A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u

Xovlu xalça məmulatı ölçü, forma və təyinatına görə xalı, kəbə, xalça, canamaz 

olmaqla  müxtəlif  növlərə  aynlır.  Bununla  yanaĢı,  keçmiĢdə  Azərbaycanın  bəzi  böl-

gələrində  "dəst  xalça"  (fərĢ)  toxumaq  dəb  halını  almıĢdı.  Vaxtilə  Qarabağın  dəst 

xalçalarına bir ədəd orta xalı (uzunu 5-7, eni 2 arĢın), "kənarə" adlanan bir cüt yan xalça 

(uzunu  xalının  boyuna  müvafiq,  eni  1  arĢın),  bir  ədəd  "sərəndaz"  adlanan  kəlləlik  xalça 

daxil idi. Bunlardan əlavə varlı evləri üçün bəzən "dəst xalı"ya "payəndaz" adlanan ayaqlıq 

da əlavə olunurdu. Xovlu xalça məmulatı arasında böyük ölçüyə, çeĢni zənginliyinə, naxıĢ-

bəzək gözəlliyinə, rəng əlvanlığına görə xalı xüsusi yer tuturdu. 

Xalı - ənənəvi xalça məmulatının ölçü etibarı ilə ən böyük növü olub, çox vaxt 

dəst  halında  toxunardı.  Əsasən,  evin  döĢəməsinə  salındığından  xalının  boyu  otağın 

ölçüsünə müvafiq olaraq, 4,5 arĢından 6, bəzən isə 7 arĢına çatırdı. Xalı adətən, dəst 

halında  iĢləndiyindən  o,  "miyanə",  yaxud  "ortalıq"  adlanmaqla,  2  arĢın  enində 

toxunurdu.  Xalının  nisbətən  enli  toxunan  və  sərbəst  halda  iĢlənən  uzun  növü  "zili" 

adlanırdı. 

Xalının bir qədər kiçik ölçüdə toxunmuĢ kiçik ölçülü növü "xalıbalası" adla-

nırdı. Onun uzunu 4 arĢın, eni 1,5-2 arĢın olurdu. 

Boyca xalıdan kiçik, lakin onun yan taylarından xeyli enli olan gəbə Azərbayca-

nın əksər etnoqrafik bölgələrində "xalça" adı ilə kütləvi istehsal olunmuĢdur [197]. 

Gəbənin "taxtaüstü" orta ölçülü növü 3 arĢın uzununda, 1,5 arĢın enində toxun-

maqla, keçmiĢ ev məiĢətində mühüm yer tutan ağac taxt (çarpayı) və ya onun arxa divarı 

üçün nəzərdə tutulurdu. 

Canamaz xüsusi olaraq namaz qılanlar üçün nəzərdə tutulduğundan xeyli kiçik 

ölçüdə toxunurdu. Onun uzunu, adətən, 1 arĢın, eni 3 çərək ölçüdə olurdu. Çox nadir halda 

Cümə  məscidləri  üçün  "səf  səccadə‖  adlanan  çox  böyük  ölçüdə  namazlıq  xalça 

toxunurdu.  Fərdi  səciyyə  daĢıyan  "canamaz"ın  fərqləndirici  əlamətlərindən  biri  də 

bundan  ibarət  idi.  Azərbaycanın  baĢlıca  xalça  istehsalı  mərkəzlərinin  hamısında  onun 

dekorativ  bəzək  tərtibatında  mehrab  kompozisiyası  baĢlıca  yer  tutmuĢdur.  Məhz  bu 

səbəbdən də canamaz çox vaxt həm də "mehrabi" adı ilə tanınırdı. 

Qacarı (yəhərüstü) - at yəhəri üçün toxunmuĢ xırda ölçülü, oval formalı, kənar-

ları hərləmə saçaqlı xalça növü olub at belində gəzən varlı Ģəxslərin yəhərinin üstünə 

salmaq üçün sifariĢlə toxunurdu. 

Çul— Ģan-Ģöhrətli Ģəxslərin minik atı üçün toxunmuĢ, qabaq hissəsi qoĢa qanadla 

tamamlanan  xalça  növü  olmuĢdur.  Soyuq  vaxtlarda  o,  minik  atının  üstünə  salınırdı. 

KeçmiĢdə at çulu ilə yanaĢı, dəvə çulu da toxunurdu. 

Bəzək tərtibatına görə Azərbaycanın ənənəvi ornamental xalçalarının tarixən 

saysız-hesabsız  çeşniləri  yaranmıĢ  və  onların  böyük  bir  qismi  zəmanəmizədək  gəlib 

çatmıĢdır.  Xalça çeĢnilərinə  və onların icra texnikasına  görə  Azərbaycanın  xalçaçılıq 

---

 

 

448 

sənətində  üslub  xüsusiyyətləri  ilə  seçilən  müxtəlif  məhəlli  istehsal  mərkəzləri 

yaranmıĢdır. 

Xovsuz  xalça  məmulatı,  həmçinin,  istehsal  texnikasına  və  istifadə 

məqsədinə görə palaz, kilim, vərni, sumaq, şəddə, ladı, "qacarı" adlanan yəhərüstü çul, 

məfrəş, çuval, xurcun, heybə, duz torbası və s. olmaqla müxtəlif növlərə aynlır. 

Ġstehsal həcminə və əməli məiĢət əhəmiyyətinə görə bunların arasında palaz 

məmulatı  xüsusi  yer  tuturdu.  Palaz  tipli  toxuma  növləri  az  məsrəflə  tez  baĢa  gəl-

diyindən iqtisadi cəhətdən daha sərfəli idi. 

Palaz məmulatı nisbətən seyrək əriĢ düzümü, ilməsiz və boĢ toxunması ilə 

səciyyələnir. Toxuma texnikasına və bəzək tərtibatına görə palaz məmulatı saya və