A. X. Mirzəcanzadə, M.Ə.İskəndərov, M.Ə. Abdullayev, R. Q. Ağayev, S. M.Əliyev, Ə. C.Əmirov, Ə. F. Qasımov
§ 6. QUYULARIN MƏNİMSƏNİLMƏSİ VƏ QUYUDİBİNƏ
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Neft və su ilə yuma
- Kompressor üsulu
- 110-cu şəkil. Fontan-kompressor üsulu ilə quyuların mənimsənilmə sxemi
- 111-ci şəkil. Porşen (sadə konstruksiyalı svab)
- 112-ci şəkil. 2½″ qaldırıcı üçün başmaq təzyiqi ilə qazın xüsusi sərfi arasında asılılıq
|
§ 6. QUYULARIN MƏNİMSƏNİLMƏSİ VƏ QUYUDİBİNƏ
AXININ YARANMASI
Quyunu işə salmaq üçün laydan quyudibinə axın yaratmaq lazımdır. Bu şərait lay və quyudibi təzyiqləri fərqində və məhsuldar layı açarkən quyudibi zonasında əmələ gələn süni müqavimətləri azaltmaq nəticəsində yaradılır. Yuxarıda göstərildiyi kimi su və gilli məhlulun laya keçməsi, quyu divarlarında gil qabıqlarının əmələ gəlməsi süzgəcin konstruksiyasından asılı olaraq süni müqavimət yaradır. Quyudibi zonasında yaradılan təzyiqlər fərqi və süni müqavimətlərin xarakteri bu və ya digər yatağın işlənmə mərhələsindən asılıdır. Yatağın işlənməsinin ilk mərhələsində (lay təzyiqinin böyük olduğu və lay drenajlanmadığı halda) gilli məhlulun laya keçməyə imkanı olmur. Odur ki, yatağa qazılmış quyular adətən asanlıqla mənimsənilir. Yataq işləndikcə lay təzyiqi xeyli düşür və lay drenajlanır. Məhsuldar layı açarkən süni müqavimətlər yaranır. Bu halda quyudibinə neft axını yaratmaq üçün təzyiqlər fərqi artıq olmalıdır ki, bu da mənimsəmədə çətinliklərə səbəb olur. İstismar kəmərinin sınması, qum tıxacının əmələ gəlməsi, daban və kənar suların quyuya gəlməsi bu çətinliklərdən hesab olunur. Çətin mənimsənilən quyuların ən səmərəli mənimsənilmə üsulu, süni müqavimətlərin mümkün qədər tam yox edilməsi və yalnız bundan sonra maye axını üçün təzyiqlər fərqi yaradılmasıdır. Süni müqavimətləri aradan qaldırma tədbirləri layı açmazdan qabaq və sonra görülə bilər. Lay açıldıqdan sonra süni müqavimətləri aradan qaldırmaq üçün görülən tədbirlərə turşu ilə işləmə, hidravlik yarma və torpedalama daxildir. ABŞ-da qazımadan sonra hidravlik yarılma tətbiq edilir. Mayenin quyudibinə axması üçün təzyiqlər fərqi müxtəlif üsullarla yaradılır. Aşağıdakı mənimsəmə üsulları vardır; 1) neft və su ilə yuma; 2) aerasiya edilmiş maye ilə yuma; 3) kompressor üsulu və onun müxtəlif növləri: a) ikiqat basma üsulu; b) boruarxasına maye vurmaqla kompressor üsulu; 4) seyrəkləşdirmə və əlavə maye vurma üsulu; 254
Kumulyativ perforatorların texniki və ballistik xarakteristikası
Perforatorun xarakteristikası PK - 103
PKR - 55 PKS - 75 PKS - 105 PKS - 120 PKS - 160
Xarici diametr, mm ilə Perforatorda güllələrin sayı Perforatorun uzunluğu, mm ilə
103 10-20
1660- 2510
55 11
1700 75
20 1080
105 20
1765 120
10 1650
160 10
2040 Perforatorun çəkisi, kq ilə 50-90 Güllənin sayından asılı olaraq Yükun çəkisi, kq ilə Bir buraxılışda atımın maksimal miqdarı Qoruyucu kəmərin minimal diametri, düymə ilə Məhlulun təzyiqi, kq/sm 2 - ilə
Mühitin temperaturu, °C ilə: istiliyə davamsız atım üçün
yenə, odadavamlı üçün Doldurulan partladıcı maddənin çəkisi, q ilə Polad divarda açılan deşiyin diametri, mm ilə Sementdə açılan deşiyin dia- metri, mm ilə Möhkəm qumdaşılarda açılan deşiyin diametri, mm ilə
Güllənin polada daxil olma dərinliyi, mm ilə Güllənin bərk sementə daxil olma dərinliyi, mm ilə Güllənin möhkəm qumdaşılara daxil olma dərinliyi (12 mm qalınlığında
keçdikdən sonra), mm ilə -
5 500
60 160
23 8-10
15-20
15
90
280
100 20-40
11
6 300
60 100
22 8-10
15-20
15
85
250
100 30
500
4 500
60 100
19 10
15
12
80
200
100 40
200
5 500
60 100
51 20
30
25
110
250
125 50
100
6 500
60 100
93 30
45
37
130
300
150 80
50
3 500
60 100
205 40
60
50
160
500
150
255
5) mayenin yığılmasını gözləmə üsulu; 6) svablama (porşenləmə); 7) halqavarı fəzaya hava vurmaqla svablama (porşenləmə); 8) dərinlik nasosu ilə mənimsəmə: 9) jelonka ilə mənimsəmə; 10) depressiya yaratma üsulu. Ən səmərəli mənimsəmə üsulu aşağıdakı tələbləri ödəməlidir: a) depressiyanı səlis yaratma imkanı; b) yaradılan depressiyanın böyük sərhəddə dəyişməsi; c) axın başlanması momentinin bilmə imkanı; ç) quyudibinin təmizlənməsi; d) işin təhlükəsizliyi; e) sadəlik. Universal mənimsəmə üsulu yoxdur. Ona görə də mənimsəmə üsulu lay və quyunun konkret şəraitindən asılı olaraq seçilir. Lay təzyiqi böyük olduqda və fontan gözlənildikdə ən yaxşı mənimsəmə üsulu su və ya neftlə yuma, yaxud kompressor üsulu ilə mənimsəmədir. Bütün qalan hallarda mənimsəmə üsulu quyunun xarakterindən asılı olaraq seçilir. Aşağıda əsas mənimsəmə üsullarının qısa təsviri verilmişdir.
İstismar kəmərini endirdikdən və sementlədikdən sonra quyunun konstruksiyasından asılı olaraq lazım gələrsə, onu yuyur və sonra kəməri perforasiya edirlər. Fontan borularını endirir, quyuağzını armaturla təchiz edir və maye dövranı yaradırlar. Dövran yaratmaq üçün nasos istismar kəməri ilə fontan boruları arasındakı halqavarı fəzaya birləşdirilir. Quyuda gilli məhlul olarsa, dövranı əvvəlcə su vasitəsilə yaradırlar. Xüsusi çəkisi 1,2 q/sm 3 olan gilli məhlulu su ilə əvəz etdikdə quyudibinə olan təzyiq təxminən 16% aşağı düşür. Əgər dövran prosesində (bir neçə saat ərzində) quyu fontan etməzsə, onda dövranı tədricən su əvəzinə neftlə edirlər. Bu halda quyudibinə düşən təzyiq getdikcə azalır. Belə ki, neftin xüsusi çəkisi 0,850 olduğu halda quyudibinə düşən təzyiq 29% aşağı düşür. Bəzi quyular üçün təzyiqin bu qədər düşməsi fontanın başlanması üçün kifayətdir. Bu üsulda depressiya səlis olaraq dəyişir. Bundan əlavə fontan boruları çox aşağı endirildikdə quyudibi daim yuyulur. Bu mənimsəmə üsulu təhlükəsizdir.
Öz sadəliyinə görə bu üsul Bakı mədənlərində geniş tətbiq edilməkdədir. Bu mənimsəmə üsulunun tətbiqi sxemi belədir (110-cu şəkil).
256
110-cu şəkil. Fontan-kompressor üsulu ilə quyuların mənimsənilmə sxemi: I-aqreqat xətti; II-kompressora gələn xətt; III-nəzarət xətti; 1-hava bağlayan xətt; 2-tənzimləyici ventil; 3-orta ventil; 4-su (neft) bağlayıcı ventil; 5- boruarxası ventil; 6-mərkəzi basqı üçün ventil Quyuya fontan-kompressor boruları endirirlər. Sıxılmış havanı halqavarı fəzaya vururlar ki, o da mayeni yeraltı borulara qovur. Boruları kompressorun təzyiqindən asılı olaraq mayenin basıla biləcəyi dərinliyə qədər endirirlər. Mayeni buraxılan boruların başmağına qədər sıxışdırdıqdan sonra hava yeraltı borulara daxil olur və oradakı mayeni qazlaşdırır. Mayenin xüsusi çəkisi azalır, qaldırıcı borularda onun səviyyəsi qalxır və xaricə atılmağa başlayır. Bu halda quyudibinə düşən təzyiq azalır. Təzyiq düşküsü laydan maye axınının başlanması üçün bəzən kifayət edir. Əks halda qaldırıcı boruların endirilməsini artırır və laydan maye axını üçün depressiya alınana qədər maye basmasını davam etdirirlər. Bu və ya digər səbəblərə görə boruların endirilməsini davam etdirmək mümkün olmadıqda, fontan-kompressor boruları kəmərində mənimsəmə prosesini asanlaşdıran buraxıcı klapan və işlək muftalar qoyulur. Buraxıcı klapan və işlək muftaların işi kompressor quyularının işə salınması bölməsində müfəssəl veriləcəkdir. Bu üsul, sadəliyinə baxmayaraq, həmişə kafi nəticə vermir. Bu üsulun əsas mənfi cəhəti, mayenin bayıra atılması momentində quyudibi təzyiqinin kəskin düşməsi nəticəsində güclü maye və qaz axınının yaranmasıdır. Layların kövrək qumlardan təşkil olunduğu şəraitdə quyuya külli miqdarda qumun daxil olmasına, quyudibində və borularda qalın qum tıxaclarının əmələ gəlməsinə, quyudibində uçmaya, istismar kəmərinin deformasiyasına və s. səbəb olur. Müxtəlif konstruksiyalı liftlərin buraxıldığı kompressor quyularına tətbiq edilən müxtəlif kompressor mənimsəmə üsullarına (həmçinin inkişaf tapmış aerasiya üsuluna) „Kompressor quyularının işə salınması" böl- məsində baxılacaqdır. II I
1 3 2 5 6 3 257
Qabaqcadan fontan boruları və armaturla təchiz edilmiş quyuya kanatın ucunda porşen (svab) endirirlər. Svab (111-ci şəkil), üzərinə mufta və qıfın köməyi ilə iki-üç manjet bərkidilən boruşəkilli çubuqlardan ibarətdir. Manjetlər, xaricdən məftil karkasla örtülmüş və xüsusi rezindən hazırlanmış, manjetin deformasiyası zamanı məftilləri şaquli istiqamətdə sərbəst sürüşə bilən konusvarı səbətdən ibarətdir.
aşağı hissəsində nizəsi olan boşqabvarı klapan, üst hissəsində isə perforasiya edilmiş qısa nippel vardır. Nippelə ötürücü vasitəsilə kanat bağlanır. Quyunun porşenləmə ilə mənimsənilməsi maye səviyyəsinin aşağı salınmasına və quyudibinə düşən depressiyanın azaldılmasına əsaslanır. Reys ərzində svabla çıxarılan mayenin miqdarı boruların diametrindən və svabın səviyyə altına buraxılma dərinliyindən asılıdır. Sonuncu miqdar bucurqadı hərəkət etdirən mühərrikin gücündən və kanatın möhkəmliyindən asılıdır. Bu mənimsəmə üsulunun üstünlükləri depressiyanın dəyişməsinin səlisliyindən, axın başlanğıcının səviyyə vəziyyətinə görə asanlıqla təyin edilə bilməsindən ibarətdir. Mənfi cəhətləri isə fontan quyusunun mə- nimsənilməsi zamanı işlərin açıq quyuağzı şəraitində aparılması, mayenin səthdən götürülməsidir. Son nöqsanı asanlıqla aradan qaldırmaq olar. Bunun üçün aşağı klapan və deşikləri olan üst qısa borunu kənar edirlər. Bunun əvəzinə bir və ya iki kiçik diametrli boru bağlayırlar. Bu cür svab mayeni istənilən dərinlikdən qaldıra bilər, lakin çıxarılan mayenin miqdarı bağlanan boruların uzunluğu ilə məhdudlanır. Artıq maye bu borular vasitəsi ilə geri tökülür. Porşenləmə zamanı svab quyudibindən mütləq tədricən qaldırılmalıdır. Kövrək və zəif sementlənmiş qumlardan təşkil olunmuş məhsuldar layı açan quyunun mənimsənilməsi və sonradan istismarı, çoxlu qum axınları, quyudibi zonasında uçmaların əmələ gəlməsi, kəmərin deformasiyası, suların basqısı ilə mürəkkəbləşir. Odur ki, belə quyuların mənimsənilməsində zəruri və mütləq şərt quyudibində səlis depressiyanın yaradılmasıdır, yəni quyu işə səlis buraxılmalıdır. 1 2 3 4
111-ci şəkil. Porşen (sadə konstruksiyalı svab): 1-kanat asqısı; 2-yük ştanqı; 3- işlənmiş dərinlik nasosunun plunjeri; 4-rezinli qayışdan porşen-manjet 258
Bu halda ancaq laydan maye axını deyil, həmçinin hasilatı tədricən verilən həddə qədər artırmaqla quyudibi zonasının maksimum uçulması nəzərdə tutulur. Bu növ quyuların mənimsənilməsi əsasən aerasiya üsulu ilə aparılır. Bəzi quyuların aerasiyası eyni zamanda boruarxası fəzaya maye tökməklə aparılır ki, bu da quyudibində qumun çökməsinin qarşısını alır. Maye vurmaqla mənimsəmə prosesində quyunun məhsulundakı qumun faizini, quyunun verdiyi və vurulan mayelər fərqini daim izləmək lazımdır. Layın işləməsindən asılı olaraq verilən maye miqdarı ilə quyunun iş rejimini nizamlamaq lazımdır. Vurucu quyuların qazılmasından sonra olduğu kimi, onlara suyun vurulması prosesində də, quyudibi zonası keçiriciliyinin, deməli onun qəbulediciliyinin pisləşməsi baş verir. Keçiriciliyin belə aşağı düşməsi qazıma zamanı gilli məhlulun laya hopması, suvurma vaxtı mexaniki qarışıqların layda çökməsi və bir çox başqa səbəblər nəticəsində olur. Quyunun qəbulediciliyini bərpa etmək, eləcə də onu artırmaq üçün injeksiya quyularını vaxtaşırı mənimsəmək lazımdır. Vurucu quyuların mənimsənilmə üsullarına aşağıda adlarını çəkdiyimiz istismar quyularının quyudibi zonasına təsiretmə üsullarından əlavə, drenlənmə də aid edilir. Qabaqda təsvir olunan bütün üsullar drenlənməni də bura daxil etməklə, sulaşdırmada böyük rolu olan süzülmə səthini artırmaq məqsədini güdür.
Drenlənmə, quyudan maye ilə birlikdə mexaniki qarışıqlar çıxarmaq məqsədi güdən intensiv maye hasil etmə üsuludur. Laboratoriya tədqiqatlarının və eləcə də mədən məlumatlarının göstərdiyi kimi, drenlənmə prosesində layın içərilərinə doğru gedən drenaj kanallarının əmələ gəlməsi baş verir. Bu kanalların olması vurucu quyuların qəbulediciliyinin artmasına səbəb olur. Drenlənmə zamanı maye çıxarılmasını jelonka ilə dartaylama, svablama, dərinlik nasosu, kompressor üsulu və elektrik dalma nasosu ilə yerinə yetirirlər. Bu üsulların tətbiqi müxtəlif rayonlar üçün spesifikdir. Drenlənmənin davamı çıxarılan suyun tərkibindəki mexaniki qarışıqların faizindən asılıdır. Mədən təcrübəsinin göstərdiyi kimi, vurucu quyuların mənimsənilməsində xeyli effekt, eləcə də istismar quyularının quyudibi zonasına təsiretmədə olduğu kimi, kombinə edilmiş təsiretmə yolu ilə əldə edilir. Kombinə üsulu torpedləməni layın hidravlik yarılması ilə, hidravlik yarılmanı turşu işləməsi ilə, turşu ilə işlənməni drenləmə ilə birləşdirməkdən, hidroturşu yarılması və s. aparmaqdan ibarətdir.
259
VIII FƏSİL QUYULARIN FONTAN ÜSULU İLƏ İSTİSMARI § 1. QUYULARIN FONTAN VURMASININ ƏSASLARI
Quyuların istismarı zamanı laydan maye ilə qaz, yaxud təkcə qaz çıxarılır. Laydakı neftdə, adətən, müəyyən miqdarda qaz həll olur ki, bu da istər layda, istərsə də quyuda neftin hərəkəti zamanı təzyiqin düşməsi nəticəsində qismən neftdən ayrılır. Həmin qaz təzyiq altında olduğundan müəyyən enerjiyə malik olur. Laydan quyuya içərisində qaz həll olmuş neft ilə yanaşı sərbəst qaz da gəlir; bu, şübhəsiz quyudibi təzyiqinin qazın neftdə tam həllolma təzyiqindən az olduğu hala aiddir. Sərbəst qaz da təzyiq altında olduğundan müəyyən enerjiyə malikdir. Qazın enerjisi bir sıra hallarda neftin quyudan yerin üstünə çıxarılması, yəni quyunun fontan vurması üçün istifadə olunur. Laydan quyunun dibinə hər bir ton neftlə daxil olan enerji: Ç
4 K − + 0 0 ln
0 M (VIII.1) ifadəsi ilə tapılır; burada p
-quzudibi təzyiqi, atm ilə; p
— atmosfer təzyiqi (p 0 =1 atm);
γ —mayenin xüsusi çəkisi, kq/m 3 ilə;
Q 0 —atmosfer təzyqindəki qaz amili, m 3 /t ilə. Quyuağzından axan qazlı maye özu ilə Ç .
= 10 4 K .
− 0 + Q 0
0 ln
. 0 M (VIII.2) qədər enerji aparır; burada p q.a -quyuağzı təzyiqidir, atm ilə. Beləliklə, laydan daxil olan enerjidən
Ç = Ç
− Ç . = 10
4 K − . + Q 0 0 ln .
0 M (VIII.3) qədəri quyuda mayenin qaldırılmasına sərf olunur Əgər quyunun dibinə qaz heç gəlməzsə, onda quyuya vurulacaq qazın sərfini tapmaq üçün son düsturda Q 0 yerinə R 0 yazmalıyıq (R 0 - quyuya vurulacaq qazın sərfidir, m 3 /t ilə):
Ç %
= 10 4 #
− . + ^
0
0 ln
B .
$, (VIII.4) burada p qaz - quyuya vurulan qazın maye axınına qovuşduğu yerdə olan təziqdir, atm ilə. Quyu təkcə laydan gələn enerji hesabına fontan vurmaq üçün
Ç ≥ Ç
vur (VIII.5) 260
şərti ödənilməlidir. (VIII.3) və (VIII.4) düsturlarını nəzərə almaqla son bərabərsizlik belə yazılar: Q 0 ln
.
≥ ^ 0 ln B
.
(VIII.6) Aydındır ki, quyuya vurulacaq qazın sərfi (R 0 ) bir sıra amildən, o cümlədən qaldırıcının uzunluğundan (L), diametrindən (d), başmaq təzyiqindən (p baş ) asılıdır; onda son ifadə əslində belə yazılmalıdır: Q 0 ln
. ≥ ^
0 , N,
ş ,
. ln
ş
.
(VIII.7) Bu ifadədən görünür ki, quyunun fontan vurması laydan gələn qazlı mayenin və qaldırıcının parametrlərindən asılıdır. Layda və quyuda qazlı mayenin hərəkət qanunları başqa-başqa olduğuna baxmayaraq, qərarlaşmış axında hər iki hərəkət tənliyində mayenin və qazın sərfi eyni və quyudibi təzyiq qaldırıcının başmağındakı təzyiqə bərabər olmalıdır (qaldırıcının quyudibinədək endirildiyi nəzərdə tutulur). „Lay-qaldırıcı" hidrodinamik sistemın bir üzvünun işində dəyişiklik olan kimi, bu dəyişiklik o biri üzvün də işinə təsir göstərir və bu təsir, qərarlaşmış axın əmələ gələnədək davam edəcəkdir. Quyunun fontan vurması ehtimalı çox olmaq üçün elə şərait yaratmaq lazımdır ki, R 0 -ın qiyməti kiçik olsun. Bu isə qaldırıcının optimal rejimdə və daha çox dalma dərinliyində işlədiyi vaxt mümkündur. Qaldırıcının optimal rejim-boruların lazımi diametrdə olması; ən çox dalma dərinliyi isə- boruların quyudibinədək endirilməsi ilə əldə edilir. Beləliklə qaldırıcının başmağındakı təzyiqin quyudibi təzyiqinə bərabərliyini nəzərə alsaq, (VIII.6) düsturuna əsasən fontanvurma ehtimalı üçün Q 0 ≥^ 0 (VIII.8) şərtini yaza bilərik. Qaldırıcı optimal rejimdə işlədikdə qazın xüsusi sərfi A.P. Krılova görə belə tapılır: ^ 0
= 0,0077 « −10 ş −
¬ N 0,5 ş
− .
(VIII.9) burada d - qaldırıcının diametridir, düymə ilə.
Bu düsturla qaldırıcının quyudibinədək endirildiyi, yəni L=H, həmçinin başmaqdakı təzyiqin quyudibi təzyqinə bərabər olduğu güman edilir (burada L—quyunun ağzından süzgəcin üst dəliyinədək məsafədir, m ilə). Şübhəsiz ki, Ê d Ëa -ın az olması və quyunun uzun müddət fontan vurması üçün p
mümkün qədər az götürülməlidir. Deməli, quyuağzı təzyiq, qazlı mayeni quyunun atqı xəttinə axıtmaq üçün lazım olan minimal təzyiq qədər qəbul edilməlidir. (VIII.9) düsturuna bir də qaldırıcının diametri daxildir ki, bu haqda gələcək paraqraflarda bəhs edəcəyik. 261
Yuxarıdakı düsturlarda qazın neftdə həll olması nəzərə alınmayıbdır, halbuki neftdə qaz təzyiqə mütənasib olaraq həll olur və beləliklə mayenin qaldırılmasında qaz amilinin (Q 0 -ın) yalnız müəyyən hissəsi iştirak edir. p baş və p q.a təzyiqlər arasında 1 t neftdə həll olan qazın həcmi
Q p.q ° = D ş
+ .
2 (VIII.10) ifadəsi ilə tapılır; burada
α - qazın neftdə həll olma əmsalıdır; α ≠ const, lakin hesablamalarda adətən
α - nın qiyməti sabit qəbul edilir. Deməli, mayeni qaldırmaqda laydan gələn qazın orta hesabla e a.
°
qədəri iştirak etmir, onda mayeni qaldırmaqda iştirak edən qazın sərfi (bunu qazın effektli sərfi adlandırırlar) belə tapılır:
Q ef = Q 0 + D − Q p.q
° = Q
0 − D K
ş + .
2 M (VIII.11) Neftlə birlikdə su verən quyularda qaz amilini adətən neftə nəzərən hesablayır, yəni qaz amilini tapmaq üçün quyudan çıxan gündəlik qaz hasilatını gündəlik neft hasilatına bölürlər. Fontanvurma ehtimalından danışarkən hər bir ton neftə deyil, hər bir ton mayeyə düşən qaz amili nəzərdə tutulmalıdır:
Q üm
0 K1 −
100
M (VIII.12) burada Q
üm —mayenin ümumi hasilatına düşən qaz amili, m 3 /t ilə n su - suyun bütün mayeyə nisbətən faizlə miqdarıdır. Quyu neftlə bərabər su verəndə hər 1 t qaldırılan mayedə həll olunmuş qazın orta miqdarı Q h.q
= Q h.q
0 K1 −
100
M = D ş + . 2 K1 −
100
M (VIII.13) olar, bu halda effektli qaz amili: Q üm .ef
= Q 0 − D K ş + . 2 − 1M K1 −
100
M (VIII.14) ifadəsindən tapılır. Beləliklə, quyunun fontan vurması ehtimalını müəyyən etmək üçün (VIII.8) bərabərsizliyini aydınlaşdırmaq lazımdır. Həmin bərabərsizliyin sol tərəfinə (VIII.11), yaxud (VIII.14) ifadəsini, sağ tərəfinə isə (VIII.9) ifadəsini yazmaq lazımdır. Deməli, quyunun fontan vurması aşağıdakı bərabərsizlik zamanı mümkündur: &Q 0 + D # ş
+ .
2 − 1$' K1 −
100
M ≥ ≥ 0,0077 « −10 ş − . ¬ N 0,5 ş
− .
lg ş
. (VIII.15) Yuxarıda şərtləşdiyimiz kimi bu ifadə qaldırıcının quyunun dibinə endirildiyi, yəni p baş
q halı üçün yazılmışdır. 262
Bir sıra halda, xüsusən yenicə istismara verilmiş yataqlarda quyudibi təzyiqi qazın neftdə tamamilə həllolma təzyiqindən (p d ) yüksək olur. Bu halda qaz neftdən layda deyil, quyuda, daha doğrusu, quyudibindən müəyyən qədər yuxarıda ayrılmağa başlayır. Quyunun fontan vurması ehtimalını müəyyən etmək üçün belə hallarda da (VIII.15) ifadəsindən istifadə etmək olar, bu şərtlə ki, həmin ifadədə p baş əvəzinə p d yazılmalıdır, qaldırıcının uzunluğunu isə quyunun ağzından təzyiqin p d qiymətinə bərabər yerədək götürmək lazımdır, yəni = −
10
− N
(VIII.16) Fontan zamanı neftdən qazın ayrılması nəticəsində neft və mayenin xüsusi çəkisi dəyişəcəkdir. Bunu nəzərə almaq və hesablamanın dəqiqliyini artırmaq üçün yuxarıdakı düsturlarda neftin və qazın xüsusi çəkisinin orta qiymətini yazmaq lazımdır. (VIII.15) bərabərsizliyinin sol tərəfi effektli təsir edən qaz amili (Q ef ) adlanır, sağ tərəfi isə ^ 0 -dır, onda həmin bərabərsizlikdən aşağıdakı ifadəni yaza bilərik: Q ef = 0,77 ( −ℎ ) N 0,5
ℎ lg
. (VIII.17) burada L-qaldırıcının dərinliyi, daha doğrusu, quyunun ağzından doyma təzyiqinə müvafiq səviyyəyədək olan məsafədir, m ilə = 10 −
−
(VIII.18) γ op - qaldırıcı boruda hərəkət edən mayenin orta xüsusi çəkisidir, q/sm 3 ilə
= . (100
)+ .
100 ; (VIII.19) . =
. 2 , (VIII.20) burada γ n - qazsız neftin nisbi xüsusi çəkisi;
γ n.l - lay şəraitində neftin nisbi xüsusi çəkisi;
γ - lay şəraitində suyun nisbi xüsusi çəkisi; n su - quyudan çıxarılan mayedə suyun faizidir. (VIII. 18) tənliyini L-ə nəzərən həll etsək, = ℎ
+ ÒK ℎ 2 M 2 + Q ef N 0,5 0,77
ℎ lg
N ş
(VIII.21) ifadəsini alarıq.
təzyiq
= (− )
10 +
N (VIII.22) ilə tapılır.
263
(VIII.15) ifadəsi ilə hesablamanı sürətləndirmək məqsədi ilə həmin ifadənin sağ tərəfi d=2½″, p q.a
=2 atm və γ= 0,9 halı üçün nomoqram şəklində ifadə olunmuşdur (112-ci şəkil). Başqa diametrlər üçün xüsusi sərfin qiymətini tapmaqdan ötrü həmin nomoqramdan tapılmış qiyməti müvafiq sabit kəmiyyətlərə vurmaq lazımdır:
1″ qaldırıcı üçün 1,58-ə 1¼ qaldırıcı üçün 1,41-ə 1½ qaldırıcı üçün 1,29-a 2″ qaldırıcı üçün 1,12-yə 3″qaldırıcı üçün 0,912-yə 4″ qaldırıcı üçün 0,8-a
Yuxarıda, qaldırıcının optimal rejimdə işlədikdə qazın xüsusi sərfinin (VIII.9) ifadəsi ilə tapıldığını qeyd etmişdik. Həmin rejimdə qaldırıcıdan keçən mayenin optimal hasilatı isə:
Q opt
2500 N 3 ş − . 1.5
« −10 ş
− .
¬ 1,5
2,5 (VIII.23) ifadəsilə tapılır. Qaldırıcının maksimal hasilatı və qazın buna təvafüq edən xüsusi sərfi isə belə hesablanır:
= 2500 N
3
ş − . 1.5
0,5 1,5
, (VIII.24) Q maks = 0,0077 2 N
ş
− .
lg ş
. . (VIII.25) (VIII.23) ilə (VIII.24), həmçinin (VIII.9) ilə (VIII.25) ifadələrinin müqayisəsindən görünür ki,
=
−10 ş
− .
0,5
1,5
; (VIII.26) Q opt = Q maks
−10 ş
− .
0,5
1,5
(VIII.27) Aydındır ki, qaldırıcının diametrini seçərkən, onun maksimal maye hasilatını buraxa biləcəyini (VIII.24) ifadəsi ilə yoxlamaq olar.
10 20 40 60 80 100 200 400 600 1000 200 300
400 500
600 700
800 900
100 0 120 0 150
0 200
0 L =
250 0
0
4 6 8 10 20 30 40 60 80 P , at q 112-ci şəkil. 2½″ qaldırıcı üçün başmaq təzyiqi ilə qazın xüsusi sərfi arasında asılılıq |