A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
sm, diametri isə 12-15 sm-ə qədərdir. Əyribaza keçirilən qılınc gavahından
təxminən 3-4 sm qabaqda olur. Torpağı doğrayıb gavahın üçün "pay" ayıran qılıncın uzunluğu 50-60 sm, eni 4-5 sm-dir. Əyribazla əlaqəli hissələrdən biri də topaldır. Topalın, yəni kotanın oturacağının uzunluğu 1-1 m 20 sm, diametri 10-12 sm olub, dəndə ağacından hazırlanır. Topalın gavahın keçən "baĢ" hissəsi bir qədər çərtilmiĢ olur, onun arxasında təxminən 10 sm uzunluğunda ayaq qoymaq üçün olan hissə daban adlanır. Topalı və əyribazı bir-birinə möhkəmlətmək üçün daraq adlanan ağac hissə olur. Onun hündürlüyü 70-80 sm-ə qədərdir. Darağın bir ucu topalı deĢərək oraya, digər ucu isə əyribaza keçirilib çüylə bərkidilir. Topala bərkidilən ağac dəstənin ortasına əyribazın qurtaracağı keçirilir. Bu hissədə Ģumu
77 dayaz və ya dərin götürmək üçün paralar (pazlar) vardır. Alt para vurulduqda əyribaz aĢağı əyilir və Ģum dərin götürülür. Üst para vurulduqda isə əksinə, əyribaz yuxarı qalxır və Ģum dayaz olur. Dəstənin uzunluğu təxminən 90 sm, diametri isə 8-10 sm-dir. Kotanın taxtasının uzunluğu 1 m, eni 50-60 sm, qalınlığı isə 4-5 sm-ə qədərdir. Taxta torpağı çevirir və xırdalayır. KəsilmiĢ torpağı əsasən qaldırmaq üçün taxtanın ortası nisbətən çökək olur. Taxtanın qabaq hissəsi əyribazla topala gəz edilərək pərçimlənir. Topalın təxminən ortasında taxtaya "zamın" adlanan ağac bərkidilir. Zamının uzunluğu 8-20 sm, diametri 3-4 sm-dir. Onun vəzifəsi taxtanı topal və əyribazdan nisbətən aralı, həm də möhkəm saxlamaqdır. Taxtanın arxasında, üst hissəsinin qurtaracağında sağ əl ilə tutmaq üçün dəstə düzəldilir. Taxta ilə dəstənin arasında möhkəmlik yaratmaqdan ötrü kəndir burqaclanır. ġum zamanı qılıncı, taxta və gavahını üçün "haçakösöv"dən və Ģətəldən istifadə edilir. Əyribazla ox qayıĢ vasitəsi ilə bir-birinə bağlanır. Qara kotan ikitəkərli olur. Təkərlərdən biri (xam hissədəki) "kiçik", "qıraq" təkər, digəri isə Ģum tərəfdəki iri "ləkər" təkəri adlanır. Hər iki təkər Ģinsiz
78 olur. Kiçik təkərin diametri 35-40 sm, böyük təkərinki isə 50-55 sm olur. Bu fərq təxminən Ģumun dərinlik ölçüsü ilə uyğun gəlir. Yeri gəlmiĢkən qeyd etmək lazım- dır ki, sahə ilk dəfə Ģum edilən zaman kiçik təkər oxdan çıxarılır ki, Ģumu dərin götürmək mümkün olsun. Hər iki üzə bir baĢ (hov) gedildikdən, yəni Ģırım açıldıq- dan sonra kiçik təkər yenidən oxa keçirilir. Bu baĢlanğıc - Ģırım "qarabas" adlanır. Təkərlərə keçən oxun uzunluğu 1 m 80 sm, diametri 15-10 sm olub, möhkəm və davamlı ağacdan hazırlanır. Qarakotanın oxu ilə dib kəllərin boyunduruğunu bir- ləĢdirən hissəyə qır deyilir. Qır oxa ləkər təkərinə yaxın yerdən keçirilir. Qırın uzunluğu 2 m 20 sm-dir. Onun oxa keçirilən hissəsinin altında qayıĢ keçirmək üçün güctopalına bərkidilir. ġum zamanı gavahın üçün payın (torpağın) enli və dar veril- məsi qır vasitəsi tarazlaĢdırılır. Bu məqsədlə də qırın oxa keçən hissəsinin sağ və sol tərəfinə xüsusi paralar (pazlar) vurulur. Torpağı enli götürmək lazım gəldikdə paranın soldan, dar götürdükdə isə sağdan vurulması tələb olunur. Bəzən qır vasitə- silə tarazlaĢma alınmadıqda onu "kolbasan"la da əvəz etmək mümkündür. Kolba- sanın bir ucu qıra keçirilərək çüy vasitəsi ilə bərkidilir, digər ucu isə sadəcə olaraq oxa keçirilir və lazım gəldikdə onu sərbəst olaraq irəli və geriyə çəkmək mümkün olur. Torpağı enli götürdükdə onu boĢaltmaq, dar götürdükdə isə əksinə, daraldıb xüsusi para ilə (pazla) oxa bərkitmək lazımdır. Torpaq yumĢaq olduqda Ģum üçün sahə enli, bərk olduqda isə dar götürülür. Kolbasan həm də kotanın qabağına gələn çör-çöpü və kol-kosu basıb aĢağı yatırdır, məhz buna görə də ona kolbasan adı verilmiĢdir. Qırın altında "əjdaha" adlanan hissəsinin bir ucu xüsusi ağacla qır və kolbasana, digər ucu isə boyunduruqlara əlavə olunan çatala bərkidilir. Çatal xıĢlarda olan qayıĢ və zənciri əvəz edir. Göründüyü kimi, "əjdaha" gücü təkcə dib kəllərə deyil, həm də qabaqkı boyunlara eyni dərəcədə paylayır. Qara kotana, adətən, dörd boyun kəl qoĢulur. Lakin yerin quruluĢu və torpağın xüsusiyyəti ilə əlaqədar olaraq, ona bəzən 6-8 və daha çox boyun öküz və ya kəl qoĢulurdu. Kotana qoĢulan birinci boyun dib, ikinci boyun çərkov, üçüncü boyun minik, sonuncu isə uc adlanırdı. Uca əlavə olaraq ağacdan düzəldilmiĢ kötük bağlanır. Ucdakı kötük (toppuz) boyunlara ağırlıq salmaqla bərabər, həm də kotandakı ağac və dəmir hissələri çıxartmaq və taxmaqda, paraların vurulmasında da istifadə edilirdi. Adətən, kotanı idarə etmək üçün 2 çubuqçu (hodaqçı, bir nəfər isə məcgəlçi (rəncbər) iĢtirak edir. Bəzən onların sayı kotana qoĢulan kəl və ya öküzlərin cütündən asılı olurdu. Cənubi Qafqazda VIII-IX əsrlərdən məlum olan qara kotan əkinçilik alətlərinin inkiĢafı baxımından ən təkmilləĢmiĢ Ģum aləti hesab olmaqla, XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda geniĢ yayılaraq, xalqımızın əsrlər boyu yüksək əkinçilik mədəniyyətinə malik olmasını sübut etmiĢdir [39]. Xeyli qoĢqu və iĢçi qüvvəsi tələb edən qara kotanı əksər hallarda ayrı-ayrı kəndli təsərrüfatının təklikdə istifadə etməyə imkanı olmurdu. Lakin ayrı-ayrı kəndlərdə, az da olsa, daha varlı kəndlilərin ayrıca qara kotanı olardı, belə imkanlı
79 Ģəxslərə isə "hampa" deyilirdi. Əkinçiliklə məĢğul olan bölgələrdə, daha doğrusu, qara kotandan istifadə edilən yerlərdə çox zaman onu iĢlətmək üçün qara kotanın ətrafında Ģərik və ortalıqlar - birləĢmələr yaranırdı. Qara kotan ətrafındakı belə birləĢmələr, Azərbaycan rayonlarında "avaca", "həmgəl, "mödgəm" [40], "Ģəriklik" və s. adlandırılmıĢdır. Bu birləĢmələr qoĢulan heyvanların sayına, kotanın ayrı-ayrı hissələrinə və baĢqa səbəblərə görə yaradılırdı. Burada heç bir qoĢqu qüvvəsi və iĢ aləti olmayan kəndlilər də iĢtirak edə bilir, hodaqçı - çubuqçu, məcgəlçi və s. kimi iĢləyirdilər. ġumlanacaq sahə və ya kotanın iĢlək günü Ģərikin birləĢməyə qoyduğu vəsaitlə müəyyənləĢdirilirdi. Kotana kim daha çox heyvan qoĢubsa, deməli, həmin Ģəxs üçün daha artıq sahə Ģumlanırdı. Və ya kotanın sahibi baĢqa Ģəriklərə nisbətən daha çox sahə Ģumlamaq hüququna malik idi. BirləĢmədə iĢtirak edən kəndlilər ya öz əkin sahələrini Ģumlamaqla birləĢməni baĢa çatdırır, ya da onu məhsul bölgüsünə qədər davam etdirirdilər [41]. Daha doğrusu, onlar sərbəst olaraq istədikləri vaxt belə birləĢmələrdən çıxa da bilərdilər. Əkinçilər arasında belə birləĢmələr xıĢın iĢlədilməsi zamanı da təĢkil edilərdi. Atalar sözündəki "öküz öldü, ortaq ayrıldı" kəlamı da, Ģübhəsiz ki, əkinçilər arasında olan bu birləĢmələrlə əlaqədardır. Lakin əksər hallarda bu birləĢmələr varlı kəndlilərin əlində yoxsul kəndlilərin - Ģəriklərin əməyini istismar etmək üçün bir vasitəyə çevrildi. Azərbaycan əkinçisi torpağın Ģumlanmasına xüsusi əhəmiyyət verirdi. Torpağın xüsusiyyətindən, Ģumlama vaxtından və becəriləcək bitkinin növündən asılı olaraq o, bir və ya bir neçə dəfə Ģumlanırdı. Torpağın ilk Ģumlanmasına "Ģum", ikinci Ģumlanmaya "pərĢum", "düĢum", "ikiləmə", üçüncü Ģumlanmaya isə "seĢum" deyilirdi. Əkinçilərimiz torpağın keyfiyyətli Ģumlanmasına məhsuldarlıq üçün bir Ģərt kimi baxırdılar. Azərbaycanda Ģum əsasən payız və yaz aylarında aparılardı. Yazda Ģumlanan sahəyə "yazlıq", payızda Ģumlanan sahəyə isə payız Ģumu və ya "güzdək" deyilərdi. Bu baxımdan söylənmiĢ bir sıra zərbi-məsəllər dərin məna və məzmun kəsb edir. "Döy məni, doyurum səni". "Torpağın qarası üz ağardar". "Torpaq ovuclayan, qızıl ovuclar". "Torpaq deyər sən mənə tər ver, mən sənə zər" və s. Əsrlər boyu taxılçılıqda məhsuldarlığı artırmaq məqsədilə torpağa xüsusi qayğı göstərilmiĢdir. Azyararlı və çox becərilib yorğun düĢən sahəni münbitləĢdirmək məqsədilə əkinçilər müxtəlif qaydalardan istifadə etmiĢlər. Bu məqsədlə biçilmiĢ taxıl zəmiləri yandırılırdı. Bəzən də kövĢənə sürü və naxır sürülürdü. Nəticədə yandırılmıĢ kövĢən və peyin torpağı qüvvəyə gətirirdi. Peyin və külün sahəyə səpilməsi daha geniĢ yayılmıĢ və daha çox əhəmiyyət kəsb etmiĢdir.
80 Taxılçılıq təsərrüfatında mühüm əmək proseslərindən biri də toxumun seçil- məsi və səpinidir.oxum seçmədə ən çox istifadə edilən üsul zəmilərdən sünbülün seçilməsidir. Təcrübəli əkinçi zəmilərdəki gözəgəlimli iri, sağlam və dolu dənli sünbülləri qırpar, baĢqa bir üsulla toxumçular xırmandakı dərzləri nəzərdən keçirib münasib sünbülləri seçərdilər. Təxminən hər dərzdən 4-5 sünbül götürülərdi. Buna "axta", "baĢaq" və ya "seçmə" üsulu deyilir. Bəzən də toxumluq üçün bütöv bir əkin sahəsi ayrılardı. Daha keyfiyyətli toxum seçmək üçün "qırma" və "sındırma" üsulundan istifadə edilərdi. Bu üsulla toxumçu sünbülü qırıb yalnız ortasını götürərdi. Bundan əlavə, xırman sovruğunda əmbizin sağrısından daha iri dənlər toxumluq üçün ayrılardı. Bəzən də xırmanda taxıl hövsərləndikdən sonra sağlam və iri dənlər toxum üçün götürülərdi. Toxumluq üçün seçilmiĢ sünbül və dərzlər xırmanlarda ayrıca olaraq döyülərdi. Toxum müqəddəs hesab edilərdi. Toxuma haram qatılmazdı. Toxumun oğurlanması günah sayılardı, onu qovurmazdılar. Borc verilməzdi, toxum satılmazdı, lakin dəyiĢdirilərdi. Bir çanaq toxum, on çanaq taxıl əvəzi idi. XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycanın bütün əkinçilik rayonlarında toxum ancaq əllə səpilərdi. Toxumu daha təcrübəli mömin və "əli bərəkətli" əkinçilər səpərdilər. Adətən səpin üçün daha keyfiyyətli və məhsuldar toxum növü ayrılardı.
81 Toxumluq dən nəmlikdən, çox istidən və yaxud hər cür zərərvericilərdən qorunardı. Səpin qabağı toxumluq dənin keyfiyyəti, onun becərmə münasibliyi bir daha yoxlanılırdı. Səpin zamanı "toxum döĢlüyü"ndən, bəzən də heybədən istifadə edilərdi. Adətən döĢlüyün bir ucu əkinçinin belinə bağlanır, digər ucu isə sol əlində olur. Əkinçi toxumu sağ əli ilə götürərək sahənin aĢağı baĢından yuxarıya doğru qablama ilə (vərlə) səpirdi. Əl ilə aparılan səpin üsulu çox qədimlərdən əkinçiliklə məĢğul olan xalqlar üçün eynilik təĢkil etmiĢdir. Toxum elə səpilməli idi ki, dənlər hər yerə eyni sıxlıqda düĢsün. Toxumu sıx və ya seyrək səpmək məhsuldarlığa zərər verirdi. Əgər bir qarıĢ yerə 5-7 dənə toxum düĢmüĢsə, səpin normal hesab edilirdi. Usta səpinçi gündə iki hektardan artıq sahəyə toxum səpə bilirdi. Azərbaycanda payız əkini əsasən sentyabr - oktyabr aylarında, yaz əkini isə mart - aprel aylarında aparılırdı.
Ayrı-ayrı əkinçilik bölgələrində səpiləcək toxumun qədəri ruba, taqqa, kilə və s. ilə ölçülərdi. Hər hektara təxminən 140-150 kq toxum səpilərdi. Sahəyə səpilən toxumun qədəri yerli Ģəraitdən, toxumun növündən, səpinin vaxtından və bir sıra baĢqa amillərdən asılı idi. Əkinçilər arasında "Bir buğda səpməsən, min buğda biçməzsən" və ya "nə əkərsən, onu da biçərsən" zərbi-məsəlləri də geniĢ yayılmıĢdır. Əkinçilər toxumu səpən kimi malalayırdılar. Bununla da onlar toxumun normal inkiĢafı üçün Ģərait yaratmaqla, həm də onun zərərvericilər tərəfindən tələf olunmasının qarĢısını alırdılar. ġumlanmıĢ torpaqdan və səpiləcək bitkinin növündən asılı olaraq malalama həmin sahədə bir və ya iki dəfə aparılırdı.
82 Azərbaycanda ĢumlanmıĢ torpağın əkinə hazırlanması üçün Ģumun əzilib hamar- lanmasında və səpilmiĢ toxumun torpağa qarıĢdırılmasında müxtəlif quruluĢ və formalı malalardan istifadə edilmiĢdir. Həmin malalar əkinçilər arasında Ģax mala, hörmə mala, ağac mala, ağacdiĢli mala, dırmıq mala, dəmir mala və s. adlarla tanınmıĢdır. Bəzi yerlərdə malaya "tapan" da deyilirdi. Adətən sahənin quruluĢundan, onun xıĢ və ya kotanla Ģumlanmasından, yaxud becəriləcək bitkinin növündən asılı olaraq, iĢlədilən malalar da müxtəlif olurdu. Lakin bəzi hallarda xıĢla ĢumlanmıĢ dağətəyi və ya qumsal torpaqlardakı əkin sahələrinin səpin iĢində malalardan istifadə edilməzdi. Belə sahələrdə səpindən sonra aparılan xıĢlama elə bir növ malalama iĢini görürdü.
ġax malalar əkinçilikdə ən qədimlərdən istifadə edilməklə [42] daha geniĢ yayılmıĢdır. Onu ağacın qol-budaqlarından düzəldirdilər. Ağacın bir və ya bir neçə qolu (budağı) kəsilib tək və ya birlikdə boyunduruğa ip və ya tənəklə bağlanardı. ġax malanın üstünə torpağı daha yaxĢı əzməsi və toxumu lazımi səviyyədə basdırması üçün ağır kötük də qoyulurdu. ġax maladan darı, mərci, və s. yazlıq bitkilərin səpini zamanı daha geniĢ istifadə olunurdu. XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində əkinçilikdə toxuma mala və ya hörmə mala- lar da geniĢ yayılmıĢdı. Bu malanı tənəkdən, vələs və s. ağacların çubuqlarından
83 toxumaqla (hörülməklə) düzəldirdilər. Bunun üçün 3-4 ədəd nisbətən yoğun 1-1,5 m uzunluğunda ağaclar bir-birinə paralel halda qoyularaq çubuqla toxunardı. Bu malalar payız və yaz əkini, həm də çəltik əkini üçün torpağın səpinə hazırlanmasında iĢlədilirdi. Ağac malalar XIX əsrdə Azərbaycanın əkinçilik təsərrüfatında ən geniĢ yayı- lan mala növlərindən hesab olunur. Ağac malalar öz quruluĢlarına və formalarına görə bir-birinə oxĢadığı kimi, ayrı-ayrı əkinçilik rayonlarında iĢlədilən belə malalarda müəyyən fərqlər də olmuĢdur. Ağac malaların taxtasının uzunluğu 2 m, eni 20-25 sm, qalınlığı 8-10 sm-dir. Belə malaların taxtasının iĢlək hissəsi həm diĢsiz (hamar), həm də diĢli olur (ağac və ya dəmir diĢlər geydirilir). Ağac malaların qolu boyunduruğa keçirilir. Qolda əl tutmaq üçün dəstək olur. Malalama zamanı malaçı bir əli ilə dəstəyi tutaraq taxtanın üstündə dururdu [43]. Səpin keçiriləcək Ģumdan və becəriləcək bitkinin növündən asılı olaraq, mala- lama həmin sahədə bir və ya iki dəfə aparılırdı. Adətən, mala Ģumun uzunu istiqa- mətində çəkilərdi. Əgər ikinci dəfə Ģuma mala çəkmək lazım gələrdisə onda malalama Ģumun eni istiqamətində aparılardı. Bəzən malalar ağır olsun deyə, onların üstünə daĢ və ya əlavə yük də qoyulardı [44]. ġumun malalanmasında, daha doğrusu, onun səpinə hazırlanmasında yuxarıda təsvir etdiyimiz malalardan baĢqa, əkinçilər çərçivəli mala, dırmıq və s. əmək alət- lərindən də istifadə etmiĢlər. Əkin sahələri alaq otlarından alaqçın - Ģətə adlanan xüsusi alətlərlə təmizlənirdi.
84 Taxılçılıqda məhsulun yığımı və döyümü də mühüm əmək prosesidir. Biçin alətlərinin forma və quruluĢları, habelə biçin üsullan bir daha təsdiq edir ki, bu sahədəki ənənəvi vərdiĢ və təcrübə əsrlər boyu o qədər də böyük dəyiĢikliklərə məruz qalmamıĢdır. Belə ki, XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda biçində iĢlədilən çin, oraq kimi əmək alətləri, arxeoloji qazıntılardan tapılmıĢ eyni alətlərlə demək olar ki, oxĢarlıq təĢkil edirlər.
Azərbaycanda ən qədim dövrdən e.ə. I minilliyədək həlledici biçin aləti quraĢ- dırma daĢ oraqlar olmuĢdur. Görünür taxılçılığın ilk mərhələsində yerli tayfalar biçin prosesində nisbətən uzun və bir qədər də enli dəvəgözü və çaxmaq daĢından düzəltdikləri lövhəciklərdən (bıçaqlardan) istifadə etmiĢlər. Yəqin ki, biçinçi heç bir əsasa bərkidilməyən lövhəciyi sağ əlinə götürər, sol əlində çəngələdiyi taxıla sürtərək özünə tərəf çəkməklə biçərmiĢ. ġübhəsiz, dövrünə görə ən mükəmməl biçin aləti quraĢdırma diĢli daĢ oraqlar olmuĢdur. Böyük əksəriyyəti dəvəgözü daĢından olan quraĢdırma oraqlar ağac, sümük, xüsusilə çənə sümüyünə keçirilərmiĢ. Ən qədim daĢ orağın quruluĢunu bərpa etmək baxımından Qazax rayonu ərazisində ġomutəpə qədim yaĢayıĢ yerindən tapılan bütöv quraĢdırma oraq daha çox marağa səbəb olur. Uzunluğu 17 sm-ə qədər olan orağın əsası içəriyə tərəf bir qədər əyilmiĢ və ona dörd ədəd daĢ parçası keçirilmiĢdir [45].
85 Azərbaycanda quraĢdırma oraqlar Neolit, Eneolit və Tunc dövrünə aid yaĢayıĢ yerlərinin çoxundan aĢkar edilmiĢdir. QuraĢdırma oraqlar həmin dövrlərdə biçində iĢlədilən daha xarakterik, həm də universal alət olmasını söyləməyə imkan verir.
Azərbaycan ərazisində Tunc dövründən, xüsusilə bu dövrün inkiĢaf mərhələsindən tədricən metal oraqlar yayılmağa baĢlayır. Lakin daha əlveriĢli biçin alətləri olan metal oraqlara hələlik çox nadir hallarda təsadüf edilmiĢdir. Görünür bu, hər Ģeydən əvvəl, daĢ alətlərə hələ öz güclü təsirini göstərə bilməməsindən irəli gəlmiĢdir. Hələlik ən qədim və yeganə mis oraq Naxçıvan ərazısındəkı Kultəpə qədim yaĢayıĢ yerindən aĢkar edilmiĢdir [46]. Metaldan hazırlanan bu biçin aləti quruluĢunun sadəliyi etibarilə daĢ oraqlardan o qədər də seçilmir. Tunc dövrünə aid metal oraq hələ XIX əsrdə Gədəbəy ərazisindən əldə edilmiĢdir. Aydın məsələdir ki, metal oraqların biçində tətbiqi taxılçılığın intensiv inkiĢafı ilə sıx bağlıdır. Qobustan qayalarının birində e.ə. II minilliyin ortalarına aid edilən biçinçi surəti və onun əlindəki alətin təsviri öz görkəmi etibarilə son zamanlara qədər iĢlədilən çinlərə çox oxĢayır [47]. Deməli, tarixən metal biçin alətləri öz fonnalarına görə bir qədər təkmilləĢsələr də quruluĢlarını əsasən saxlamıĢlar.
86 Azərbaycanda Dəmir dövrü abidələrindən aĢkar edilən və çoxluq təĢkil edən mctal oraqlar son zamanlara qədər iĢlədilən dəmir oraqlarla demək olar ki, eynilik təĢkil edir. Dəmirin geniĢ yayılması ilə taxılçılıq daha intensiv inkiĢaf edir. Bu inkiĢafın özü də daha kamil biçin aləti olan çin və oraqları birinci yerə çıxarır. Əslində isə Dəmir dövründə biçində daĢ oraqlar tamamilə aradan çıxır. Bütün orta əsrlər boyu Azərbaycanda biçin alətləri dəmirdən hazırlanaraq taxıl- çılıqda geniĢ istifadə edilmiĢdir.
XX əsrin əvvəllərinə qədər də əkinçilikdə əsas biçin aləti çin və oraq olmuĢdur. Çin və oraq dəmir (metal) tiyədən və ağac sapdan ibarətdir. Həmin alətlər ayrı-ayrı kəndlərdə dəmirçi ustalar tərəfindən hazırlanırdı. Onlar öz forma və quruluĢlarına görə bir-birinə çox oxĢayırlarsa, çin diĢli, oraq isə diĢsizdir. Çinin tiyəsi dəmirçi ustalar tərəfindən diĢənir, oraq isə daĢ bülövlə itilənirdi. Çin biçin üçün ən münasib alətdir. Ġndi də dünyanın əkinçiliklə məĢğul olan ən qədim ölkələrində biçində ondan istifadə edilir. Naxçıvan ərazisində taxıl biçinində "mərəndi" adlı alətdən də istifadə edilmiĢdir. Mərəndinin tiyəsi diĢsizdir. Onun tiyəsi nisbətən iri olduğu üçün (1 m-ə qədər) onunla daha çox taxıl sahəsini biçmək olurdu. Əkin seyrək, alçaq və ya alaqlı olanda biçin zamanı dəryazdan da istifadə edilirdi. Biçinçi səhər tezdən taxıl zəmisinə girərək biçinə baĢlardı. Biçinçi biçin zamanı sol əlinə sümükdən, ağacdan və ya göndən hazırlanmıĢ barmaqlıq geyər, qoluna dolaq - qolçaq taxar, belinə isə döĢlük bağlardı. O, əvvəlcə dərz bağlamaq üçün bəndəm hazırlardı. Bəndəm dərz bağlamaq üçün qurĢaq rolunu oynayırdı. Bəndəm arpa və ya buğdanın kökdən«çıxarılmıĢ gövdəsindən eĢilib düzəldilirdi. Bəzi hallarda bəndəmdə elastiklik yaratmaq üçün üstünə su səpilirdi. Biçinçinin biçdiyi bir əl tutumu sünbül gövdəsi bir bafa adlanırdı. On bafadan bir dərz bağlanardı. Hər on dərz isə bir xara hesab olunardı [48]. Usta biçinçi gün ərzində 80-100 və bəzən də 120-yə qədər dərz biçə bilirdi. BağlanmıĢ dərzlər həmin gün axĢam üstü xaraya yığılırdı.
87 Beləliklə də əkin sahəsində biçilmiĢ dərzlər xara ilə hesablanırdı. Biçinçi ilə haqq-hesab da çox zaman xaranın sayına görə aparılırdı. Azərbaycanda taxıl biçini əsasən iyun ayının ortalarından baĢlayaraq avqust ayı- nın sonuna qədər davam edirdi. Adətən hər bir təsərrüfat öz əkin sahəsini öz qüvvəsilə biçərdi. Lakin biçin zamanı iri təsərrüfatlar muzdlu fəhlə - biçinçi də tuturdular. Zəmilərdəki bol taxılı biçmək üçün Cənubi Azərbaycandan biçinçilər gəlirdi. Biçinçilər 4-6-7-10 nəfərlik dəstələrdə birləĢirdilər. Bu dəstələr yaxınlıq, yer- lilik, qohumluq münasibətləri əsasında təĢkil olunurdular. Biçinçi dəstələrində qazanılan məhsulun bölgüsü onların öz aralarındakı razılaĢmaya əsaslanırdı. Adətən, iĢ qabiliyyəti eyni olan biçinçilər qazandığı məhsulu bərabər bölərdilər. Biçində o qədər də səriĢtəsi olmayan biçinçilərə isə zəhmət haqqı nisbətən az verilirdi. Yəni əmək haqqı "zəhmətə görə" bölünərdi. Belə bir bölgü "əslican" adlanırdı. Biçinçinin zəhmət haqqı əkin sahibilə biçinçinin danıĢığından asılı olardı. Bəzən əkin sahibi biçinçiyə zəhmət haqqından əlavə gündə 3 dəfə yemək verməli və həmçinin onu yatacaqla təmin etməli idi, yaxud da biçinçiyə ancaq yatacaq verirdi. Bəzən biçinçiyə yemək əvəzinə un, buğda və ya arpa verilərdi ki, bu da "cirə" adlanırdı. XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərindəki məzənnəyə görə hər iyirmi dərzdən ikisi, məhsul bol olduqda isə hətta iyirmidən üçü biçinçiyə çatırdı. Əgər əkin sey- rək və ya alaqlı olardısa, belə halda biçinçiyə əmək haqqı günəmuzd verilərdi. Bəzən də biçinçinin haqqı biçilmiĢ əkin sahəsinə görə hesablanırdı. Belə bir Ģərt "quruya biçin" adlanırdı. "Quruya biçin" zamanı biçinçiyə zəhmət haqqı kimi biçilmiĢ sahəyə səpilən toxumun miqdarı qədər taxıl verilərdi. Bəzən də biçinçiyə döyülmüĢ hazır məhsulun ondan biri verilərdi ki, buna da "durudan haqq" deyilərdi. Biçinçinin haqqı pul ilə də ödənilərdi. Pul ilə haqq-hesab çox halda Cənubi Azərbaycandan gələn biçinçilərlə
88 çəkilərdi. Biçinçi haqqının pul ilə ödənilməsi ancaq iri təsərrüfatlarda aparılırdı. Biçinçi bir mövsümdə 70-80, 100-150, bəzən də daha çox dərz qazana bilərdi. Əgər hər bir dərz 4-5 kq dən verərdisə, biçinçiyə 300-400 kq, bəzən də daha artıq buğda və ya arpa çatırdı. Biçin əkinçilikdə ən ağır iĢ prosesi hesab olunurdu. Biçinçinin, xüsusilə muzdla iĢləyən biçinçinin iĢinin ağır və zəhmətli olması atalar məsəllərində də öz əksini tapmıĢdır. "Kotanın dəstəsi ilan olsa əlindən qoyma, çinin dəstəsi qızıl olsa əlinə alma" və yaxud "Əkinçi ol biçinçi olma", "Dostun əksin, düĢmənin biçsin" [49]. Biçin iĢi tez və təxirəsalınmaz əmək prosesidir. Çünki biçində gecikmək - uduz- maqdır, daha doğrusu, məhsul itkisidir. Ona görə də hər bir ailə çalıĢırdı ki, biçini tez və vaxtında baĢa çatdırsın. Bu iĢdə iĢçi qüvvəsi çatıĢmadıqda və yaxud tavanasız ailələrə kömək lazım olduqda qonum-qonĢu, həmkəndlilər bir-birlərinə yardım da edirdilər. Adətən belə hallarda iməciliklər də təĢkil edilirdi. Dərzlər döyüm üçün əkin sahəsindən xırmana daĢınardı. Bunun üçün müxtəlif üsul, qayda və vəsaitlər mövcud olmuĢdur. Belə ki, dərzin daĢınmasından ötrü araba, furqon, kirĢə və s. nəqliyyat vasitələrindən istifadə olunmuĢdur. Dərzlər xırmana at, dəvə, öküz və ulaqlarla da daĢınardı. Arabalarla dərz daĢınarkən daha çox dərz yükləməkdən ötrü ona dərzağacı qoyulardı. Dərzağacı arabanın dal və qabaq laĢarlarına keçirilərək bərkidilirdi. Dərzağaclı arabaya yüzdən çox dərz yükləmək olurdu. Dərzlərin tökülməməsi üçün onu sicimlə də bağlayırdılar. Dağ və dağətəyi ərazidə kirĢə, at, öküz və ulaqla dərz daĢınardı. KirĢəyə əlliyə qədər dərz yükləmək olurdu. Düzən rayonlarda isə dərzdaĢımada araba və furqonlardan istifadə edilərdi. DərzdaĢıma zamanı bəzən ayrı-ayrı təsərrüfatlar bir-birlərinə köməklik də edirdilər. Qədim tarixə malik döyüm taxılçılıqda mürəkkəb əmək prosesi olub, bir sıra mərhələlərdən keçir. Dənin alınmasında ən qədim üsullardan biri sünbülün əl ilə ovuĢdurulmasıdır. QırpılmıĢ sünbülün qılçığı qırılıb atıldıqdan sonra ovucun içində sürtülərək ovxalanır. Nəticədə dən qılçıqdan çıxaraq yerə tökülür. Bu qayda çox ibtidai olmaqla bərabər, çətin və əziyyətlidir. Bu sadə üsulla dən əldə etmək çox vaxt tələb edir və az məhsuldardır.
89 Əlbəttə, bu üsul döyüm prosesinin ilkin mərhələsini təĢkil edir. Güman ki, bu qayda əkinçiliyin yığım iĢindən ayrıldığı bir dövrdə daha çox tətbiq edilmiĢdir. Taxılçılığın əsas təsərrüfat sahəsinə çevrildiyi bir dövrdə - Neolit dövründə dö- yümdə alət kimi ağac dəyənəklərdən daha çox istifadə edilmiĢdir. Adətən bunun üçün kiçik torpaq sahəsi təmizlənir və döyülüb bərkidilir. Zəmilərdən gətirilmiĢ taxılın baĢı - sünbülü həmin sahəyə tökülür və burada dəyənəklə döyülür. Dəyənək ağır və davamlı ağac növündən düzəldilir. Onun uzunluğu təxminən 90-120 sm-ə qədər olur. Dəyənəklə nisbətən daha çox dən döymək mümkün olurdu. Lakin bu üsulla döyüm çox vaxt aparmaqla böyük zəhmət tələb edirdi. Bu qədim və bəsit döyüm qaydalarından son dövrlərə qədər, az da olsa, taxıl- çılıqda istifadə edildiyini etnoqrafik müĢahidələr təsdiq edir. Bunun da əsas səbəb- lərindən biri toxumluq dənin əldə edilməsi olmuĢdur. Toxumluq üçün seçilən sünbül bəzən göstərilən qayda üzrə döyülür və dən alınırdı. Bununla da dən zədəsiz və təmiz qalırdı. Bundan baĢqa, kəndli ailələri dərzləri öz həyətyanı sahəsində, ya da əkin sahələrinə yaxın olan yerdə toqqacla döyərdilər.
90 Azərbaycanda ən geniĢ yayılmıĢ döyüm üsulu dərzlərin xırmanda döyülməsidir.
91 Bunun üçün dərzlər sahədən daĢınaraq xırmana yığılardı. Xırman külək tutan və hündür yerlərdə düzəldilərdi, diametri 50-70 m və bəzən daha böyük olan xırman sahəsi əvvəlcə sulanır, bir-iki gündən sonra tapdanır, sonra buranın torpağı ağac və ya daĢdan düzəldilən kirkirə - vərdənə (xırman kötüyü - xırman daĢı) adlanan alətlə bərkidilir, daha sonra isə Ģaxdan, yaxud gəndalaĢdan düzəldilən süpürgə ilə hamarlanırdı - Ģirələnirdi. Köhnə xırman yeri isə sulanır və ot-avardan təmizlənərək bərkidilirdi. Beləliklə də taxıl döyümü üçün xırman hazır olurdu. Adətən, xırman bir neçə təsərrüfatın, yaxın qohum ailələrin Ģərikliyi ilə düzəldi- lirdi. ġəriklər öz dərzlərini xırmanda növbə ilə döyərdilər. Lakin daha varlı kəndlilərin ayrıca xırmanları da olardı. Xüsusi xırmanlar onun sahibinin adı ilə də tanınardı.
92
93 Xırmanda hər bir təsərrüfatın dərzi ayrıca 100-200, 300-500 və daha çox dərzlik taylara - xaralara yığılardı. Dərzin xırmanda döyülməsi üçün müxtəlif üsul və qaydalardan istifadə edilmiĢdir.
Dənin xırmanda heyvanlar vasitəsilə döyülməsində ən sadə və qədim üsul xırmana tökülən - sərilən dərzin - taxılın üstündə qaramalın bir-birinə çatılaraq sürülməsidir. Digər bir qayda isə heyvanları xırmanın ortasında basdırılmıĢ ağac dirəyə bağlayıb onun ətrafında hərləməkdən ibarətdir. Atla döyüm prosesində isə bir nəfər xırmanın ortasında duraraq atların boğazına ipi salıb xırman boyu dolandırır. Heyvanların hərəkəti taxılın dırnaqla döyülməsinə səbəb olur. Qədim zamanda bu qaydalardan bütün taxıl növlərinin döyülməsində istifadə edilmiĢdir. Lakin sonralar belə bir qayda ilə əsasən arpa, darı və çəltik döyülərdi. Döyüm prosesində taxılın yeyilməsi və korlanmaması üçün bəzən heyvanın baĢına "ağızlıq" keçirilərdi. Heyvanlarla döyüm bəsit qaydalarla əsas döyüm alətləri vasitəsilə döyülən arasında keçid mərhələsini təĢkil etmiĢdir. Azərbaycanda e.ə. III minillikdən etibarən cüt əkinçiliyinin inkiĢafı daha təkmil döyüm qaydalarının tətbiqini tələb edirdi. Ona görə də döyüm qaydaları dövrünə görə daha əlveriĢli və münasib olmalı idi. Ehtimal ki, bu dövrdən, bəlkə bir qədər də qədimdən döyümdə sadə vəl və onun iĢlədilməsində iribuynuzlu heyvanlardan istifadə edilmiĢdir. Taxılın döyülməsində geniĢ iĢlədilən və ən mühüm alət ağac vəllərdir. Azərbaycanda hələ e.ə. II minilliyin sonlarına aid ağac vəl Xanlar rayonu ərazisində aĢkar edilmiĢdir [50]. Bu döyüm aləti əsrlər boyu öz quruluĢ və funksiyasını olduğu kimi saxlamıĢdır. O, XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində də demək olar ki, əsas döyüm aləti olaraq qalırdı. Vəl daha davamlı olan ağac növündən hazırlanırdı. Vəlin böyük və kiçik, ağır və yüngül olması taxılın növü və iqlim Ģəraiti ilə də bağlıdır.
94 Dağ və dağətəyi bölgələrdə bir qayda olaraq vəllər iri və qalın olur ki, bu da döyüm prosesini nisbətən asanlaĢdırır. Düzənlik ərazidə isə əksinə, taxılın daha quru olması ilə əlaqədar, vəllər yüngül və kiçik həcmli olurdu. Yerli Ģərait, taxılın növü və qoĢqu qüvvəsindən asılı olaraq, ağac vəllər iki növ - tay və qoĢa olurdu. Tay vəl qoĢa vələ nisbətən sadə, ağır və nisbətən iri idi. Vəlin uzunluğu təxminən 1,5-1,7 m-ə qədər, eni 60-70 sm, qalınlığı isə 4-6 sm olurdu. Ağac vəlin
döyüm prosesini sürətləndirmək üçün onun alt - iĢlək hissəsindəki gözlərə xırda daĢ və daĢ parçaları pərçimlənir. Bəzən bu daĢları xırda metal parçaları da əvəz edir ki, bu da prosesi xeyli tezləĢdirir. Vəlin qabaq hissəsi bir qədər yuxarıya doğru qaldırılmıĢ vəziyyətdə düzəldilir. Bu, hər Ģeydən əvvəl, vəlin xırmanda hərəkətini nizama salır və küləĢin bir yerə yığılmasının qarĢısını alır.
Vəllərin qabaq
hissəsində xüsusi göz və kərt açılırdı. Həmin hissəyə
-vəlbəndə keçirilən ip vəli boyunduruğa birləĢdirirdi. Vələ bir at və ya bir boyun öküz qoĢulardı. Döyümü tezləĢdirmək məqsədilə xırmanda bir neçə at və ya öküz qoĢulmuĢ vəllər sürülürdü. Bəzən döyüm prosesində vəlin üstünə kiçikyaĢlı uĢaq mindirilər və ya daĢ parçası qoyulardı. QoĢa vəllər döyümdə daha çox istifadə edilərdi. Taxıl döyümündə istifadə edilən əmək alətlərindən biri də daĢ vəllər olmuĢdur. DaĢ vəllər nəinki Azərbaycanda, hətta bütün Cənubi Qafqazda geniĢ
95 yayılmıĢdı. DaĢ vəl əsasən andezit-bazalt daĢından hazırlanırdı. Onun uzunluğu təxminən 70-80 sm, eni 50-60 sm, qalınlığı 18-20sm, ağırlığı isə 70-80 kq-a qədər olurdu. DaĢ vəlin alt iĢlək hissəsi çopur- çopur, nisbətən düz, üst hissəsi isə mərkəzə doğru
balıq beli
formasındadır. Öz
ağırlığına görə ancaq heyvan qüvvəsi ilə iĢlədilməsi mümkün
olan daĢ vəllərin baĢ hissəsində qayıĢ, ağac və ya ip keçirmək üçün xüsusi göz olur ki, bu da həmin alətlə taxıl döyərkən öküz və
kəldən istifadə edildiyinə dəlalət edir [51].
DaĢ vəllərdən Azərbaycanın əsasən dağ
və dağətəyi ərazisində daha geniĢ istifadə edilmiĢdir. Belə ki, təbii-iqlim Ģəraitindən asılı olaraq, bu rayonlarda yetiĢən taxıl növlərinin gövdəsi möhkəm və bərk olmaqla bərabər, dəni də qılçıqdan çətin ayrılır. Bunun üçün məhz ağır vəllər daha sərfəli və münasibdir. Ona görə bu ərazidə taxıl döyümündə əkinçilərin daĢ vəllərindən istifadə etməsinə onların çoxəsrlik təsərrüfat təcrübəsinin nəticəsi kimi baxmaq lazımdır. Arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmiĢdir ki, daĢ vəllər döyümdə təxminən e.ə. II minilliyin ikinci yarısından istifadə edilməyə baĢlan- mıĢdır [52]. Hazırlanması nisbətən asan və sadə quruluĢa malik olan döyümdaĢı dövr etibarilə daha qədimdir. DöyümdaĢının uzunluğu 1-1,25 m-ə qədər olub, müxtəlif
96 diametrlidir. DaĢın üzəri ya kələ-kötür, ya da müxtəlif istiqamətdə oyulmuĢ cızıqlardan ibarətdir ki, bu da taxılın döyülməsini asanlaĢdırır və tezləĢdirir. DöyümdaĢının hər iki ucu oyularaq ox keçirilir. Oxun ucları ağac qol vasitəsilə boyunduruğa bərkidilir. QoĢqu heyvanı xırmanda küləĢin üsrü ilə gəzən zaman bu alət öz oxu boyunca fırlanır və taxılı döyür. Taxılın döyülməsində əsrlər boyu istifadə edilən alətlərdən biri də carcardır. ġərq ölkələrində imtiĢar tapan carcarın Azərbaycanda ilk dəfə nə vaxtdan istifadə edildiyi hələlik dəqiq müəyyənləĢdirilməmiĢdir. Lakin bu qurğunun ilk sinifli cəmiyyət dövründə döyüm prosesində iĢlədildiyini ehtimal etmək olar. Ağac carcar daha mürəkkəb quruluĢa malikdir. Carcar davamlı ağacdan hazır-lanaraq üç
əsas hissədən - çərçivə, ox və oturacaqdan ibarətdir. Qolların qalınlığı 10-12 sm, uzunluğu 2-2,5 m-ə qədər olur. Möhkəm pərçimlənmiĢ çərçivəyə araba oxuna
bənzər iki ox keçirilir. Onların gövdəsinə təxminən 15-25 ədəd kərkiyə oxĢar dəmir sancılır. Bu metal hissələrin bəzən daĢ və ağacdan düzəldilməsi də məlumdur. Çərçivənin ortasına taxtadan düzəldilən oturacaq bərkidilir. Carcar xırmanda bir və ya bir boyun qoĢqu qüvvəsi vasitəsilə hərəkət etdikcə oxlar fırlanır və dəmir diĢlər küləĢi doğrayıb əzir, lakin sünbülün əzilməsini lazımi dərəcədə təmin edə bilmir və sünbül nisbətən diri qalır. Ona görə də bəzən taxıl dənə düĢərkən carcardan sonra xırmanda vəl sürülür. Çox vaxt isə qalın küləĢli xırmanda əvvəlcə carcar, sonra vəl sürülür. Buna görə carcarla vəl döyüm prosesində bir-birini tamamlayır. Onu da xatırladaq ki, Cənubi Qafqazda ağac carcar o qədər intiĢar tapmamıĢ və əsasən Naxçıvan ərazisində yayılmıĢdır. XVII əsrdə Azərbaycanda olmuĢ fransız səyyahı J.ġarden Naxçıvan, Culfa, Mərənd, Təbriz, Ərdəbil və Azərbaycanın baĢqa vilayətlərində carcardan geniĢ istifadə edildiyini xəbər verir. Ehtimal ki, carcar Cənubi Qafqaza Cənubi Azərbaycan, Ġran və Türkiyə vasitəsilə keçmiĢdir.
97 Taxıl döyümü zamanı ağac yaba, Ģana, kürək, süpürgə, xəlbir,
Ģadara, hövsər,
Ģaxsüpürgə və baĢqa əmək alətləri və əĢyalardan istifadə edilirdi. Belə ki, döyülməkdə olan
dərzlərin (küləĢin) çevrilməsində yabadan, ilkin sovruqda Ģanadan, son
sovruqda isə kürəkdən istifadə edilirdi. Xəlbir, hövsər və tabaq isə taxılın təmizlənməsində lazım olurdu. Adətən xırmana döyüm üçün bir dəfəyə yüzə qədər dərz salmırdı (dərzlər bəndəmdən açılaraq sərilirdi). Döyüm iĢində bilavasitə iĢtirak edən
xırmançılardan biri
heyvanlan sürür, digəri küləĢi yabalayaraq çevirir, üçüncü isə sovruq aparırdı, Döyüm prosesində küləĢ iki-üç dəfə çevrilir, sonra isə küləĢqarıĢıq dən əvvəlcə Ģana, daha sonra kürəklə sovrulurdu. Sovruq çətin və xüsusi ustalıq tələb etdiyi üçün bu iĢ daha bacarıqlı xırmançı tərəfindən görülürdü. Sovruq zamanı küləyin olmaması doyümü ləngidirdi. Xırmançıların bacarığından və qoĢqu qüvvəsinin sayından asılı olaraq, hər gün xırmana bir-iki dəfə dərz sərməklə döymə aparılırdı. Döyüm zamanı qadınlar və yeniyetmələr xırmanın qırağını süpürüb, at və ya öküz sürür, su gətirir, taxıl təmizləyir və s. yardımçı iĢlər görürdülər. Taxıl döyülüb əmbizləndikdən sonra onun qədərini bilmək üçün müxtəlif ölçü vahidlərindən istifadə edilirdi. Onlardan çanaq, gilə, taqqa, urba, tağar, xalvar və baĢqalarını göstərmək olar. Bu ölçü vahidləri ilə alınan məhsulun qədəri müəyyənləĢdirilərdi. Döyülən dərz Ģərikli olduqda məhsul xırmanda bölünərdi. Kəndli öz borclarını da elə xırmanda verərdi. Biçin və dərzdaĢımada olduğu kimi, döyüm zamanı da qonum-qonĢular bir-birlərinə köməklik edərdilər. Heç Ģübhəsiz, taxılın saxlanılması onun becərilməsi qədər vacib olan Ģərtlərdəndir. Bu mühüm məsələ bütün ictimai quruluĢlarda daim diqqət
98 mərkəzində olmuĢdur. K.Marks yazır: "Məhsullar ehtiyatının ictimai forması hər necə olsa da, onun saxlanması xərc tələb edir: məhsulu saxlamaq üçün təbiətdən asılı olaraq, zərərli təsirlərin qarĢısını almaq üçün sərf edilməli olan çox və ya az əmək istehsal vasitələri tələb edir" [53]. Əkinçi xalqımız taxılın saxlanılması üsul və qaydalarında geniĢ təcrübə və vərdiĢə malik olduğundan, bu sahədəki müxtəliflik özünü daha aydın göstərmiĢdir. Hələ çox qədimlərdə Azərbaycanda yaĢayan insanlar əkinçilikdən çox-çox qabaq ərzağın saxlanılması qayğısına qalmıĢlar. Neolit dövründə taxılçılığın meydana gəldiyi və inkiĢaf etdiyi Ģəraitdə insanlar taxılın becərilməsilə yanaĢı, onun saxlanılması qayğısına qalmıĢlar. Onlar əldə etdikləri məhsulu il boyu saxlamaq üçün sadı torpaq quyulardan daha çox istifadə etmiĢlər. Torpaq quyularda taxıl saxlanılmasına Tunc və Dəmir dövrlərinə aid yaĢayıĢ yerlərində daha çox təsadüf edilir. Bu sadə və əlveriĢli taxıl saxlama qaydası orta əsrlərdə öz əhəmiyyətini itirməmiĢdir, hətta bəzi zonalarda geniĢ intiĢar tapmıĢdır. XIX əsr və XX əsrin əvvəllərində torpaq quyularda taxıl saxlanılması mövcud olmuĢ və bunu etnoqrafik materiallar da təsdiq edir. Taxıl quyuları bir qayda olaraq yaĢayıĢ binasının daxilində və yaxud da həyətində müvafiq yerdə qazılıb düzəldilirdi. Torpaq quyular öz tutumlarına görə müxtəlif ölçülərdə olurdu. Quyular dərin- liyi və diametrlərindən asılı olmayaraq, silindrik və kəsik konusvari olur. Torpaq quyular əsasən taxıl, qismən də un saxlamaq üçün nəzərdə tutulur. Antik müəlliflərin əsərlərində taxılın quyularda saxlanılması məsləhət görülür və ona üstünlük verilirdi. Varron yazırdı ki, torpaq quyularda buğda əlli il, darı yüz ilə qədər qalır və öz keyfiyyətini saxlayır [54]. Ona görə də quyularda taxılın saxlanılması daha münasib
99 bilinirdi. Müxtəlif ölçülü quyular qazıldıqdan sonra onun dibi və divarları döyülərək möh- kəmləndirilir. Lakin torpağın tərkibinin çox və ya az nəmli olub-olmaması əvvəlcədən yoxlanılır. Ona görə də çox vaxt quyuların divarlarına suvaq çəkilib, qurudulur. Hətta onun içində od qalayırlar ki, torpaq qurusun. Əksər halda isə taxılın nəm çəkib çürüməməsi üçün quyunun yerini və divarlarını qalın küləĢ, qıjı, qamıĢ, biyan və s.- lə örtürlər. KüləĢin divarda qalmasını təmin etmək məqsədilə onun üstündən nazik çubuqları bir neçə yerdən əyib quyunun divarına iliĢdirirlər. Quyunun bu üsulla hazırlanmasına "pəriskarlama" deyilir.
Quyuya taxıl doldurulduqdan sonra ağzı küləĢlə örtülür. KüləĢin üstünə isə sal daĢ və ya qalın taxta qoyulub möhkəm qapanır. Sonra torpaqlanır və Ģirələnirdi. Adətən pəriskar hər il təzələnir və quyu boĢalandan sonra ağzı açıq saxlanılırdı. ġübhəsiz, ən qədim və münasib taxılsaxlama qablarından biri irihəcmli təsərrüfat küpləridir. Dulusçuluğun Neolit dövründə inkiĢafının bir səbəbi də küplərdə ərzağın saxlanılması olmuĢdur. Lakin bu dövrdə dulus məmulatı müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilmiĢdir. Tunc dövründə iri təsərrüfat küpləri ərzaq saxlamaq məqsədilə daha çox iĢlədilmiĢ və kütləvi xarakter almıĢdır. Bu məqsədlə istifadə edilən küplər ilk sinifli cəmiyyət və feodalizm dövründə daha geniĢ intiĢar tapmıĢdır. Görünür bu inkiĢaf əkinçiliyin əsas təsərrüfat sahəsi olması və məiĢətlə əlaqədar dulusçuluğun
100 geniĢ meydan alması ilə əlaqədar olmuĢdur. Ġri təsərrüfat küplərində taxıl və unun saxlanılmasını arxeoloji və etnoqrafik materiallar təsdiq edir. Ġrihəcmli küplər oturaq həyat tərzi keçirən və taxılçılıqla məĢğul olan yerli əhali arasında daha çox iĢlədilmiĢdir. Oturacağı yastı və gövdəsi qabarıq olan küplərin taxıl doldurulduqdan sonra ağzına küləĢ və ya palaz parçası qoyulur. Yaxud da münasib gil ağızlıq, sal daĢ və taxta qapaqla örtülür. Qırmızı və boz rəngli təsərrüfat küpləri müxtəlif həcmdə olur. Küplərin hündürlüyü təxminən 1,5 m-dən 2 m-ə qədər çatır. Küp çox zaman yerə basdırılır. Bəzən basdırılmayan və taxıl saxlanılan küplərə də rast gəlmək mümkündür. Taxılın saxlanılmasında boylu və irigövdəli ağacdan hazırlanan godlardan və taqqalardan da istifadə edilmiĢdir. God içərisi ovulmuĢ və ya yonulmuĢ quru ağacdan düzəldilir. Quru qovaq və qarağacın içərisi daha tez çürüyüb tökülür və ya içərisinin yonulması daha asan olur. Ona görə də god ən çox həmin ağac növlə- rindən hazırlanır. Godlar müxtəlif ölçüdə: hündürlüyü təxminən 2-3 m, diametri 80-90 sm olurdu. Ən iri godlarda tağarlarla taxıl saxlanılırdı. Bir qayda olaraq godun nəm çəkməməsi üçün onun altına 60-70 sm hündürlüyündə ayaqcıqlar düzəldilir. Godun oturacağı taxta ilə örtülür. Ġçinə taxıl tökülərək ağzı qapanır. God yağıĢ dəyməyən, nəm çəkməyən yerdə qoyulur. Taxıl götürmək lazım gəldikdə godun aĢağı hissəsindən açılmıĢ deĢiyə tıxanmıĢ əski parçası çıxarılır və ya düzəldilmiĢ taxta "ağızlıq" yuxarı qaldırılırdı. Lazım olan qədər taxıl götürüldükdən sonra yenə deĢik qapanırdı. Görünür bu tip taxıl saxlayan qurğu Tunc və Dəmir dövrlərindən iĢlənmiĢ və sonrakı əsrlərdə isə daha geniĢ Ģəkil almıĢdır.
101 Taxıl saxlanılan kəndilər peyin qarıĢdırılmıĢ palçıqdan silindrik, habelə dairəvi formalarda hazırlanırdı. Kəndilər müxtəlif böyüklükdə olub, təxminən 100- 150, 200-300 kq-a qədər taxıl tuturdu. Kəndinin aĢağı hissəsində taxıl götürməkdən ötrü "külbə" adlanan göz qoyulur və taxıl töküldükdən sonra onun ağzı suvanırdı. Ġri tutumlu kəndilərin sınmaması üçün o, bir neçə yerdən iplə sarınırdı ki, buna da "qurĢaq" deyilirdi. Kəndi evdə, eyvanda və həyətdə üstüörtülü yerdə qoyulurdu. Onlardan həm qə unu saxlamaq üçün istifadə edilmiĢdir. Taxıl və un saxlanılan belə kəndilər təkcə Azərbaycanda deyil, həm də qonĢu ölkələrdə geniĢ yayılmıĢdır. Taxılın saxlanılmasında hörmə çubuq anbarlardan istifadə edilməsini etnoqrafik materiallar təsdiq edir. Müxtəlif quruluĢ və həcmə malik olan anbarlar göyəm, vələs, qarağac, fındıq və gilas çubuqlarından hörülür. Çııbuqlar lazım olan ölçüdə yerə basdırılıb bərkidilir. Sonra çubuqlar bir-birinə keçmə və çarpazlaĢma yolu ilə aĢağıdan yuxarıya doğru hörülür. Hazır anbarın oturacağı üçün ağac dayanacaq düzəldilir. Anbarın baĢından taxıl tökülüb ağzı taxta ilə bağlanır və üstü örtülür. Çox zaman taxıl dağılmasın, nəm çəkməsin və hava keçməsin deyə, anbarın içi suvanır, bəzən də anbar hər iki tərəfdən suvanır. Anbardan taxıl götürmək lazım gəldikdə isə ya qoyulmuĢ gözün tıxacı açılır, ya da dən onun ağzından götürülür. Hörmə anbarlarda həcmindən asılı olaraq, istənilən qədər taxıl saxlamaq olar. Anbar yağıĢ döyməyən, nəm çəkməyən münasib yerdə qoyulur. Görünür, hörmə anbarlarda taxıl saxlamağın tarixi taxılçılığın tarixi qədər qədimdir. Çubuq anbarlar sonrakı dövrlərdə, hətta XIX əsrdə də öz əhəmiyyətini itirməmiĢdi. Son zamanlara qədər belə anbarlarda buğda, arpa, xüsusilə qarğıdalı saxlanması hallarına rast gəlmək olur. Toxuculuğun inkiĢafı ilə əlaqədar, taxılın daĢınıb saxlanılmasında yun çuval, kisə, xurcundan da geniĢ istifadə edilmiĢdir. Çuval və kisələrə doldurulmuĢ taxılı çox vaxt evdə, ya da xüsusi taxıl damında saxlayırdılar. Taxılın nəm çəkməməsi üçün çuvalın və kisənin altına daĢ və ağac qoyulur. Görünür, bu növ qablarda taxıl saxlamaq qaydası ibtidai icma quruluĢundan baĢlayaraq son zamanlara qədər öz əhəmiyyətini itirməmiĢdir. Taxılın saxlanmasında daha əlveriĢli və
102 münasib qurğu taxta anbarlar hesab edilir. Tay və qoĢa gözlü anbarlar taxtadan hazırlanır. Əsasən düzbucaqlı quruluĢa malik olan taxta anbarların ayaqları olur. Bu oturacaqlar qurğunu yerdən bir neçə santimetr hündürdə saxlayır. Bu dayanacaqlar qurğunun nəm çəkməməsilə əlaqədardır. Anbarların gözə görünən qabaq hissəsi müxtəlif naxıĢlı ornamentlərlə bəzədilirdi. Buna görə də bu anbarlara xalq arasında "bəzəkli" və ya "doğrama anbar" deyilərdi. Anbarların tutumundan asılı olaraq, bunlarda 40-50 puda qədər taxıl saxlamaq olurdu. Arakəsməli (gözlü) belə anbarlarda müxtəlif taxıl növləri saxlanırdı. Anbarın hər bir gözündə taxılın götürülməsi üçün kiçik qapaqcıq qoyulurdu. Adətən, anbarlar yaĢayıĢ evlərinin birinci mərtəbələrində və ya təsərrüfat binalarının içərisinə qoyulurdu. Ġrihəcmli və nisbətən mürəkkəb quruluĢlu taxta anbarlardan ilk sinifli cəmiyyət dövründən istifadə edildiyini ehtimal etmək olar. Lakin bu tip qurğudan sonrakı dövrlərdə daha geniĢ halda istifadə edildiyini söyləmək mümkündür. Beləliklə də XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycanda taxılın saxlanılması üçün quyu və anbarlardan baĢqa kəndi, toxunma səbət, çubuq anbar, taqqa və godlardan, habelə çuval, kisə və s.-dən istifadə edilmiĢdir. Taxılın saxlanması ilə əlaqədar bir məsələni də xatırlatmaq lazımdır. Anbarlarda saxlanarkən onun xarab olmaması, ziyanvericilərdən qorumaq və keyfiyyətini saxlamaq məqsədilə taxılın içinə müxtəlif otlar, nar qabığı, soğan və xüsusilə, sarımsaq qoyulardı. Taxılçılığın etnoqrafik baxımdan tədqiqindən tamamilə aydın olur ki, bu təsərrüfat sahəsi əsrlər boyu Azərbaycan xalqının iqtisadi həyatında həlledici rola malik olub, onun yaĢayıĢ və güzəranının əsasını təĢkil etmiĢdir. Azərbaycanlılar öz təsərrüfat həyatı və
məĢğuliyyətlərinin müxtəlifliyi baxımından bir sıra xalqlardan fərqlənirlər. Ölkənin təbiətinin zənginliyi, təsərrüfatın rəngarəngliyi və bir sıra ictimai- iqtisadi amillər insanlar arasındakı davranıĢa və münasibətə, daha doğrusu, onların birgəyaĢayıĢ qaydalarına da
öz təsirini göstərmiĢdir. Xalqımızın həyat tərzini, onların təsərrüfat həyatını və məiĢətini öyrənərkən bu
103 münasibətlərdə mövcud olan və xeyirxah məzmun daĢıyan təmənnasız köməkliklərin, əltutmanın və qarĢılıqlı yardımın cürbəcür forma, qayda və əsl mahiyyətini görürük. Daha doğrusu, xalqımız qədim zamanlardan belə çətin vaxtlarda, ehtiyac duyulduqda bir-birindən öz yardım əlini əsirgəməmiĢdir. Beləliklə də xalqımızın bu xeyirxah əməlləri əsrlər boyu davam etməklə, lazım gəldikdə təkrar olunmuĢ, bəzən öz forma və məzmununda yeni məna kəsb etmiĢ və nəhayət, adət Ģəklini almıĢdır. Əkinçilikdə köməklik və bir-birinə yardıma daha çox ehtiyac duyulurdu. Torpağın Ģumlanmasından baĢlamıĢ biçin, dərzdaĢıma, döyüm, otçalımı, yaxud su- varma arxlarının çəkilməsi və s. əmək proseslərində əkinçi əhalinin bir-birinə kömək etməsi onlar arasında adət halını almıĢdı. Bu cür ağır və təcili görüləsi iĢlərdə köməketmə adəti ən münasib bir hal olmaqla belə bəzən zəruri və əvəzedilməz əhəmiyyətə malik olurdu. Belə ki, xeyli iĢçi və qoĢqu qüvvəsi tələb edən bu iĢlərin öhdəsindən bir və ya iki ailə gələ bilmirdi. Bundan əlavə ailə baĢçısını itirmiĢ, yaxud Ģikəst və ya xəstəsi olan ailələrə, ümumiyyətlə, tavanasız (kasıb) ailələrə kömək edilərdi. Xalqın adətinə görə həmkəndlilər bir-birlərinə, çətinliyə düĢmüĢ qonĢusuna yardım etməyə borclu idi. Məhz buna görə də köməketmə adəti xeyirxah bir iĢ olmaqla kəndlilər arasında geniĢ yayılmıĢdı.
104 Azərbaycan kəndində qarĢılıqlı yardım adətləri iməcilik, əvrəz-avariz və baĢqa adlarla tanınmıĢdısa da, onlar məzmun, məqsəd və mahiyyət etibarilə bir- birinə yaxın və oxĢar olmuĢlar. Adətən bu köməkliklər təsərrüfat iĢləri üçün, vəsaitin çatıĢmaması və iĢin təcili görülməsi üçün lazım olan iĢçi qüvvəsinin azlığı, qoĢqu qüvvəsinin yoxluğu və s. ilə bağlı olurdu. Adətə görə köməkliklər nadir və zəruri hallarda təĢkil edilərdi. Belə ki, birgə iĢ üçün köməyə ehtiyacı olan Ģəxs kəndin ağsaqqalı ilə məsləhətləĢib, iĢin görülməsi müəyyən olunan gün haqqında qohum-əqrəbaya, məhəllə adamına, bəzən də kənd camaatına xəbər verirdi. Xəbər verilmiĢ adamlar həmin gün (iməcilik və ya əvrəz günü) iĢləməyə gələrdilər. Ġmkanı olub, köməyə gəlməmək el arasında qəbahət sayılardı. Əvrəz çox canlı və iĢgüzar Ģəraitdə baĢlanıb, iĢ gününün sonunadək davam etdirilirdi. Adətə görə əvrəz iĢtirakçıları həmin gün iĢə daha tez çıxmağa və ya öz əməkləri ilə baĢqalarından fərqlənməyə çalıĢırdılar. Əvrəzin belə iĢgüzar xüsu- siyyətini özündə əks etdirən bəzi ifadələr xalq arasında indi də iĢlənməkdədir. Məsələn, biri tələsik yemək yeyərkən ona: "Nə olub? Əvrəzdir bəyəm" deyirlər. Bunun əksinə olaraq, ləng yol gedən adama isə "biyara getmirsən ki" və ya "Elə bil biyara gedir" ifadəsilə müraciət edilir. Dilimizdə iĢlədilərək məsəl halına çev- rilmiĢ həmin ifadələrin məna və məzmunu əvrəzin tam könüllülük əsasında keçi- rildiyini bir daha sübut edir. ġübhəsiz, əvrəzəçağırma adətən, görüləcək iĢdən və onun xüsusiyyətindən asılı olurdu. Deyildiyi kimi, əvrəz görüləcək iĢin qurtarıb-qurtarmamasından asılı olmayaraq, əksər hallarda bir gün davam edirdi. Axı, yoxsul kəndlinin bir gündən artıq Ģumlanacaq torpaq sahəsi və ya da bir neçə günə görüləsi elə baĢqa iĢi də olmurdu. Adətə görə əvrəzi təĢkil edən Ģəxs iĢtirakçılara nahar verərdi. Daha imkanlı kəndli isə əvrəzçilər üçün hətta qoyun da kəsərdi. Lakin çox kasıb ailələrə əvrəzə gedənlər özləri ilə yeməklərini də aparardılar. Əkinçilikdə ayrı-ayrı təsərrüfat iĢlərinin köməklik məqsədilə görülməsində onun iĢtirakçılan özünəməxsus məna və məzmun daĢıyan bir sıra adət və Ģərtlərə də əməl etməli olurdular. Daha doğrusu, iĢin xüsusiyyətindən asılı olaraq bəzən bəhsəgirmə, ĢərtləĢmə-mərcləĢmə və sair maraqlı yarıĢ və əyləncələr də keçirilərdi. Məsələn, Ģum əvrəzi zamanı kimin kotanı tez iĢə çıxıb "qarabas" (ilk Ģırım) açardısa, həmin kotanın rəncbərinə hörmət əlaməti olaraq nahar zamanı qoyunun döĢ ətindən bozbaĢ verilərdi. Yaxud ona əl dəsmalı bağıĢlanardı. Adətən, əvrəzdə kəl sınağı da keçirilərdi. Bununla da əvrəzdə iĢtirak edən kotanların ən qüvvətli kəlləri müəyyənləĢdirilərdi. Bu cür bəhs zamanı daha güclü hesab edilən kəllər kotanın dib boynuna qoĢulardı. Beləliklə də kotanı bir cüt kəl çəkməli idi. ġərtləĢmə zamanı qalib kəl müəyyən olunmadıqda kotanın təkərləri də çıxarılardı. ġərtə görə kotanı çəkməyə gücü çatmayıb dizini yerə qoyan kəl məğlub hesab edilərdi. Qalib kəlin belinə əvrəzdə kəsilən qoyunun dərisi atılardı. Həmin dəridən isə kəl üçün boyun yastığı tikilərdi. Əvrəzdə keçirilən kəl sınağı həmkəndlilər
105 arasında böyük marağa səbəb olardı. Adətən, köməkliklər bəzi təsərrüfat iĢlərində, xüsusilə ot çalımı, taxıl biçini və dərz daĢınmasında daha tez-tez təĢkil olunardı. Əkinçilikdə mövsümi xarakter daĢıyan bu əmək proseslərini vaxtında və təcili həyata keçirmək üçün birgə iĢçi qüvvəsi tələb olunurdu. Əkinçilərin dediyi kimi "Biçində gecikən uduzur". Ona görə də əvrəzə çağırıldıqda taxıl biçməyi bacaran hər bir kəndli bu iĢdə öz qonĢusuna və ya həmkəndlisinə, xüsusilə bu iĢin öhdəsindən gələ bilməyən ailələrə əlindən gələn köməyi edirdi. Bu birgə iĢdə, biçin və dərzin daĢınması zamanı onun iĢtirakçıları öz yoldaĢlarından diribaĢlıqları ilə seçilməyə çalıĢırdılar. Adətə görə, ilk dərzi biçmiĢ biçinçiyə, yaxud dərzi sahədən xırmana birinci gətirən arabaçıya hədiyyə verilərdi. Bəzi hallarda biçin əvrəzi daha təntənəli keçirilərdi. Belə ki, kəndin və ya məhəllənin ən yaxĢı biçinçisi burada tanınardı. Biçinə dəvət olunmuĢ biçinçilər, zurnaçılar tərəfindən ifa olunan "Cəngi" sədası altında eyni vaxtda iĢə baĢlardılar. Kim ilk dərzi hamıdan tez əkin sahibinin qarĢısına qoysaydı, əvrəzin qalibi, kəndin ən yaxĢı biçinçisi hesab olunardı. Qalibə hədiyyə, xələt, xonça verilərdi. Əvrəz qohumluq münasibətlərinə görə də təĢkil edilərdi. Əgər belə köməyə qız evinin zəruri ehtiyacı olardısa, niĢanlı oğlan kəndin cavanlarını əvrəzə çağıraraq qayınatasının otunu çaldırar, taxılını biçdirər və ya dərzini daĢıtdırardı. Əvrəz zamanı baĢqalarından fərqlənməkdən ötrü oğlanın - gələcək bəyin qoluna qız evindən göndərilmiĢ qırmızı dolaq bağlanardı. Əvrəz iĢtirakçılarına yemək oğlan evi tərəfindən verilərdi. Əkinçilikdə qohumluq münasibətlərinə əsaslanan belə köməklik forması talıĢlar arasında da mövcud olmuĢdur. Əgər qayınataya taxıl biçmək, ot çalmaq və baĢqa iĢlər üçün köməklik lazım olardısa, niĢanlı oğlanın evinə xəbər göndərilərdi ki, "filan gün, adam götürüb iĢləməyə gəlsinlər". Belə köməklik talıĢlarda "yeznə köməkliyi" ("zomoa ko") adlanırdı. Köməketmə bəzən kənd icmasının ümumi istifadəsi üçün zəruri olan mühüm təsərrüfat iĢlərinin görülməsi zamanı da həyata keçirilərdi. Suvarma kanallarının çəkilməsi və ya təmiri, dəhnə və bəndlərin tikilməsi və sair böyük zəhmət və iĢçi qüvvəsi tələb edən iĢlərdə də həmkəndlilər belə bir adətdən istifadə edərdilər. Bəzən elə olurdu ki, su kanalı və arxlardan kəndin ancaq bir məhəlləsi istifadə edirdi. Lakin lazım gəldikdə kəndin baĢqa məhəllələrindən gəlib həmin məhlənin su kanallarının təmir və ya təmizlənməsinə kömək edirdilər. ġübhəsiz ki, qədimdən öz məzmunu və mahiyyəti etibarilə könüllülük əsasında xalqın bir-birinə göstərdiyi təmənnasız kömək adət Ģəklini alaraq əvrəz adı ilə təĢəkkül tapmıĢ və formalaĢmıĢdır və bu, xalqımızın təsərrüfat həyatında əsrlər boyu yaĢayaraq, qalıq halında da olsa, dövrümüzə qədər gəlib çatmıĢdır. Yeri gəlmiĢkən qeyd etmək lazımdır ki, əvrəz Azərbaycanda həm də mükəlləfiyyətlərdən biri kimi tanınmıĢdır. Daha doğrusu, bəy və mülkədarlar xalqın bu adətindən sui-istifadə edərək, onu özləri üçün bir istismar vasitəsinə
106 çevirmiĢlər. ZəhmətkeĢ xalq isə belə əvrəzi onun məzmunundan irəli gələn və sinfi məna daĢıyan adla "yüzbaĢı əvrəzi", "bəy əvrəzi" kimi tanıyaraq, əvrəzin əsl mahiyyətindən ayırmıĢlar. Ġməcilik də eyni ilə əvrəz kimi məna və məzmun daĢıyaraq Azərbaycanın ayrı-ayrı etnoqrafik bölgələrində daha geniĢ yayılmıĢdı. Əvrəzdə olduğu kimi, iməciliklər də zəruri və təcili görüləsi iĢ və ya sadəcə olaraq tavanasız və köməyə ehtiyacı olan ailələrə yardım məqsədilə çağırılardı. Ġməciliklərdə də həm kiĢilər, həm də qadınlar çox həvəslə iĢtirak edərdilər. Çəltikçilik təsərrüfatı ilə məĢğul olan ailələrdə lazım gəldikdə Ģum, bicar, alaq, biçin və s. iĢlərdə iməciliklər keçirilərdi. Belə ki, çəltik üçün Ģum gecikdikdə, Ģitil sancma gecikdikdə, əkini alaq otları həddən artıq basdıqda və baĢqa hallarda əkin sahibi düĢmüĢ olduğu çətinlikdən iməcilik keçirmək yolu ilə çıxardı. Ġməcilikdə iĢ həmin gün qurtarardısa, bu daha böyük Ģənliyə səbəb olardı. Lənkəran bölgəsində çəltik Ģitili sancmaq və alaq iĢi ilə ancaq qadınlar məĢğul olur və bu iĢ prosesi zamanı keçirilən iməciliklərdə də yalnız qadınlar iĢtirak edirdilər. Ġməcilik iĢtirakçıları olan qadın və yeniyetmə qızlar, fasilələrdə və iĢdən sonra çalıb oxuyar, Ģən oyunlar təĢkil edərdilər, qadınlar iməcilik günü daha təmiz və səliqəli geyinərdilər. Bəzən yaĢlı qadınlar belə günlərdə oğul və nəvələri üçün qız da gözaltı edərdilər. Deyildiyi kimi, köməkliklər, adətən həmkəndlilər, qonĢular, həm də məhəllə adamları arasında olardı. Lakin belə köməklik adəti, nadir hallarda da olsa, qonĢu kəndlər arasında mövcud olmuĢdur. Beləliklə ehtiyac olduqda Lənkəran qəzasında Ərkivan, Boradigah, Xolmili, Ərçivan, ġiyəkəran, ġıxəkəran və baĢqa kəndlərin əhalisi çəltik biçini və baĢqa iĢlərdə öz qonĢu kəndlərinə köməyə gedərdilər. Yaxud Naxçıvan, Quba, Cəbrayıl, ġəki və s. qəzaların taxılçılıqla məĢğul olan kəndlərinin camaatı belə köməkliklərdə fəal iĢtirak edərdilər. Əkinçilikdə, Ģum, biçin, döyüm və sair iĢlərdə kəndlilər arasında "növbə" adı ilə tanınan köməklik adəti də mövcud olmuĢdur. Bu birləĢmədə, adətən tavanası eyni səviyyədə olan üç-dörd təsərrüfatdan artıq iĢtirak etmirdi. Həmin təsərrüfatlarda kimin iĢi daha təcili (biçin, döyüm və s.) idisə, həmin iĢ görülər, daha sonra ehtiyaca görə növbə ilə baĢqa iĢtirakçılar üçün iĢlərdilər. NövbələĢmə ilə görüləsi iĢ, adətən 10-12 günə qurtarardı. Daha doğrusu, növbələĢmədə iĢtirak edən təsərrüfatlar əsasən bir iĢ prosesinin (biçin, döyüm və s.) yerinə yetirilməsi üçün birləĢir və həmin iĢ görülüb qurtardıqdan sonra bu birləĢmə dağılırdı. Kəndlilər əkinçilikdə ayrı-ayrı iĢ proseslərini bu və ya baĢqa obyektiv səbəblər üzündən müstəqil yerinə yetirə bilmədiyi hallarda "ortaqlıq" iĢ üsulundan da istifadə edirdilər. ġübhəsiz ki, ortaqlığı doğuran səbəblərdən biri qoĢqu heyvanlarının azlığı və ümumiyyətlə, "canlı" və "cansız" avadanlığın çatıĢmaması olmuĢdur. Qaydaya görə bir neçə nəfər əkin sahibi öz heyvanlarını birgə qoĢaraq dərz daĢıyır və onu xırmanda döyməklə iĢi baĢa çatdırırdı. Bəzən də ortaqlıq torpağın Ģumlanıb qurtarması ilə bitirdi. Adətən ortaqlıq 5-10 gündən artıq
107 çəkməzdi. Yada bir mövsüm. Ortaqlığın üzvləri arasında Ģum, biçin, dərzdaĢıma və döyüm gününün bölgüsü, mövcud olmuĢ qaydaya görə, ortaqlığa verilmiĢ heyvanın sayı ilə müəyyən edilərdi. Əgər kəndli ortaqlığa bir at və ya kəl qoĢmuĢsa bir gün, bir cüt at və ya kəl qoĢmuĢsa iki Ģum və ya iki döyüm günü almaq hüququna malik idi. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, belə ortaqlıqlarda qoĢqu heyvanı olmayan kəndlilər də iĢtirak edə bilirdilər. Onlar isə çox vaxt sürücü, yabaçı, sovruqçu olur, ümumiyyətlə, lazım olan iĢi görürdülər. Bunun müqabilində isə həmin kəndlilər dərzin daĢınması üçün iĢ heyvanlarından bir və ya iki günlüyə istifadə etmək hüququ qazanırdılar. Bu cür Ģərtlərlə təĢkil olunan ortaqlıq adəti sonrakı dövrlərdə özünün əvvəlki "sadə əmək birləĢməsi" mahiyyətini itirərək, daha yoxsul kəndlilərin istismar mənbəyinə çevrilirdi. Təsərrüfatla əlaqədar yaranan belə köməkliklər dünyanın bir sıra xalqları ara- sında da mövcud olmuĢdur. Belə ki, Qafqazda, Orta Asiyada, Avropa ölkələrində və baĢqa yerlərdə müxtəlif adlarla tanınmıĢdır. Bu cür birgə yardım ruslarda "pomoçı" və ya "toloka", "subbotnik", gürcülərdə "dadzaxili" və ya "ulami", özbəklərdə "xaĢar", kumuklarda "bulka", ləzgilərdə "mel" və s. adlanmıĢdır. Mövcud ictimai-iqtisadi amillərin tələbindən irəli gələn bu qarĢılıqlı yardım adətləri və onun müxtəlif formaları xalqımızın əkinçilik təsərrüfatında daha geniĢ yayılmıĢdır. Belə ki, əsasən süni suvarmaya və sadə kənd təsərrüfatı alətləri üzərində qurulan Azərbaycan əkinçiliyində kəndlilərin bir-birinə köməketmə adətinə və hər cür yardıma daha çox ehtiyacı var idi. Təsadüfi deyildir ki, bu birgə köməkliklərlə əlaqədar olaraq xalqımız arasında "el gücü, sel gücü, yel gücü", "tək əldən səs çıxmaz", "el bir olsa, dağı oynadar yerindən", "dil bir olsa, zərbi kərən sındırar" və s. zərbi-məsəllər yaranmıĢdır.
Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|