Ģəhəri idi. 

Azərbaycan adının etimologiyası ilə məĢğul olan tədqiqatçıların çoxu bu adın 

qədim  və  erkən  orta  əsrlərdə  Atropaten-Adurbadaqan-Adərbayqan-Azərbaycan 

---

 

 

38 

Ģəklində dəyiĢməsi fikrini [63] haqlı sayırlar. 

Atropat xalq qəhrəmanı, el xilaskarı, tədbirli və cəsur sərkərdə, uzaqgörən qabil 

diplomat,  müdrik  dövlət  baĢçısı  idi.  Etibarı  və  mərdliyi  ilə  böyük  Ģöhrət  qazanmıĢdı. 

Atropat  siyasi,  iqtisadi  və  mədəni  cəhətdən  üstünlüklərə  malik  güclü  bir  dövlət 

yaratmıĢdı.  Mənbələrdən  aydın  olur  ki,  Atropaten  düĢmənə  qarĢı  müharibəyə  40 

min piyada, 10 min süvari qoĢun çıxara bilirdi [64]. 

Makedoniyalı Ġskəndərin vəfatından sonra Atropat yaranmıĢ vəziyyəti düzgün 

qiymətləndirərək,  öz  dövlətini  gücləndirdi,  müstəqilliyini  qorudu.  Onun  varisləri  e.ə. 

III—I  əsrlərdə  Selevkilər,  Roma  və  Parfiya  dövlətlərinin  Atropatendə  öz  mövqelərini 

möhkəmlətmək cəhdlərinə qarĢı mübarizə aparmalı oldular. 

Atropaten ərazisində süni suvarma əsasında əkinçilik yüksək inkiĢaf etmiĢdi. 

Taxılçılıq  və  bağçılıqla  yanaĢı,  əhalinin  iqtisadi  həyatında  maldarlıq  da  mühüm  rol 

oynayırdı. Sənətkarlıq və ticarət öz dövrünə görə yüksək inkiĢaf səviyyəsinə çatmıĢdı 

[65]. 

Müasir azərbaycanlıların ulu əcdadlarının ən əsaslarından birinin atropatenlilər 

olması  tamamilə  qanunauyğun  bir  haldır.  Məhz  Atropaten  və  Albaniya  dövlətlərinin 

yaranması ilə Azərbaycan xalqının formalaĢması prosesi baĢlandı. 

Azərbaycanın qədim dövlətlərindən biri də Albaniya dövləti olmuĢdur. Antik 

dövrdə Azərbaycanın Ģimal vilayətlərində və Dağıstanın cənubunda alban, kaspi, sak, 

kadusi,  qarqar,  uti,  qel,  leq  və  digər  tayfalar  [66]  yaĢayırdılar.  Ölkənin  ərazisi  Kiçik 

Qafqazdan  və  Arazın  orta  axarlarından  Böyük  Qafqaz  dağlarının  Ģimal-Ģərq 

qurtaracağına  -  Dərbəndə  qədər  uzanırdı.  Strabon  xəbər  verir  ki,  albanlar  qərbdən 

iberlərlə, Ģərqdən Kaspi (Xəzər) dənizi ilə əhatə olunmuĢdur [67]. 

Albaniya etnik tərkib etibarilə müxtəlif tayfalardan ibarət olsa da, onların ara-

sında öz yaraĢığı, uca qaməti, ala gözləri ilə seçilən albanlar çoxluq təĢkil edirdilər. Antik 

müəlliflərin  ġimali  Azərbaycan  tayfalarının  Qavqamel  döyüĢündə  "albanlar"  adı  ilə 

Atropatın müttəfiqi kimi iĢtirak etmələri haqqında məlumatları bunu sübut edir. Alban 

adı  qədim  türk  sözü  olan  "alp"  (cəsur,  igid)  və  "an"  (cəm  Ģəkilçisi)  əsasında 

yaranmıĢdır  və  cəsurlar,  igidlər  deməkdir.  Antik  müəlliflərin  albanları  igid,  cəsur 

adlandırması  da  bununla  bağlıdır.  "Kitabi  Dədə  Qorqud"  dastanında  bu  tayfanın 

"alpanlar"  adlandırılması,  ġimali  Azərbaycanda  Alpan,  Alpout  adlı  toponimlərin 

qalması  bunu  təsdiqləyir.  Mərkəzi  Asiyada  türkmən,  qazax  və  qırğız  xalqlarının  soy 

kökündə  alban  tayfalarının  olması  haqqında  bilgilər  də  albanların  türk  mənĢəli 

olmasını göstərir. 

E.ə. IV-III əsrlərdə yaranan Albaniya dövləti sonralar Qafqazda ən qüdrətli 

dövlətlərdən birinə çevrildi. Ölkənin paytaxtı Qəbələ Ģəhəri idi [68]. 

E.ə. I əsrin 60-cı illərində Cənubi Qafqaz xalqları Roma iĢğalçılarına qarĢı 

mübarizə  aparmıĢlar.  Roma  sərkərdəsi  Pompey  Ermənistanı  tutandan  sonra  Cənubi 

Qafqaza yürüĢə baĢladı, e.ə. 66-cı ildə Albaniya ərazisinə daxil oldu. Alban hökmdarı 

Oroys 40 minlik ordu ilə düĢmənə qarĢı hücuma keçdi. Lakin Kür çayı sahilində baĢ verən 

döyüĢdə  məğlub  olan  albanlar  geri  çəkildilər.  Yadellilərə  qarĢı  müharibədə  kiĢilərlə 

---

 

 

39 

birlikdə  möhkəm  silahlanan  qadınlar  da  vətən  uğrunda  mübarizəyə  qalxmıĢdılar. 

Sonrakı il baĢ verən vuruĢmada Pompey hiylə iĢlətməklə qalib gəldi. Bu zaman döyüĢ 

meydanında  kiĢilərdən  az  yara  almayan  çoxlu  qadınların  olması,  qadınların  kiĢilərlə 

çiyin-çiyinə  cəsarətlə  vuruĢmaları  romalıları  heyrətə  salmıĢ,  antik  dünyada 

albanlardan  Ģimalda  döyüĢkən  amazonkaların  yaĢaması  və  albanlara  kömək  etməsi 

haqqında  əfsanənin  geniĢ  yayılmasına  səbəb  olmuĢdu  [69].  Albaniya  e.ə.  I  minilliyin 

sonu - yeni eranın ilk əsrlərində düĢmənə qarĢı mübarizəyə 60 min piyada  və  22  min 

atlı döyüĢçü çıxara bilirdi. Dövləti Aranilər sülaləsindən olan hökmdarlar idarə edirdi. 

Ölkə vilayətlərə bölünürdü. Arxeoloji tədqiqatlardan və antik mənbələrdən aydın olur 

ki,  qədim  Albaniyanın  ərazisində  taxılçılıq,  üzümçülük  və  maldarlıq  əhalinin  əsas 

məĢğuliyyəti  olmuĢdur.  Sənətkarlıq  və  ticarət  dövrünə  görə  yüksək  səviyyəyə 

çatmıĢdı.  Dulusçuluq  və  metaliĢləmə  xüsusilə  güclü  inkiĢaf  etmiĢdi.  Dulusçular 

cürbəcür qab-qacaq düzəltməklə yanaĢı, həm də e.ə. III əsrdən dam örtüyü üçün kirəmit 

istehsal  edirdilər.  Metal  alətlər  və  silahlar  döymə  və  tökmə  üsulu  ilə  hazırlanırdı. 

Toxucular  qoyun,  keçi  və  dəvə  yunundan,  kətan  lifindən  paltar,  parça  toxuyurdular. 

Memarlıq,  Ģəhərsalma  mədəniyyəti  qədim  dövrün  ən  yaxĢı  ənənələrinə  əsaslanırdı. 

Albaniyanın  mərkəzi  Ģəhəri  Qəbələdə  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edən  binalar  biĢmiĢ 

kərpic  və  əhəng  məhlulu  ilə  hörülür,  damı  yüksək  keyfiyyətli  kirəmitlə  örtülürdü 

[70]. 

 

 

 

 

 

 

 

 

Antik müəlliflər Albaniyada 29 Ģəhər olduğunu qeyd etmiĢlər. Bu Ģəhərlər böyük 

sənətkarlıq  və  ticarət  mərkəzləri  idilər.  Qədim  çağlardan  ölkəmizdən  mühüm  tica-rət 

yolları keçirdi. Onlardan Xəzər dənizinin qərb sahili boyunca Dərbənddən Ģimala və Kür 

çayı boyunca Qara dəniz sahillərinə doğru uzanan ticarət yolları beynəlxalq əhəmiyyətə 

malik idi. Ticarətdə puldan geniĢ istifadə edilirdi. Albaniyada tapılan ən qədim pullar 

Makedoniyalı  Ġskəndərin  gümüĢ  sikkələridir.  Gətirilmə  pullar  tələbatı  ödəmədiyi 

üçün, e.ə. III əsrdən yerli pul kəsilməsinə baĢlanmıĢdı [71]. 

 

 

 

Eramızın III – IV əsrlərindən etibarən Azərbaycan xalqının ictimai – siyasi 

və  sosial  –  iqtisadi  həyatında  əsaslı  dəyiĢikliklər  baĢ  vermiĢdir.  Hər  Ģeydən  əvvəl, 

qədim sinifli cəmiyyəti yeni ictimai – quruluĢ fedalizm əvəz etdi. Nəticədə yeni, daha 

mütərəqqi  istehsal  münasibətləri  yaranmağa  baĢladı.  Fedalizm  quruluĢunun  baĢlıca 

göstəricisi torpaq  torpaq sahibliyi idi. Azərbaycanda. Digər ġərq ölkələrində olduğu 

kimi,  bütün  orta  əsrlər  boyu  torpaq  dövlətin  –  hökmdarın  ixtiyarında  olmuĢdur. 

Hökmdar dövlətə xidmət qarĢılığında hərbiçilərə və mülki məmurlara torpaq mülkləri 

paylayırdı. Torpaq sahibinə   - feodala çevrilən bu Ģəxslər onlara verilən torpaqlarda 

yaĢaya  əhalidən  vergi  toplamaq  hüququ  alırdılar  ki,  bu  da  hakim  zümrənin  daimi 

yaĢayıĢ və qazanc mənbəyi idi.  

Həmin  mülkiərdə  yaĢayan  icma  üzvləri  (camaat)  -  kəndlilər  torpağı  əkib-

becərir və məhsulun bir hissəsini feodala verirdilər. Feodal kəndli əməyini istismar 

etsə də, Azərbaycanda, Avropadan və Bizansdan fərqli olaraq, təhkimçilik hüququ yox 

dərəcəsində idi və feodal kəndlini alıb-sata bilməzdi. 

 

---

 

 

40 

 

 

 

 

 

---

 

 

41 

Erkən orta əsrlərdə Azərbaycan Sasani Ģahlarının təcavüzünə məruz qaldı. 

Azərbaycanın cənubu  -  Adurbadaqan III əsrin  ortalarında  Sasani dövlətinə qatıldı  və 

caniĢinlər-  mərzbanlar  tərəfindən  idarə  edilməyə  baĢlandı  [72].  Albaniya  da  III  əsrin 

60-cı  illərində  Sasani  imperiyasına  tabe  edildi.  Lakin  burada  yerli  hökmdarların 

hakimiyyəti 510-cu ilədək qalmaqda idi. Albaniya hökmdarları Sasani Ģahlarından asılı 

olsalar  da,  daxili  iĢlərində  sərbəst  idilər  [73].  Sasani  dövləti  Azərbaycanın  Ģimalında 

mövqelərini möhkəmlətmək, özünə etnik dayaq yaratmaq məqsədi ilə buraya, xüsusən 

də AbĢerondan Dərbəndə kimi Xəzərsahili bölgəyə çoxlu irandilli tayfalar köçürdü. Bu 

tayfaların qalıqları olan tatlar indi həmin yerlərdə yaĢamaqdadırlar. 

Yeni  eranın  ilk  əsrlərində  ġimali  Qafqazdan  Azərbaycana  və  Ġranın  içərilərinə  köçəri 

tayfaların  yürüĢləri  geniĢ  miqyas  aldı.  I—II  əsriərdə  alanlar,  sonrakı  yüzilliklərdə  isə 

davamlı surətdə müxtəlif türk tayfaları: hunlar, barsillər, bulqarlar, sabirlər, xəzərlər və b. 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

42 

axınlar etdilər. Sasani Ģahlarının əmrilə imperiyanın Ģimal hüdudlarını qorumaq üçün bir 

neçə  müdafiə  xətti  -  BeĢbarmaq,  ġirvan  (Gilgilçay  boyunca)  və  öz  möhtəĢəmliyi  ilə 

seçilən Dərbənd sədrləri inĢa edildi, Çıraqqala, Dərbənd qalaları ucaldıldı [74]. 

Azərbaycan əhalisinin qüvvəsi ilə yaradılan bu müdafiə tikililəri silsiləsi o 

dövrün  əzəmətli  memarlıq  abidələri  kimi  sonrakı  nəsilləri  heyran  qoysa  da,  çoxsaylı 

türk  axınlarının  qarĢısını  ala  bilmədi.  Erkən  orta  yüzilliklərin  baĢlanğıcında  türk 

tayfalarının kütləvi surətdə Azərbaycan ərazisində məskunlaĢması davam etdi. Həm türk 

axınları, həm də Azərbaycanın Ģimalının və cənubunun 4 əsrə qədər Sasani imperiyası 

tərkibində  qalması,  hətta  bir  kustakın  tərkibində  inzibati  vahidə  çevrilməsi  ölkəmizdə 

yaĢayan  tayfaların  yaxınlaĢmasına,  çeĢidli  əlaqələrin  geniĢlənməsinə  və 

möhkəmlənməsinə  imkan  verdi.  Əzəldən  ölkəmizdə  yaĢayan  və  yeni  gələn  türk 

tayfalarının  qaynayıb-qarıĢması  nəticəsində  Azərbaycan  türk  dilinin  yaranması 

sürətləndi, Azərbaycan xalqının formalaĢmasında mühüm irəliləyiĢ baĢ verdi. 

Sasani dövründə çəltikçilik, ipəkçilik və pambıqçılıq kimi yeni təsərrüfat sahə-

ləri  əhalinin  iqtisadi  həyatında  mühüm  rol  oynamağa  baĢladı.  Suvarma  Ģəbəkələri 

geniĢləndi, yeni kanallar, arxlar çəkildi. Sənətkarlıq sahələri xeyli inkiĢaf etdi. Neft, duz 

hasilatı, mis, dəmir emalı, qızıl, gümüĢ alınması artdı. 

 

---

 

 

43 

Mədəniyyət səhnəsində də mühüm irəliləyiĢ oldu. V əsrin əvvəlində alban əlif-

bası  yaradıldı.  Xristian  dininə  aid  kitablar  alban  dilinə  tərcümə  edildi  [75].  Vilayətlərdə 

məktəblər açıldı. VII əsrdə tarixçi Moisey Kalankatuklu "Albaniya tarixi" əsərini, Ģair 

Dəvdək öz ölməz elegiyasını yazdı. Erkən orta əsrlərin baĢlanğıcında albanlar qədimdən 

iĢlətdikləri  Ay  təqviminin  yerinə  GünəĢ  təqvimindən  istifadəyə  keçdilər.  Bu  dövrdə 

Azərbaycanda  xristianlıq  dini  yayılmağa  baĢladı.  Lakin  ölkəmizin  cənubunda 

atəĢpərəstliyə, Ģimalında bütpərəstliyə sitayiĢ çox güclü olaraq qaldı. Türk axınlarının 

çoxalması ilə Göy allahı - Tanrıya sitayiĢ də əhəmiyyətli yer tutmaqda idi. 

Sasani  imperiyasının  əsarətində 

olan  xalqların  azadlıq  mübarizəsi,  Bizansla, 

Türk  xaqanlığı  ilə  uzun  sürən  müharibələr, 

daxili çəkiĢmələr bu dövləti zəiflətdi. 628-ci 

ildə  xəzərlərin  yürüĢü  Albaniyada  Sasani 

ağalığına  son  qoydu.  Albaniya  mərzbanı 

Ġrana  qaçdı.  Belə  əlveriĢli  vəziyyətdən 

Girdiman  vilayətində  hökmranlıq  edən 

Mehranilər  sülaləsi  istifadə  etdi  və  öz 

hakimiyyətini  bütün  Albaniyaya  yaymağa 

baĢladı.  Bu  sülalənin  ən  görkəmli 

nümayəndəsi  CavanĢir  VII  əsrin  30-cu 

illərində  ərəblərin  hücumlarını  dəf  etmək 

üçün Sasani Ģahına yardım etdi, ərəblərə qarĢı 

döyüĢlərdə qəhrəmanlıqlar göstərdi [76]. 

CavanĢir  Ġran  ordusu  ilə  birlikdə 

ərəblərə qarĢı 7 ildən artıq igidliklə vuruĢdu 

və  paytaxt  Mədain  ərəblər  tərəfindən 

mühasirəyə  alındıqdan  sonra  Albaniyaya 

döndü. O, öncə qarətçilik məqsədilə ölkəmizə 

soxulmuĢ  Ġran  feodallarını  qovdu,  ərəblərə 

qarĢı  mübarizəni  davam  etdirdi.  Nəhavənd 

döyüĢündən  sonra  ərəb  ordusu  Azərbaycana 

daxil  oldu.  Yerli  əhali  inadla  müqavimət 

göstərsə  də,  döyüĢlərdə  ərəblər  qalib  gəl-

dilər.  643-cü  ildə  Ərdəbildə  Azərbaycan 

mərzbanı  ərəb  sərkərdəsi  ilə  sülh  bağlayaraq 

tabe  oldu,  xərac  verməyi  öhdəsinə  götürdü. 

Daha sonra ərəb ordusu Muğana, ġirvana hücum etdi, Dərbəndə çatdı. Dərbənd hakimi 

ġəhriyar xilafətin hakimiyyətini qəbul etdi. Əvəzində xəlifə əlində silah tutub keçidin 

müdafiəsində duran dərbəndliləri vergi ödəməkdən azad etdi [77]. 

Vəziyyətin  son  dərəcə  ağır  olmasını  nəzərə  alan  CavanĢir Bizansla  ittifaqa 

girdi. Bizans imperatorunun yardımı ilə Gürcüstan sərhədindən  Hun  qapısı  (Dərbənd) 

---

 

 

44 

və Araz çayına kimi bütün Albaniyanın hökmdarı oldu. Xəzərlərin hücumlarının qarĢısını 

almaq  üçün  xaqanın  qızı  ilə  evləndi.  VII  əsrin  60-cı  illərində  xilafətdə  hakimiyyəti 

zorla ələ keçirən Müaviyənin iĢğalçılıq cəhdlərinin gücləndiyi bir Ģəraitdə CavanĢir öz 

siyasi xəttini dəyiĢməli oldu. O, ərəblərin ölkəmizə yeni yürüĢlərini önləmək məqsədilə 

iki  dəfə  xilafətin  paytaxtına  səfər  etdi  və  xilafətə  tabe  olmaq  əvəzində  Albaniyanın 

daxili müstəqilliyini qoruyub saxladı, xəracın miqdarının üçdə bir qədər azaldılmasına 

nail oldu [78]. 

CavanĢir hakimiyyətdə olduğu yarım əsr ərzində yenilməz və cəsur sərkərdə, 

müdrik və çevik diplomat, bacarıqlı və tədbirli dövlət baĢçısı kimi Ģöhrət qazanmıĢdı. 

O, zəmanəsinin 4 ən böyük dövləti ilə də normal əlaqələr yaratmağı, vətənimizi yadelli 

basqınlarından qorumağı bacarmıĢdı. O, yurdumuzu abadlaĢdırmaq üçün gecə-gündüz 

çalıĢmıĢ,  paytaxt  Bərdəni  çiçəklənən  Ģəhərə  çevirmiĢdi.  Alimləri,  Ģairləri,  memarları, 

mahir  sənətkarları  öz  sarayına  toplayaraq  himayəsinə  götürmüĢdü.  Ona  görə  də, 

CavanĢirin  bizanspərəst  feodalların  sui-qəsdi  nəticəsində  öldürülməsi  ölkədə 

ümumxalq kədərinə çevrilmiĢdi. 

CavanĢirin öldürülməsindən sonra Azərbaycanın Ģimal hissəsi - Aran uğrunda 

Ərəb-Bizans-Xəzər  rəqabəti  qızıĢdı.  Ərəb  xilafəti  rəqiblərini  sıxıĢdıraraq  Aranda 

möhkəmləndi,  Mehranilər  sülaləsinin  hakimiyyətinə  son  qoydu.  Bütün  Azərbaycanı 

xəlifənin  təyin  etdiyi  əmir  idarə  etməyə  baĢladı.  Lakin  ərəblər  Azərbaycanda  qəti 

möhkəmlənmək üçün 150 ilə qədər Xəzər xaqanlığı ilə qanlı müharibələr  aparmalı 

oldular [79]. 

Xilafət çox böyük  iqtisadi  və  hərbi-strateji əhəmiyyətə  malik Azərbaycanda 

öz  hakimiyyətini  möhkəmləndirmək  üçün  Ġslam  dinindən  kəsərli  vasitə  kimi  istifadə 

etdi.  Yeni  din  düzənlik  bölgələrdə,  iri  Ģəhərlərdə  nisbətən  sürətlə  yayılırdı.  Dağlıq 

bölgələrdə, xüsusən xristianlığın sabitləĢdiyi Albaniyada (ərəb ağalığı dövründə bütün 

ġimali  Azərbaycan  -  Aran  (Arran),  Qarabağın  dağlıq  hissəsi  isə  Albaniya  (Aqvan) 

adlanırdı)  isə  Ġslamın  yayılmasına  ciddi  cəhd  göstərilmirdi.  Xristianlığın,  xilafətin 

düĢmən  münasibət  bəslədiyi  Bizansda  hakim  olan  diofizi  məzhəbindən  fərqli, 

monofizi  məzhəbinə  qulluq  etməsini  qabardan  erməni  kilsəsi  705-ci  ildə  alban 

kilsəsini  özünə  tabe  etməyə  nail  oldu.  Nəticədə  Albaniyanın  xristian  əhalisinin  bir 

qismi müsəlmanlığı qəbul etdi, bir qismi isə erməni kilsəsinin təsiri ilə mədəni-ideoloji 

baxımdan assimilyasiyaya məruz qaldı - qriqorianlaĢdı [80]. 

Xilafət Azərbaycanda özünə etnik dayaq yaratmaq üçün Ərəbistan, Suriya və 

Ġraqdan on minlərlə ailəni buraya köçürdü. Köçürülənlər sonrakı yüzilliklərdə yerli əhali 

ilə qaynayıb-qarıĢsa da,  müasir  Azərbaycan  ərazisində  çoxsaylı ərəb  adlı  toponimlərin 

olması, bunun izlərini özündə saxlamaqdadır. 

Xilafətin soyğunçu vergi siyasəti, ərəb məmurlarının özbaĢınalığı və qəddar-

lığı,  yerli  feodalların  mülklərinin  və  imtiyazlarının  məhdudlaĢdırılması,  zorakı  ərəb-

ləĢdirmə siyasəti əhalinin maddi vəziyyətini ağırlaĢdırır, milli heysiyyatını alçaldırdı. 

Bunlar  da,  öz  növbəsində,  ərəb  ağalığına  qarĢı  ümumxalq  nifrətini  coĢdururdu. 

Azərbaycanda Xilafət əleyhinə ilk böyük üsyan VIII əsrin ortalarında baĢ verdi [81]. 

---

 

 

45 

Əhalinin  bütün  təbəqələrinin  iĢtirak  etdiyi  bu  üsyan,  xilafətin  digər  bölgələrində  baĢ 

verən xalq çıxıĢları ilə birlikdə, Əməvilər sülaləsinin devrilməsinə gətirib çıxardı. 

Azərbaycan xalqının azadlıq mübarizəsi tarixinin ən parlaq səhifələrindən biri 

xilafətin əsarətinə qarĢı 60 ildən çox davam etmiĢ Xürrəmilər hərəkatıdır. Bu  xalq-

azadlıq  hərəkatına 816-cı ildən  milli qəhrəman, istedadlı sərkərdə  və dövlət  xadimi 

Babək  baĢçılıq  etdi.  Onun  yaratdığı  üsyançı  ordu  20  ildən  artıq  qalibiyyətlə  vuruĢdu, 

Xilafətin 6 böyük ordusunu məhv etdi [82]. Məhz Xürrəmilər hərəkatı ərəb ağalığını 

kökündən sarsıtdı, xilafətin parçalanmasına zəmin hazırladı. 

Ərəb ağalığı dövründə Azərbaycanın təsərrüfat, sosial və mədəni həyatında 

mühüm dəyiĢikliklər baĢ verdi. Yeni torpaq sahibliyi formaları yarandı. Xilafətə daxil 

olan  ölkələrlə  iqtisadi-ticarət  əlaqələri  geniĢləndi.  ġərqdən  Bizansa  doğru  gedən 

ticarət  yollarının  istiqaməti  Qafqaza  yönəldildi.  Azərbaycandan  Xəzər  sahili  boyunca 

Ģimala  və  qərbə  -  Qara  dəniz  sahillərinə  doğru  ticarət  yolları  beynəlxalq  əhəmiyyət 

qazandı. ġəhərlərimiz, xüsusən də Bərdə tranzit ticarət mərkəzinə çevrildi. Mədəniyyət 

sahəsində baĢ verən çox mühüm yeniliklərə ərəb dilinin təhsil, elm və digər sahələr-

 

 

 

 

---

 

 

46 

də geniĢ miqyasda iĢlədilməsi, müsəlman dünyası ilə mədəni əlaqələrin güclənməsi aid 

idi. Bu dövr Azərbaycan xalqının formalaĢmasında çox önəmli mərhələ oldu. ġimalın 

və  cənubun  yenidən  uzun  müddət  ərzində  bir  dövlətin  -  xilafətin  tərkibində  qalması, 

yadelli əsarətinə, ərəbləĢdirilməyə qarĢı birgə mübarizə aparılması, Ġslamın qəbulu ilə 

əlaqədar  din  birliyinin  yaranması,  adət-ənənələrin,  məiĢət  qaydalarının  Ģəriətə 

uyğunlaĢdırılması etnik konsolidasiyanı möhkəmləndirdi. 

IX  əsrin  60-cı  illərində 

Xilafətin zəifləməsindən istifadə edən 

Azərbaycanın 

feodal 

hakimləri 

ġirvanda,  Aranda  öz  müstəqilliklərini 

elan  etdilər.  Əsrin  sonunda  isə 

Azərbaycanın  cənubunda  daha  güclü 

Sacilər  dövləti  yarandı.  Türk  əsilli 

Sacilər  sülaləsi  qısa  müddətdə  Cənubi 

Qafqazın çox hissəsini özünə tabe etdi. 

Dərbənddən  Zəncana  qədər  bütün 

Azərbaycan ərazisi tarixdə ilk dəfə türk 

hökmdarlarının  hakimiyyəti  altında 

birləĢdirildi  [83].  941-ci  ildə  Saciləri 

əvəz edən Salarilər sülaləsi dövründə də 

bütün  Azərbaycan  vahid  dövlət  halında 

qalmıĢdı. X əsrin 70-ci illərində Arazdan 

Ģimalda  ġəddadilər,  80-ci  illərdə  isə 

Azərbaycanın  cənubunda  Rəvvadilər 

sülaləsi 

hakimiyyətə 

gəldi, 

ġirvanĢahlar dövləti gücləndi.

 

XI  əsrin  30-cu  illərində 

Azərbaycana oğuz türklərinin yeni böyük 

axını  baĢlandı.  Oğuzlar  ġəddadi  və 

Rəvvadi 

dövlətlərində 

kütləvi 

məskunlaĢaraq 

Azərbaycanın  qərb 

torpaqlarına Bizans-gürcü-erməni feodallarının basqınlarının dəf edilməsində böyük rol 

oynadılar [84]. XI əsrin ortalarında isə bütün Azərbaycan, Cənubi Qafqazın digər bölgələri 

ilə  birlikdə  Səlcuq  dövlətinə  qatıldı.  Ərəb  ağalığı  zamanında  da  davam  edən  oğuz 

tayfalarının  ölkəmizdə  məskunlaĢması  prosesi  bu  dövrdə  daha  geniĢ  miqyas  aldı  və 

Azərbaycan türk xalqının formalaĢması prosesi qəti baĢa çatdı.

 

XII  əsrin  əvvəllərində  Səlcuq  imperatorluğunun  zəifləməsindən  istifadə 

edən  ġirvanĢahlar  dövləti  müstəqil  siyasət  yeritməyə  baĢladı,  qonĢu      gürcü   

dövləti ilə dostluq münasibəti yaratdı. 1136-cı ildə isə Kürdən cənubdakı Azərbaycan 

torpaqlarında  Eldənizlər  (Atabəylər)  dövlətinin  əsası  qoyuldu.  Tədbirli  sərkərdə, 

mahir siyasətçi və dövlət baĢçısı olan ġəmsəddin Eldəniz tezliklə Dərbənddən Ġran 

---

 

 

47 

körfəzinədək  böyük  ərazini 

özünə  tabe  etdi,  Yaxın  və 

Orta ġərqin siyasi həyatında 

fəal  rol  oynamağa  baĢladı 

[85].  Bu  dövrdə  təsərrüfat 

həyatı  canlandı,  Ģəhərlərin 

sənətkarlıq 

və 

ticarət 

mərkəzləri  kimi  əhəmiyyəti 

daha  da  artdı.  Gəncə, 

Naxçıvan,  Təbriz,  Ərdəbil, 

ġamaxı  və  Bakı  kimi 

Ģəhərlərimiz 

həm 

də 

zəmanəsinin  böyük  elm  və 

mədəniyyət 

mərkəzlərinə 

çevrildi.  Xaqani,  Nizami 

kimi Ģairlər, Əcəmi Əbubəkr 

oğlu,  Məsud  Davud  oğlu 

kimi  memarlar  xalqımıza 

dünya  Ģöhrəti  gətirdilər. 

Azərbaycan 

Müsəlman 

Ġntibahının 

əsas 

mərkəzlərindən  biri  [86] 

kimi  ġərq  mədəniyyətinə 

böyük töhfələr verdi. 

XIII

 

əsrin  20-ci 

illərindən  etibarən  Azərbaycan  dalbadal  yadelli  yürüĢlərinə  məruz  qaldı.  Monqol 

yürüĢləri və ağalığı əkinçilik təsərrüfatına, süni suvarma qurğularına, Ģəhər həyatına 

çox ağır zərbə  vurdu. Yalnız XIV əsrin baĢlanğıcında  Elxani hökmdarı Qazan xanın 

islahatları iqtisadi  həyatın  dirçəlməsinə  və inkiĢafına imkan  verdi. Bu dövrdə ilk dəfə 

olaraq ölkəmizin Ģimalı və cənubu ümumi bir adla - Azərbaycan adlanmağa baĢlandı. 

XIV

 

əsrin  ortalarında  Elxani  dövləti  süqut  etdi,  əhalini  açıqca  qarət 

etməklə  çoxlu  sərvət  toplamıĢ  Çobani  əmirlərinin  özbaĢınalığına  son  qoyuldu  [87]. 

Cəlalilər sülaləsi ölkədə əmin-amanlıq yaratdı. ġirvanda 1382-ci ildə xalq üsyanı nəti-

cəsində hakimiyyətə gəlmiĢ I Ġbrahim də ölkənin inkiĢafı naminə diqqətəlayiq iĢlər 

gördü.  O,  ġirvanı  Qızıl  Ordu  hökmdarı  ToxtamıĢ  xanın,  Əmir  Teymurun  viranedici 

yürüĢlərindən qorumaq üçün düĢünülmüĢ, ağıllı tədbirlər həyata keçirdi. Onun səyi ilə 

ġəki vilayəti də Əmir Teymurun hücumundan xilas oldu və daxili idarəçiliyini saxlaya 

bildi. 1406-cı ildə isə o, Teymuri əmirlərinin zülmündən əziyyət çəkən Təbriz əhalisinin 

köməyinə  yetiĢdi,  [88]  qısa  müddətə  də  olsa,  Azərbaycanı  öz  hakimiyyəti  altında 

birləĢdirməyə müvəffəq oldu. Ona görə də, I Ġbrahim Azərbaycan tarixində görkəmli 

dövlət baĢçısı və uzaqgörən diplomat kimi özünə layiqli  

---

 

 

48 

Teymurilərə qəti zərbəni Qaraqoyunlu Qara Yusif 1408-ci ildə Sərdrud döyü-

Ģündə endirdi. MiranĢah öldürüldü, Teymuri qüvvələri Azərbaycandan qovuldu. Qara 

Yusif  iki  il  sonra  Cəlarilər  sülaləsinin  hakimiyyətinə  son  qoydu,  Kürdən  cənubdakı 

Azərbaycan  torpaqlarını  və  qonĢu  vilayətləri  özünə  tabe  edərək  böyük  dövlət  - 

Qaraqoyunlu dövlətini yaratdı. Onun varisləri ġirvanı və digər əraziləri ələ keçirmək 

uğrunda  uzun  müddət  mübarizə  apardılar.  1467-ci  ildə  MuĢ  yaxınlığında  döyüĢdə 

Qaraqoyunlu  hökmdarı  CahanĢah  digər  oğuz  tayfa  birliyi  -  Ağqoyunlu  ilə  döyüĢdə 

məğlub  oldu  [89].  Bir  il  sonra  isə  Ağqoyunlu  Uzun  Həsən  Kürdən  cənubdakı  bütün 

Azərbaycan  torpaqlarını  özünə  tabe  etdi  və  Təbrizə  daxil  olaraq  özünü  Ģah  elan  etdi. 

Ağqoyunlu  dövlətinə  Cənubi  Qafqazın  çox  hissəsi,  ġərqi  Anadolu,  Ġraq,  Ġran  əraziləri 

daxil idi. Uzun Həsən silah gücünə yaratdığı, tərkibinə müxtəlif xalqların və ölkələrin 

daxil  edildiyi  bu  dövləti  möhkəmləndirmək  üçün  bir  sıra  tədbirlər  gördü,  əhalinin 

vəziyyətini qismən  yüngülləĢdirmək,  vergi  iĢini  nizama  salmaq  üçün  "Qanunnamə" 

qəbul etdi. 

XV əsrin ortalarında Osmanlı dövlətinin Bizansı süquta uğratması, Kiçik Asiya-

dan  və  Suriyadan  keçən  əsas  karvan  yollarını  öz  nəzarəti  altına  alması  ġərqlə  Qərb 

arasında  münasibətlərə,  Azərbaycanın  Avropa  ölkələri  ilə  iqtisadi-ticarət  əlaqələrinə 

ağır  zərbə  vurdu.  Ona  görə  də,  Uzun  Həsən  Qərbi  Avropa  ilə  birbaĢa  münasibətlər 

yaratmaq, Osmanlı dövlətinə qarĢı birgə mübarizə aparmaq üçün Venesiya, PolĢa, Çexiya, 

Avstriya,  Macarıstan,  Almaniya,  Moskva  knyazlığı  və  digər  ölkələrlə  diplomatik 

əlaqələri geniĢləndirdi [90]. 

Osmanlı sultanı II Mehmed də, öz növbəsində, dövlətinin hüdudlarını ġərqə doğru 

geniĢləndirməyə, o dövrün baĢlıca gəlir mənbələrindən biri - xam ipəyin vətəni olan 

Azərbaycanı ələ keçirməyə çalıĢır, bu yolda baĢlıca maneə olan Ağqoyunlu dövləti ilə 

müharibəyə ciddi hazırlaĢırdı. 1472-1473-cü illərdə baĢ verən döyüĢlərdə daha böyük 

canlı qüvvəyə və odlu silaha malik olan Osmanlı dövləti qalib gəldi. Lakin Ağqoyunlu 

Uzun  Həsən  ağır  itkilər  hesabına  olsa  da,  osmanlıların  Qafqaza  doğru  irəliləməsinin 

qarĢısını ala bildi. XV əsrin 90-cı illərində Ağqoyunlu Ģahzadələrinin taxt-tac uğrunda 

ara müharibələri bu dövləti zəiflətdi. Feodal əyanlarının özbaĢınalığı, dərəbəyilik gücləndi, 

ölkə iqtisadiyyatının normal inkiĢaf ahəngi pozuldu, əhalinin güzəranı ağırlaĢdı. 

XV əsrin ikinci yarısında Azərbaycanın siyasi həyatında Ərdəbil hakimi olan 

Səfəvi Ģeyxləri mühüm rol oynamağa baĢladılar. Səfəvi Ģeyxləri Azərbaycanda və digər 

ġərq ölkələrində ağalıq edən sünni hökmdarların siyasətindən narazı olan xalq kütlələri 

içərisində Ģiəliyi təbliğ etməklə çoxlu tərəfdarlar topladılar. Xüsusən yarımköçəri həyat 

sürən ġamlı, Rumlu, Ustaclı, Təkəli, ƏfĢar, Qacar və s. tayfaların rəsmi sünniliyə qarĢı 

mübarizədə  Səfəviləri  müdafiə  etmələri,  [91]  onların  hərbi  gücünü  kəskin  surətdə 

artırdı.   

 

 

 

 

 

 

 

Qaraqoyunlu  və  Ağqoyunlu  dövlətlərinin  yaranması,  ġirvanĢahlar 

dövlətinin  öz  müstəqilliyini  qoruması  təsərrüfat  sahələrinin  inkiĢafına,  Ģəhərlərin 

iqtisadi əhəmiyyətinin daha da artmasına imkan verirdi. 

XIII-XV əsrlərdə Azərbaycanın mədəni həyatında önəmli yeniliklər baĢ verdi.  

---

 

 

49 

1259-cu  ildə  böyük  ensiklopediyaçı  alim  Nəsirəddin  Tusi  Marağa  rəsədxanasını 

yaratdı, onu dərin elmi araĢdırmalar aparılan, müxtəlif ölkələrdən gəlmiĢ 100-dən çox 

alimin çalıĢdığı akademiyaya çevirdi. XIV əsrin əvvəlində görkəmli dövlət xadimi, tarixçi və 

təbib Fəzlullah RəĢidəddin Təbrizdə ġəfa evi yaratdı. Bu həm də minlərlə gəncin dərin 

tibbi biliklər aldığı böyük universitet idi [92]. XIV əsrin əvvəlində Təbrizdə inĢa edilən 

ƏliĢah məscidi ölçülərinə görə o zamankı müsəlman aləminin ən möhtəĢəm memarlıq 

abidəsi - camesi idi. Divarlarının qalınlığı 3 m olan bu abidə təbrizlilərin dar günündə etibarlı 

sığınacaq  rolu  oynadığı  üçün  "Ərk  qalası"  adını  almıĢdı.  XV  əsrin  ortalarında  Bakıda 

ucaldılan  ġirvanĢahlar  sarayı,  Təbrizdə  tikilən  Göy  məscid,  HəĢtbehiĢt  saray 

kompleksi çox gözəl və kamil memarlıq abidələri idi. 

XIII əsrdən etibarən Azərbaycan türkcəsində poeziya nümunələri yaradılma-

sına  baĢlandı,  sonrakı  yüzilliklərdə  geniĢ  miqyas  aldı.  Ġzzəddin  Həsənoğlu,  Qazi 

Bürhanəddin, Ġmadəddin Nəsimi Azərbaycan dilində yazdıqları divanları ilə böyük Ģöhrət 

qazandılar. 

ġərq və Azərbaycan musiqisinin inkiĢaf etdirilib, yüksək zirvəyə qaldırılması 

XIII  əsrdə  yaĢamıĢ  Səfiəddin  Urməvinin  adı  ilə  bağlıdır.  O,  musiqinin  səslər  sistemi 

nəzəriyyəsinin özülünü qoydu, özünün not yazısı ilə 12 baĢlıca məqamın səs düzümünü 

müəyyənləĢdirdi.  Onun  baĢladığı  iĢi  XIV  əsrin  sonu  -  XV  əsrin  ilk  onilliklərində 

Əbdülqadir  Marağayi  davam  etdirdi,  musiqimizin  12  baĢlıca  məqamından  törəmə  24 

Ģöbə sisteminin nəzəri əsasını qoydu, yeni musiqi ritmləri yaratdı. 

 

---

 

 

50 

Azərbaycanda XV əsrin sonunda feodal özbaĢınalığından, ara müharibələrin-

dən  əziyyət  çəkən  geniĢ  xalq  kütlələri  ədalətli  qaydalar  vəd  edən  Səfəvilərə  böyük 

ümidlər  bəsləyir,  gənc  Ġsmayılın  hakimiyyət  uğrunda  mübarizəsini  fəal  müdafiə 

edirdilər. Bunun nəticəsi idi ki, Ġsmayıl çox qısa müddətdə öz ətrafına minlərlə döyüĢçü 

topladı, ġirvanĢah Fərrux Yasarın, Ağqoyunlu Əlvənd Mirzənin sayca qat-qat üstün olan 

qoĢunlarını məğlub etdi. 1501-ci ilin payızında Ġsmayıl təntənə ilə Təbrizə daxil olub Ģah 

taxtına çıxdı, Azərbaycan Səfəvi dövlətini yaratdı [93]. 1503-cü ildə Ağqoyunlu Murad 

Mirzəni məğlub edib, Ġranın mərkəzi və Ģərq bölgələrini, ardınca Ġraq, ġərqi Anadolu və 

Xorasanı ələ keçirdi. Səfəvi dövləti Amu-Dəryadan Fərat çayına qədər geniĢ ərazini əhatə 

edən  böyük  imperatorluğa  çevrildi.  Bu  nəhəng  dövlətin  özəyini  Azərbaycan,  hakim 

zümrəsini Azərbaycan əyanları, hərbi qüvvələrinin əsasını Azərbaycan əhalisi təĢkil 

edirdi.  Əsas  saray  vəzifələri,  qoĢuna  rəhbərlik,  maliyyə  iĢləri,  vilayətlərin  idarəsi 

azərbaycanlı  əmirlərin  əlində  idi.  Səfəvi  Ģahlarının  sarayında,  orduda,  qismən  də 

diplomatik yazıĢmada Azərbaycan türkcəsi iĢlədilirdi. Dövlətin ilk paytaxtı Təbriz 

ġərqin ən böyük və gözəl Ģəhəri idi. 

 

 

 

 

 

Osmanlı 

dövləti 

Səfəvi 

imperatorluğunun 

yaranmasını 

özünün  Anadoludakı  mülkləri  üçün 

çox  ciddi  təhlükə,  həmçinin  ġərqdə 

yeni  ərazi  iĢğalları  yolunda  böyük 

maneə sayaraq bütün qüvvələrini onu 

məhv  etməyə  yönəltdi.  1514-cü  ildə 

Çaldıran  döyüĢündə  Səfəvi  ordusu 

ağır  məğlubiyyətə  uğradı  və  ġərqi 

Anadolunu  itirdi.  Əvəzində  ġah 

Ġsmayıl 

ġərqi 

Gürcüstanda 

öz 

mövqeyini  möhkəmlətdi.  Oğlu  I  ġah 

Təhmasib  isə  ġirvanı  və  ġəkini  qəti 

Ģəkildə  Səfəvi  dövlətinə  tabe  edib, 

Azərbaycan 

torpaqlarının 

vahid 

dövlətdə 

birləĢdirilməsini 

baĢa 

çatdırdı. 

Ġlk  Səfəvi  Ģahları  güclü 

mərkəzləĢdirilmiĢ  dövlət  yaratmaqla  feodal  -  ara  müharibələrinə  son  qoydular, 

əmin-amanlıq,  qayda-qanun  bərqərar  etdilər.  1  ġah  Təhmasib  osmanlılarla 

müharibələrdə  xalqın  ağır  vəziyyətə  düĢməsini  nəzərə  alıb  əsas  məhsul  vergisi  - 

malcəhəti  azaltdı.  1565-ci  ildə  isə  sənətkarlardan  və  tacirlərdən  alınan  tamğa 

vergisini ləğv etdi [94]. Bütün bunlar iqtisadi həyata müsbət təsir etdi, sənətkarlıq 

və ticarət dirçəldi. Azərbaycan ipəyinin Xəzər-Volqa su yolu ilə Rusiya və Qərbi 

Avropaya göndərilməsinə baĢlandı. 

XVI 

əsrin 70-ci illərində Səfəvi dövlətində daxili çəkiĢmələr baĢ verdi. 

---

 

 

51 

Bunu fürsət sayan Osmanlı imperiyası yenidən müharibəyə baĢladı, Azərbaycanın 

çox  hissəsini,  o  cümlədən  Naxçıvan,  Ġrəvan,  Qarabağ,  ġirvan,  Təbriz,  Marağa 

bölgələrini iĢğal etdi [95]. Azərbaycanda Osmanlı inzibati idarəçiliyi tətbiq edildi, 

əhali üzərinə qoyulan vergilər artırıldı, zorla sünniliyin yayılmasına baĢlandı. Buna 

cavab olaraq, Osmanlı ağalığına qarĢı XVI əsrin sonu  - XVII əsrin əvvəlində xalq 

mübarizəyə  qalxdı.  Tarixə  Cəlalilər  hərəkatı  kimi  daxil  olmuĢ  bu  xalq-azadlıq 

mübarizəsinin  ən  görkəmli  qəhrəmanı  Koroğlu  idi.  O,  sadə  insanların  xilaskarı, 

özbaĢınalıqlar edən, qəddarlıqları ilə nifrət doğuran paĢaların, xanların qənimi kimi 

sevilir, xalq intiqamçısı kimi haqqında nəğmələr qoĢulur, dastanlar yaradılırdı. 

I ġah Abbas ciddi islahatlar keçirərək mərkəzi hakimiyyəti möhkəmlətdi, 

odlu silahla təchiz edilmiĢ çoxsaylı nizamlı ordu yaratdı. Səfəvi dövlətinin itirilmiĢ 

torpaqlarını  geri  aldı.  1639-cu  ildə  bağlanmıĢ  sülh  müqaviləsi  Səfəvi  -  Osmanlı 

müharibələrinə  son  qoydu  [96].  Torpaqlarımızda  əmin-amanlıq  bərpa  edildi. 

Azərbaycanın Rusiya  və  digər Avropa  ölkələri ilə, həmçinin Hindistanla  iqtisadi-

ticarət əlaqələri geniĢləndi. 

XVII 

əsrin  son onilliklərində  ġərqlə  Qərb arasında  ticarət əlaqələrinin 

istiqamətinin  dəyiĢib  okeanlara  yönəlməsi,  Böyük  Ġpək  yolunun  əhəmiyyətini 

tədricən itirməsi Səfəvi dövlətinin gəlirlərinin azalmasına gətirib çıxardı. Dövlətin 

xarici  ticarətində  mühüm  rol  oynayan  erməni  və  hind  tacirlərinin  qəsdən  qızıl,  gümüĢ 

sikkələri gizlədərək dövriyyədən çıxarmaları maliyyə vəziyyətini daha da ağırlaĢdırdı. 

XVIII əsrin baĢlanğıcında vergilərin artırılması, bəylərbəyilərin və saray məmurlarının 

---

 

 

52 

özbaĢınalığının və rüĢvətxorluğunun geniĢ miqyas alması, Ģiə ruhanilərin dövlət iĢlərinə 

müdaxiləsinin güclənməsi və sünniliyin təqibi ümummilli sosial-iqtisadi böhrana səbəb 

oldu.  ġirvanda,  Dağıstanda,  Səfəvi  dövlətinin  Ģərq  əyalətlərində  etiraz  çıxıĢları 

gücləndi [97]. 

Əfqanların Ġsfahanı tutması, I Pyotrun yürüĢü nəticəsində Qafqazın Xəzərsahili 

bölgələrinin  itirilməsi  Səfəvi  dövlətinin  tənəzzülünü  dərinləĢdirdi.  Osmanlı  dövləti  də 

vəziyyətdən  yararlanaraq  Cənubi  Qafqazın  böyük  hissəsini  ələ  keçirdi.  Yurdumuzun 

talan  edilməsi,  ağır  vergilər  qoyulması  və  onların  qəddarlıqla  toplanması  etiraz 

çıxıĢlarını gücləndirdi. Görkəmli sərkərdə və bacarıqlı siyasətçi olan Nadir  xan ƏfĢar 

qısa müddət ərzində dağınıq qüvvələri bir araya toplayaraq güclü ordu yaratdı, əfqanları, 

rusları,  osmanlıları  Səfəvi  dövləti  hüdudlarından  qovub  çıxardı.  1736-cı  ildə  özü  Ģah 

taxtına  çıxdı,  Mərkəzi  Asiyaya,  Hindistana  uğurlu  yürüĢlər  etdi.  Nadir  Ģah  güclü 

mərkəzləĢdirilmiĢ dövlət yaratmağa, Ģiə və sünni məzhəbləri arasında qarĢıdurmaya son 

verməyə  çalıĢırdı  [98].  Lakin  onun  1747-ci  ildə  sui-qəsd  nəticəsində  öldürülməsi  ilə 

yaratdığı böyük imperiya dağıldı, Azərbaycanda müstəqil və yarımüstəqil feodal dövlətləri 

(xanlıq, sultanlıq, məliklik) meydana gəldi. 

Azərbaycanın cənubunda yaradılan xanlıqlar içərisində Urmiya xanlığı daha 

güclü idi. Bu xanlığın əsasını qoymuĢ Fətəli xan ƏfĢar Təbrizi tutdu və XVIII əsrin 50-ci 

illərdə  Cənubi  Azərbaycanın  çox  hissəsini  öz  hakimiyyəti  altında  birləĢdirdi.  ġimali 

Azərbaycan torpaqlarının birləĢdirilməsi  uğrunda isə ġəki, Quba  və Qara-bağ  xanları 

mübarizə aparırdılar. XVIII əsrin 60-80-ci illərində Qubalı Fətəli xan daha böyük uğur 

qazanmıĢ, Azərbaycanın Ģimal-Ģərq bölgələrini vahid dövlətdə birləĢdirmiĢdi [99]. 

---

 

 

53 

Lakin ġimali Qafqazda öz mövqeyini addım-addım möhkəmləndirən Rusiya-

nın və Ġranda hakimiyyəti ələ keçirən Qacarlar sülaləsindən olan hökmdarlarının açıq 

müdaxilələri  Azərbaycanda  hadisələrin  inkiĢafının  təbii  axarını  pozdu.  Ġran  Cənubi 

Azərbaycanı,  Rusiya  ġimali  Azərbaycanı  iĢğal  etməyə  giriĢdi.  Azərbaycan  xalqı  öz 

azadlığını  qorumaq  üçün  çox  böyük  əzmlə  mübarizə  aparırdı.  Gəncəli  Cavad  xanın 

düĢmənin üstün qüvvələrinə qarĢı son nəfəsinədək igidliklə döyüĢməsi, Zaqatalada və 

Bakıda  Qafqazdakı  rus  ordusuna  baĢçılıq  edən  generalların  öldürülməsi  xalqımızın 

qəhrəmanlıq salnaməsinin Ģanlı səhifələridir. 

XVI-XVIII  əsrlərdə  Azərbaycan  mədəniyyəti  daha  da  inkiĢaf  etdi.  Səfəvi 

dövründə ədəbiyyat və incəsənət üzrə görkəmli xadimlər yaĢayıb-yaradırdılar. Öz ana 

dilində gözəl əsərlər yaradan Ģairlərimiz Xətai, Həbibi, Füzuli və baĢqaları xalqımıza 

baĢucalığı  gətirmiĢlər.  Onların  arasında  böyük  mütəfəkkir  Ģair  Füzuli  xüsusilə 

fərqlənmiĢ,  öz  lirikası  ilə  dünya  ədəbiyyatının    korifeyləri  sırasına  yüksəlmiĢdir.  

Dövrününböyük  miniatür  ustası  Kəmaləddin  Behzad  Təbrizdə  təkrarsız  əsərlər 

yaratmıĢdır.

 

I  ġah  Ġsmayıl  onun  yaradıcılığına  çox  yüksək  qiymət  vermiĢ,  onu 

zəmanənin  nadiri,  rəssamların  ustadı  adlandırmıĢdı.  XVI  əsr  Təbriz  rəssamlıq 

məktəbinin  banisi    Sultan    Məhəmməd  hazırda dünyanın məĢhur muzeylərini bəzəyən 

---

 

 

54 

gözəl miniatür rəsmlər yaratmaqla özünə əbədi Ģöhrət qazanmıĢdır [100].  XVII-XVIII 

əsrlərdə  Təbriz,  ġamaxı,  Gəncə  və  digər  Ģəhərlərimiz  böyük  sənətkarlıq  və  ticarət 

mərkəzləri olmaqla yanaĢı, elm və mədəniyyətin inkiĢafında da mühüm rol oynayırdılar.  

Vaqif və  Vidadinin  ədəbi yaradıcılığı bu dövrdə Azərbaycan poeziyasını yeni zirvələrə 

ucaltdı.  ġəkidə  Xan  sarayı,  ġuĢa  qalası,  Ġrəvanda  Göy  məscid  və  Sərdar  sarayı 

möhtəĢəm memarlıq nümunələri idilər.

 

1828-ci  ildə  Türkmənçay  müqaviləsi  bağlanması  nəticəsində  vətənimiz  və 

xalqımız qəti Ģəkildə iki hissəyə parçalandı. Araz çayından cənubdakı torpaqlar Ġranmın 

hakimiyyəti altında qaldı, Ģimal torpaqlarımız isə Rusiyanın müstəmləkəsinə çevrildi. 

Çarizm  komendant  idarə  üsulu  tətbiq  etdi.  Rus  hərbiçilərinin  həyata  keçirdiyi  bu 

idarəçilik  milli  və dini  hissləri  təhqir etməsi, özbaĢınalıqları  və rüĢvətxorluğu,  vergi  və 

rüsumları  artırması  ilə  bütün  xalqın  nifrətini  qazandı.  ġimali  Azərbaycan  torpaqlarına 

Ġrandan  və  Osmanlı  dövlətindən  ermənilərin  köçürülməsi  xüsusən  Qarabağ,  Ġrəvan  və 

Naxçıvan bölgələrində demoqrafik vəziyyəti dəyiĢdi, [101] yerli azərbaycanlı əhalinin 

güzəranına mənfi təsir göstərdi. 

---

 

 

55 

XIX  əsrin 30-cu  illərində  müstəmləkə  əsarətinə  və  feodal  istismarına  qarĢı 

üsyanlar  çarizmi  məcbur  etdi  ki,  Azərbaycanda  və  bütövlükdə  Cənubi  Qafqazda 

idarəçilik sistemində dəyiĢikliklər etsin. Qafqaz caniĢinliyinin yaradılması, yerli hakim 

zümrənin  hüquq  və  imtiyazlarının  bərpa  edilməsi  Qafqaz  diyarında  Rusiyanın 

mövqeyini möhkəmlətdi. 

 

XIX əsrin ortalarında ġimali Azərbaycanın təsərrüfat həyatında bir sıra dəyi-

Ģikliklər baĢ verdi. Cənubi Azərbaycanla və bütövlükdə müsəlman ġərqi ilə əsrlər boyu 

qərarlaĢmıĢ  iqtisadi  əlaqələr  zorakılıqla qırıldı,  Qafqazın  digər  bölgələri  və  Mərkəzi 

Rusiya  ilə  əlaqələrin  isə  geniĢləndirilməsinə  baĢlandı.  Bakı-Tiflis  poçt  yolunun 

abadlaĢdırılması, Kür çayında və Xəzər dənizində gəmiçiliyin inkiĢaf etdirilməsi, Xəzər 

sahilini Qara dəniz sahili ilə birləĢdirən və Cənubi Qafqazın mərkəzindən keçən dəmir 

yolu  çəkilməsi  sahəsində  addımlar  atıldı  [102].  Taxıl  məhsulları  istehsalı  artdı, 

ipəkçilik,  qızılboya  istehsalı  sürətlə  inkiĢaf  etməyə  baĢladı.  Yerli  əhalinin  əsas 

məĢğuliyyət  sahələrindən  biri  olan  maldarlıqda  da  canlanma  baĢ  verirdi.  Mal-qara, 

davar, at saxlanması sürətlə geniĢlənirdi. Xüsusən Qarabağ atlarının sayı artmaqda idi. 

Onun  Ģöhrəti  çox-çox  uzaqlara  yayılırdı  [103].  Sənətkarlığın,  sənaye  məhsulu 

istehsalının inkiĢafında da xeyli irəliləyiĢ baĢ verdi. 1829-cu ildə ġəkidə Xanabad ipək 

---

 

 

56 

manufakturasının,  1855-ci  ildə  Gədəbəy  misəritmə  zavodunun,  sonrakı  dövrdə  neft 

emalı zavodlarının, fabriklərin açılması kapitalist sənayesinin yarandığını göstərirdi. 

XIX əsrin birinci yarısında Azərbaycanda mədəniyyət sahəsində də  mühüm 

yeniliklər baĢ verdi. 30-cu illərdə çarizmin ruslaĢdırma siyasətinə uyğun olaraq ġuĢada, 

ġəkidə,  Bakıda,  Gəncədə,  Naxçıvanda  və  ġamaxıda  rus  dilində  təhsil  verən  qəza 

məktəbləri  açıldı.  Bu  məktəblərdə  kitabxanalar  yaradıldı.  Azərbaycan  türkcəsini 

tədris etmək üçün dərsliklər tərtib edilməsinə baĢlandı. Mirzə Kazım bəyin 1839-

cu  ildə  nəĢr  etdirdiyi  "Türk-tatar  dilinin  qrammatikası"  əsəri  Rusiya  Elmlər 

Akademiyasının  mükafatına  layiq  görüldü.  Həmin  dövrdə  Kazan  və  Peterburq 

universitetlərində  dərs  deyən  azərbaycanlı  alimlər:  Mirzə  Cəfər  TopçubaĢov  və 

Mirzə  Kazım  bəy  Rusiyada  ĢərqĢünaslıq  elminin  yaranması  və  inkiĢafında 

görkəmli  rol  oynadılar.  Azərbaycan  tarixinin  öyrənilməsinə  A.Bakıxanov, 

M.Adıgözəl bəy, M.Camal, Ə.CavanĢir, K.Fateh və b. əsərləri qiymətli töhfə oldu. 

Azərbaycan  ədəbiyyatının  inkiĢafında  M.ġ.Vazeh,  Q.Zakir  və 

Ġ.QutqaĢınlının  böyük  xidmətləri  oldu.  Xüsusən  M.F.Axundzadə  öz  ölməz 

komediyaları ilə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yeni səhifə açdı. Bu dövrdə aĢıq 

yaradıcılığı, musiqi və təsviri sənətin inkiĢafında da ciddi uğurlar qazanıldı. 

Rusiyada  XIX  əsrin  60-70-ci  illərində  təhkimçilik  hüququnun  ləğv 

edilməsi,  yerli  idarəçilik,  məhkəmə  və  Ģəhər  islahatlarının  keçirilməsi  mərkəzi 

quberniyalarla  yanaĢı,  milli  ucqarlarda  da  kapitalizmin  inkiĢafına  təkan  verdi. 

Azərbaycanda  1870-ci  il  kəndi  islahatı  kənd  təsərrüfatında  kapitalistcəsinə 

yenilikləri  sürətləndirdi.  Satlıq  taxıl  istehsalı  XIX  əsrin  son  onilliklərində  2-2,5 

dəfə  artdı,  texniki  bitkilər:  pambıq,  tütün  əkinləri  geniĢləndirildi,  üzümçülük 

Gəncə,  ġuĢa,  ġamaxı  və  Göyçay  qəzalarında  mühüm  yer  tutmağa  baĢladı  [104]. 

Təkmil alətlərin və muzdlu iĢçi qüvvəsinin tətbiqi geniĢ miqyas aldı. 

XIX  əsrin  ikinci  yarısında  Azərbaycanda  neft  sənayesi  və  onunla  bağlı 

olan  mexaniki  istehsal,  gəmi  təmiri  və  kükürd  turĢusu  sahələri  sürətlə  inkiĢaf 

etməyə  baĢladı.  Bakı  dünyanın  ən  böyük  neft  istehsalı  mərkəzinə  çevrildi.  Bu 

dövrdə  həmçinin  yeni,  qabaqcıl  texniki  avadanlıqla  təchiz  edilmiĢ  misəritmə, 

pambıqtəmizləmə,  Ģərab,  konyak,  biyankökü  emalı  zavodları,  ipəksarıma, 

toxuculuq, tütün fabrikləri iĢə salındı. Əsrin sonunda Azərbaycan  sənaye məhsulu 

istehsalının  həcminə  və  bu  sahədə  çalıĢanların  sayına  görə  Rusiya  imperiyasının 

mərkəzi bölgələri ilə bərabər səviyyədə dururdu [105]. 

XIX  əsrin  son  onilliklərində  nəqliyyat  və  rabitə  sahəsində  də  çox 

əhəmiyyətli  dəyiĢikliklər  baĢ  verdi.  1883-cü  ildə  Bakı-Tiflis  dəmir  yolunun 

çəkilməsi  Azərbaycanın  sənaye  və  kənd  təsərrüfatı  məhsullarını  daha  öncə  inĢa 

edilmiĢ  Tiflis-Poti  dəmir  yolu  xətti  ilə  birlikdə  sabit,  davamlı,  həm  də  böyük 

həcmdə Qara dəniz limanlarına və oradan da Mərkəzi Rusiyaya və Qərbi Avropaya 

göndərməyə Ģərait yaratdı. 1900-cü ildə Bakı-Dərbənd dəmir yolunun iĢə salınması 

isə Azərbaycanın və bütün Cənubi Qafqazın Ümumrusiya bazarı ilə birbaĢa əlaqə 

yaratmasına  imkan  verdi.  Dəmir  yolu  stansiyalarından  qəza  mərkəzlərinə 

---

 

 

57 

ĢoseləĢdirilmiĢ  yollar  çəkilməsi  isə  Azərbaycanın  ayrı-ayrı  bölgələri  arasında 

iqtisadi-ticarət əlaqələrinin inkiĢafına müsbət təsir etdi [106].

 

Bu dövrdə Azərbaycan həm də nəqliyyat və  yük daĢımaları üzrə çox mühüm 

yeniliklərin  ilk    dəfə  tətbiq  olunduğu  ölkə    idi.      1878-ci    ildə  dünyada  ilk  dəfə 

Xəzər  dənizində  neft  məhsullarının  

xüsusi    gəmi-tankerlə    daĢınmasına  

baĢlandı,  Avropada  ilk  dəfə  neftin  boru 

kəmərilə  nəql  edilməsi  həmin  il  inĢa 

edilmiĢ  Bala-xanı  -  Qara  Ģəhər  neft 

kəməri vasitəsilə həyata  keçirildi. 1880-ci 

ildə  istifadəyə  verilmiĢ  Bakı-Sabunçu-

Suraxanı dəmir  yolu  xəttində dünyada   ilk 

dəfə  parovoz  neft  yanacağı  ilə  hərəkətə 

gətirildi, xüsusi neftdaĢıyan yük vaqonları - 

vaqon-sisternlər  tətbiq  edildi  [107].  1868-

ci  ildə  Bakı-Tiflis  teleqraf  xəttinin 

çəkilməsi,  1886-cı  ildə  Bakı      Ģəhərində   

mərkəzləĢdirilmiĢ    telefon    stansiyasının 

iĢə  salınması  ilə  ölkəmizdə  müasir    rabitə 

vasitələrindən istifadəyə baĢlandı.

 

XIX  əsrin  son  onilliklərində 

kapitalizmin  inkiĢafı  ilə  əlaqədar  yeni 

sosial  təbəqələrin-milli  burjuaziya  və 

fəhlələrin  formalaĢması  sürətləndi.  Milli 

oyanıĢ baĢ verdi. Ədəbiyyatda, mətbuatda 

millət,  türk  milləti,  Azərbaycan  milləti 

ifadələri 

iĢlədilməyə 

baĢlandı. 

M.F.Axundzadə, H.Zərdabi, Ə.Ağayev, Ə.TopçubaĢov, Ə.Hüseynzadə kimi görkəmli 

xadimlər  öz  əsərləri,  ictimai  fəaliyyətləri  ilə  milli  inkiĢafa  çox  böyük  töhfələr 

verdilər.  Böyük  xeyriyyəçi,  millət  atası  Hacı  Zeynalabdin  Tağıyev  xalqın 

maariflənməsi,  gənclərin  yüksək  təhsil  alması,  mədəniyyətin  inkiĢafı  üçün  misilsiz 

xidmətlər göstərdi.

 

Bu  dövrdə  kapitalist  istismarının  güclənməsinə  qarĢı  fəhlə  çıxıĢları  -  tətil 

mübarizəsi  baĢlandı.  Qəzalarda  isə  feodal  zülmünə,  çarizmin  milli-müstəmləkəçilik 

siyasətinə qarĢı kəndli çıxıĢları geniĢ miqyas aldı. Qaçaq Nəbi, Qaçaq Kərəm kimi xalq 

intiqamçıları ümumxalq məhəbbəti qazandılar.

 

XIX əsrin ikinci yarısında mədəniyyətin inkiĢafında çox mühüm irəliləyiĢlər 

baĢ verdi. Ġlk orta məktəblər - gimnaziyalar yaradıldı, sadə xalqın övladlarının dünyəvi 

təhsil almasına imkan verən ibtidai kənd məktəbləri, üsuli-cədid məktəbləri açıldı. Ġlk 

kütləvi  kitabxanalar,  qiraətxanalar  təĢkil  edildi.  Milli  mətbuatın,  milli  teatrın  əsası 

qoyuldu. N.Vəzirov, Ə.Haqverdiyev, N.Nərimanovun, C.Məmmədquluzadənin əsərləri 

---

 

 

58 

müvəffəqiyyətlə  tamaĢaya  qoyuldu.  AĢıq  Alı,  Molla  Cümə,  AĢıq  Ələsgər, 

xanəndələrdən  Hacı  Hüsü,  MəĢədi  Ġsi,  Keçəçi  oğlu  Məhəmməd,  Cabbar  Qaryağdı 

oğlu  musiqinin  inkiĢafında  böyük  rol  oynayırdılar.  Tarzən  Sadıqcan  tara  yeni  simlər 

əlavə etməklə onu mükəmməl musiqi alətinə çevirdi [108]. 

Bu  dövrdə  Bakıda  BayırĢəhərdə  gözəl  memarlıq  nümunələri  olan  inzibati-

ictimai binalar, Mərdəkanda villalar inĢa edildi. 

XX əsrin ilk onilliklərində sənayenin inkiĢafında yeni, mühüm yeniliklər baĢ 

verdi. Neft sənayesində iri inhisarların, xarici kapitalın  mövqeyi gücləndi. ĠnhisarlaĢma 

həmçinin  mis  və  Ģərab  istehsalı  sahələrində  sürətlə  gedirdi.  Bu  dövrdə  ipək  emalı, 

pambıqtəmizləmə,  balıq  sənayesi  sahələrində  milli  kapital  nümayəndələri  əsas  rol 

oynayırdılar. Azərbaycan qəzalarında da sənaye istehsalı sürətlə artırdı [109]. Bu, nəqliyyat 

əlaqələrinin inkiĢafı ilə birbaĢa bağlı idi. 1908-ci ildə Uluxanlı-Culfa dəmir yolu xəttinin 

iĢə salınması ilə Naxçıvan Azərbaycanın əsas hissəsi ilə davamlı nəqliyyat əlaqəsinə 

malik oldu ki, bu da bölgənin iqtisadi inkiĢafına,  ümumazərbaycan  miqyasında daxili 

bazarın geniĢlənməsinə müsbət təsir etdi. 

XX əsrin baĢlanğıcında kənd təsərrüfatında əsas yeniliklərdən biri texniki bit-

kilər:  pambıq,  tütün  istehsalının  daha  sürətlə  artması  idi.  Üzümçülük  və  ipəkçilik  də 

inkiĢaf  edirdi.  Əvəzində  taxıl  əkini  sahələri  ixtisar  olunur  və  ildən-ilə  Azərbaycana 

kənardan, xüsusən ġimali Qafqazdan taxıl məhsulları gətirilməsi geniĢ miqyas alırdı. Bu 

dövrdə  dəmir  yolu  nəqliyyatının  inkiĢafı  ilə  bağlı  dəvələrlə  yükdaĢımalar  kəskin 

surətdə azaldı və bu da dəvəçiliyə mənfi təsir göstərdi.

 

---

 

 

59 

XIX  əsrin  sonu  -  XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycan  kəndlərinin  torpaqla 

təmin olunması sahəsində vəziyyət daha da ağırlaĢdı. Əkinə yararlı torpaq fondunun 

əsas  hissəsi  xəzinənin  ixtiyarında  idi  və  hökumət  yerli  əhalinin  torpaq  payı  almaq 

istəklərinə illər boyu cavab vermədiyi halda, Rusiyadan köçürülənlərə bol-bol torpaq 

sahələri bağıĢlayırdı. Təkcə Muğanda 1912-ci ildə 20 min rus ailəsinin yaĢadığı 49 

kənd salınmıĢdı [110]. Bu dövrdə çarizmin müstəmləkəçilik siyasətinin sərtləĢməsi, 

kapitalist  istismarının  və  feodal  zülmünün  çulğalaĢması  fəhlə  tətillərinin,  kəndli 

çıxıĢlarının, milli hərəkatın güclənməsinə gətirib çıxardı. Xüsusən 1905-1907-ci illər 

inqilabı dövründə Azərbaycanda ictimai-siyasi fəallıq artdı, milli dilin və mədəniyyə-  

---

 

 

60 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

61 

tin  inkiĢafı,  azərbaycanlıların  dövlət  iĢlərində  iĢtirakı  uğrunda  mübarizə  gücləndi. 

Çar hakimiyyəti orqanları və davakar erməni millətçiləri - daĢnaklar xalqımıza qarĢı 

qətl  və  qarətlərə  baĢladılar.  Azərbaycanın  qeyrətli  oğulları  Əhməd  bəy  Ağayev  və 

Ələkbər  bəy  Rəfibəyli  Difai  partiyasını  yaradaraq  xalqın  özünü-müdafiəsini  təĢkil 

etdilər,  düĢmənə  hər  yerdə  sarsıdıcı  zərbələr  endirdilər.  Azərbaycanlı  deputatlar 

Rusiya  Dövlət  Dumalarının  iĢində  fəal  iĢtirak  edərək  imperiyada  yaĢayan  bütün 

müsəlman xalqlarının mənafeyini müdafiə edirdilər. 

1914-cü  ildə  baĢlanan  Birinci  dünya  müharibəsi  dövründə  ölkədə  ümumi 

vəziyyət  daha  da  ağırlaĢdı.  Müharibənin  doğurduğu  çətinliklər  bütün  imperiyanı 

bürüyən dərin böhrana səbəb oldu. Xalq inqilabı 1917-ci ilin fevralında Romanovlar 

sülaləsinin  devrilməsi  ilə  nəticələndi.  Azərbaycanda  milli-azadlıq  mübarizəsi  geniĢ 

miqyas aldı. M.Ə.Rəsulzadənin baĢçılığı ilə Müsavat partiyası bu mübarizədə bütün milli 

qüvvələri öz ətrafında toplayaraq, Azərbaycan xalqını demokratik Rusiya tərkibində 

geniĢ  muxtariyyət  tələbindən  Ġstiqlal  bəyannaməsinin  qəbul  edilməsinə  doğru 

qətiyyətlə apardı.

 

1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan Cümruhiyyətinin yaradılması ilə müstəqil 

dövlətçiliyimiz  bərpa  edildi.  Osmanlı  dövlətinin  hərbi  yardımı  ilə  Bakı  düĢməndən 

təmizləndi.  F.Xoyskinin,  N.Yusifbəylinin  baĢçılığı  ilə  Azərbaycan  hökuməti  müs-

təqilliyin  möhkəmləndirilməsi,  ərazi  bütövlüyünün  qorunması,  demokratik  dəyi-

Ģikliklər  aparılması,  ordu  və  hərbi  donanma  yaradılması,  milli  mədəniyyətin  inkiĢaf 

etdirilməsi  sahəsində  çox  böyük  uğurlar  qazandı.  Bakıda  universitet,  Qazaxda 

seminariya  açıldı.  Ölkəmizdə  yaĢayan  bütün  xalqların  təmsil  olunduğu  parlament 

yaradıldı,  qonĢu  dövlətlərlə  normal  əlaqələr  qurulmasına  baĢlandı.  Dünyanın  böyük 

dövlətləri tərəfindən Azərbaycanın istiqlalının tanınmasına nail olundu [111]. 

Lakin Rusiyada bolĢeviklər daxili müharibədə qalib gəldikdən sonra Qafqazı 

yenidən iĢğal etməyə qalxdılar. XI Qırmızı ordu 1920-ci il aprelin 27-də Azərbaycanı 

istila etdi. Azərbaycanın sovetləĢdirilməsi baĢlandı. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

62 

 

 

---

 

 

63