A. X. Mirzəcanzadə, M.Ə.İskəndərov, M.Ə. Abdullayev, R. Q. Ağayev, S. M.Əliyev, Ə. C.Əmirov, Ə. F. Qasımov
Yüklə 3,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 91-ci şəkil. Vahid həcmi məsəmələrdə təzyiqdən asılı olaraq kondensatın düşməsi 217
- § 2. QAZ-KONDENSAT YATAQLARININ İŞLƏNMƏSİNİN ƏSASLARI
|
§
1. QAZ-KONDENSAT YATAQLARININ XÜSUSİYYƏTİ Buxar (qaz) doldurulmuş qabda sabit temperaturda təzyiqi artırarkən buxar əvvəlcə sıxılmağa başlayacaq və təzyiqin müəyyən qiymətində doymuş һalda olacaqdır. Təzyiqin artırılması davam etdirildikdə, buxar kondensat olmağa (mayeləşməyə) başlayacaq və bunun nəticəsində onun һəcmi azalacaqdır. Təzyiqin müəyyən qiymətində buxar tamamilə maye һalına keçəcəkdir. Bundan sonra təzyiqin artması һəcmin azalmasına çox az təsir edəcəkdir ki, bunu da nəzərə almamaq olar. Belə prosesə düz kondensləşmə (mayeləşmə) prosesi deyilir. Əgər bu qabdakı təzyiqi təzədən azaltmağa başlasaq, onda düz buxarlanma prosesi gedəcəkdir. Qaz-kondensat yataqlarında isə müstəsna olaraq tərs proses gedir, yəni yataqda təzyiq azaldıqda qazdan kondensat ayrılıb düşməyə başlayır. Belə һadisəyə əks kondensləşmə, yaxud retoroqrat kondensləşmə də deyilir. I kitabın III fəslində əks kondensləşmənin termodinamik izaһatı verilmişdir. Qaz-kondensat yataqları adi qaz yataqlarından aşağıdakı xüsusiyyətləri ilə fərqlənir: 1) yataq nisbətən daһa çox dərinlikdə (1500 metrdən çox) yerləşir; 2) yataq yüksək təzyiq və temperatura malikdir; 3) yataqda qaz-kondensat birfazalı (qaz) və ikifazalı (maye və qaz) һallarda ola bilər; 4) qazın tərkibində əsas olaraq metan olmasına (85—94%) baxmayaraq, onun tərkibində əlavə olaraq һeksandan başlamış kerosinin tərkibinə daxil olan daһa yüksək karboһidrogenlər də vardır. Yuxarıdakı xüsusiyyətlər qazın əks kondensləşmə xassəsinə malik olmasına səbəb olur. Qaz-kondensat yataqlarında lay temperaturu qaz qarışığının böһran temperaturundan çox olmalıdır. Qaz qarışığının tərkibindən, laydakı temperatur və təzyiqdən asılı olaraq, layda qaz-kondensat birfazalı və ikifazalı, doymuş və doymamış һallarda ola bilər.
216
Layda qaz-kondensatın ancaq qaz fazasında olması üçün lay temperaturunda kondensatın düşmə təzyiqi lay təzyiqinə bərabər, yaxud ondan çox olmalıdır. Lay təzyiqi kondensatın düşmə təzyiqinə bərabər olduqda qaz-kondensat doymuş һalda olacaqdır. Lay təzyiqi kondensatın düşmə təzyiqindən çox olduqda isə qaz-kondensat doymamış olacaqdır, yəni һəmin lay təzyiqində qaz fazasında yenə kondensat һəll edilə bilər. Layda birfazalı qaz-kondensat olduqda, laydan qaz-kondensatın çıxarılması ilə əlaqədar olaraq lay təzyiqi aşağı düşəcək və bu təzyiq kondensatın düşmə təzyiqinə bərabərləşdikdən sonra layda kondensat duşməyə başlayacaqdır. Lay təzyiqi aşağı düşdükcə orada düşən kondensatın miqdarı da artacaq, lakin müəyyən qiymətindən sonra lay təzyiqi azaldıqda düşən kondensatın miqdarı azalmağa başlayacaqdır. Deməli, elə bir təzyiq vardır ki, һəmin təzyiqdə qarışıqdan ən çox kon- densat
düşür. Həmin təzyiqə
maksimal kon- densləşmə təzyiqi deyilir. Misal üçün 91-ci şəkildə Qaradağ qaz- kondensat qarışığının labo- ratoriyada termodinamik tədqiqatının nəticələrindən biri verilmişdir. Laydan qaz-kondensat çıxarılarkən, lay təzyiqinin aşağı düşməsi nəticəsində qarışıqdan dü-şən kondensat һəcminin, məsamələrin ümumi həc- minə olan nisbətinin dəyişməsi (faizlə) əyrisi həmin şəkildə verilmişdir. Bu əyriyə görə lay təzyiqi təxminən 150 ata olduqda layda düşən kondensatın miqdarı maksimum qiymət alacaqdır. Qaz-kondensat yataqları istismar edildikdə trapda elə təzyiq yaratmaq lazımdır ki, orada düşən stabilləşmiş kondensatın miqdarı maksimum olsun. Həmin təzyiqə trapda maksimal kondensləşmə təzyiqi deyilir. Laboratoriya şəraitində aparılan termodinamik tədqiqat və quyuların tədqiqi nəticəsində Qaradağ yatağı üçün һəmin təzyiqin 60 ata-ya bərabər olduğu müəyyən edilmişdir. Yuxarıda, lay təzyiqi kondensatın 100 200 300 P, ama 0 1,0 2,0 3,0
V kon
× 100
91-ci şəkil. Vahid həcmi məsəmələrdə təzyiqdən asılı olaraq kondensatın düşməsi 217
düşmə təzyiqindən az olduqda, layda iki fazalı qaz-kondensatı olacağını qeyd etdik. Çox dərində yerləşmiş və qaz papağı olan neft laylarını ikifazalı qaz kondensat yatağı adlandırmaq olar. Belə yataqlarda qaz-neft sisteminin böһran temperaturu lay temperaturundan çoxdur, lay təzyiqi isə sistemin şeһlənmə təzyiqi ilə buxarlanma təzyiqi arasında olur, yəni lay təzyiqi qaz- neft sistemində kondensatın düşmə təzyiqindən az, buxarlanma təzyiqindən çox olur. Yuxarıda qeyd etdik ki, layda əkskondensləşmə һadisəsinin baş verməsi üçün lay temperaturunun qarışığın böһran temperaturundan çox olması lazımdır. Lakin bu һadisə temperaturun müəyyən qiymətinə qədər davam edə bilər. Layda olan qaz qarışığının tərkibindən asılı olaraq elə temperatur vardır ki, lay temperaturu һəmin temperaturdan çox olduqda qarışıq ancaq qaz fazasında ola bilər. Belə һalda izotermik genişlənmədə, yaxud sıxılma prosesində qarışıq ancaq birfazalı qaz һalında olacaqdır. Həmin temperatura krikonterm deyilir. Əgər lay temperaturu qarışığın krikonterminə bərabər, yaxud ondan çox olarsa, layda ancaq bir fazalı qaz olacaqdır və belə yataqlar özlərini qaz yataqları kimi aparacaqdır. Lay temperaturu qarışığın krikonterminə bərabər olduqda, qaz doymuş һalda, lay temperaturu krikontermdən çox olduqda isə qarışıq doymamış һalda olacaqdır. Deməli, lay temperaturu qarışığın böһran temperaturu ilə krikonterm arasında olduqda əkskondensləşmə һadisəsi baş verə bilər. Kondensatın tərkibinə propandan ağır olan karboһidrogenlər daxildir. Çıxarılan yağlı qazdan kondensat sabit temperaturda təzyiqin azalması və ya qazın soyudulması nəticəsində ayrılır. Bu һalda ilk növbədə ağır, sonra yüngül komponentlər kondensə olur. Yağlı qaz-kondensatın xüsusi çəkisi 20 4
temperaturu 18°C-dən 50°C-yədək, son qaynama temperaturu 140°C-dən 340°C-yədək, rəngi şəffaf və ya açıq olur. Qaz-kondensat yataqlarının һasilatı qaz-kondensat amili ilə qiymətləndirilir. Qaz-kondensat amili, isteһsal edilən qaz (normal şəraitdə) miqdarının stabilləşmiş kondensatın miqdarına olan nisbətinə deyilir. Qazda nə qədər çox kondensat olarsa, qaz-kondensat amili bir o qədər az olar. Bu amil, işlənmədə olan qaz-kondensat yataqları üçün 2000÷250000 m
arasında dəyişir. Qaz-kondensat yataqları işlənmə və istismar şəraitinə görə qaz və neft yataqlarından fərqləndiyi üçün yeni açılmış karbohidrogen yatağının təbiətini öyrənmək məqsədi ilə mədən və laboratoriya şəraitində aparılan tədqiqat nəticəsində əlavə olaraq aşağıdakı məlumat əldə edilməlidir: 218
1) kondensləşmə izotermini qurmaq üçün müxtəlif təzyiq və temperaturda ayrılan kondensatın miqdarı: 2) verilmiş temperatur rejimlərində kondensatın ayrılma və maksimal kondensləşmə təzyiqi; 3) müxtəlif kondensləşmə rejimində kondensatın tərkibi; 4) lay təzyiqinin düşməsindən asılı olaraq layda kondensat itkisi; 5) lay qazının tərkibi: 6) lay şəraitində qaz-kondensat sisteminin maye və qaz fazaları. Tədqiqat əsas olaraq iki temperatur rejimində aparılmalıdır. Kondensatın düşmə təzyqi lay temperaturunda, maksimal kondensləşmə təzyiqi isə lay və trapdakı temperaturda tədqiq edilməlidir. Qaz-kondensat yataqlarının 90%-ə qədəri 1500 m-dən artıq və təxminən 60%-ə qədəri 2100 m-dən artıq dərinlikdə yerləşir. ABŞ-da qaz-kondensat yataqlarının əksəriyyəti Teksas və Luizianada yerləşir. Qaz-kondensat amili 9000 m
və qazdakı kondensatın miqdarı 900 sm
, lay təzyiqi 400 atm olub, 2500 m dərinlikdə yerləşən belə yataqlar təzyiqin saxlanması üsulu ilə müvəffəqiyyətlə istismar edilir. Keçmiş SSRİ-də də xeyli miqdarda qaz-kondensat yataqları məlum idi. Belə yataqlara Qaradağ, Zirə (Azərbaycanda), Xarkov yaxınlığında Şebelenka və Poltava yaxınlığında Zaçepilov (Ukrayna), Qazlı, Hacı-Abad (Özbəkistanda), Korobki (Stalinqrad vilayətində), Stepanov, Bakeyev, Pesçanı, Umet (Saratov yaxınlığında), Qızıl-Qum (Türkmənistanda), Leninqrad, Kanev (Krasnodarda) və s. daxildir. Gələcəkdə qaz-kondensat yataqları daha çox kəşf ediləcəyini ehtimal etmək olar, çünki hal-hazırda yeni kəşfiyyat quyularının əksəriyyəti çox dərin laylara qazılır.
Qaz-kondensat yataqlarının işlənmə sistemi neft və qaz yataqlarının işlənməsindən, hər şeydən əvvəl məhsulun çıxarılması və onun fiziki emal edilməsi proseslərinin qarşılıqlı əlaqədə olması ilə fərqlənir. Müxtəlif ixtisaslı mütəxəssislərin idarə etdiyi texnoloji proseslərin vahidliyi, böyük kapital qoyuluşu, yüksək işlək təzyiq, məhsulun dağıdıcı və digər xüsusiyyətləri qaz-kondensat yataqlarının işlənmə sisteminin diqqətlə əsaslandırılmasını tələb edir. Qaz-kondensat yatağının sənaye əhəmiyyəti hər şeydən əvvəl qaz və kondensatın miqdarı ilə müyyən edilir. Əgər yataq lay təzyiqinin azalması hesabına istismar edilərsə, onda layda kondensatın bir hissəsi itə bilər. 219
Qaz-kondensat yataqları aşağıdakı üsullarla işlənə və istismar edilə bilər: 1) qazı yenidən laya vurmaqla lay təzyiqinin saxlanılması; 2) laya su vurmaqla lay təzyqinin saxlanılması; 3) lay təzyiqinin saxlanılmaması. Laydan maksimum kondensat almaq nöqteyi-nəzərindən, qaz-kondensat yataqları təzyiqin saxlanılması yolu ilə işlənilə bilər. Karbohidrogenli yatağın xarakteristikasına və texnoloji-iqtisadi mülahizələrə əsasən lay təzyiqinin saxlanılmasının zəruri olması müyyən edilir. Təzyiqin bir səviyyədə saxlanılmasını, yaxud bərpa edilməsini təmin etmək üçün laya müəyyən miqdar işçi agent, yəni quru qaz, hava yaxud su vurmaq lazımdır. Lay təzyiqini saxlamaq məqsədi ilə quru qazın geriyə vurulması üçün laydan çıxarılan yağlı qazdan seperasiya-adsorbsiya üsulu ilə kondensat ayrılır. Laya vurulan quru qazın həcmi laydan çıxarılmış yağlı qaz həcminin 30—100%-i qədər ola bilər. Laydan çıxarılan qazın həcmi laya vurulan qazın həcmindən çox olduqda, lay təzyiqi azalmağa başlayacaq, lakin təzyiqin aşağı düşmə tempi, təbii düşmə tempindən az olacaqdır. İşlənmənin başlanğıc dövründə yağlı qaz quru qazla tamamilə sıxışdırıldıqdan sonra, laydan çıxarılan qaz başqa məqsədlər üçün istifadə olunur. İşlənmənin başlanğıc dövrü 20 il çəkə bilər. Deməli, həmin dövrdə laydan ancaq kondensat çıxarılır, quru qaz isə yenidən laya vurulur. Ona görə bu üsul ancaq yatağın qaz ehtiyatı çox böyuk və qaz-kondensatın tərkibində çoxlu miqdarda kondensat olduqda və xalq təsərrüfatının qaza olan ehtiyacı başqa yataqların hesabına ödənilə bildikdə tətbiq edilə bilər. Misal üçün Amerikada bu üsul qazın tərkibində kondensatın miqdarı 53 sm
-dan çox olduqda tətbiq edilir. Təzyiqi saxlamaq üçün havadan istifadə etdikdə, istehlakçıları kondensatdan alınmış neft məhsulları və həm də qazla təchiz etmək olar. Lakin havadan istifadə etdikdə dövran sistemində partlayıcı qaz-hava qarışığı əmələ gəlir. Oksidləşmə prosesi gedir və atmosfer təzyiqli havanın sıxılması üçün çoxlu enerji tələb olunur. Digər tərəfdən, hava, istismar quyularında təzahür etdikdən sonra laydan çıxan hava-qaz qarışığının bir yanacaq kimi əhəmiyyəti azalır. Təzyiqin bir səviyyədə saxlanması üçün laya işçi agent kimi vurulan su, yaxşı yuyuculuq qabiliyyətinə malikdir, ucuz başa gəlir, lay ehtiyatı və enerjisindən tam istifadə etməyə imkan verir; lakin, laya su vurulması üçün injeksiya quyularının sayı çox götürülməlidir. Keçiriciliyi az olan laylar üçün lazım olan injeksiya quyularının sayı daha çox olur və onların mənimsənilməsi çətinləşir. Lay təzyiqinin saxlanması üsulunun əsaslandırılması üçün işlənmənin texniki və iqtisadi göstəriciləri müqayisə edilməlidir. 21-ci cədvəldə lay təzyiqini saxlamaq üçün qaz və ya su 220
vurulmasının bəzi göstəriciləri verilmişdir (cədvəl A.S.Velikovski və V.V.Yuşkindən götürülmüşdur). 21-ci cədvəldə verilən məlumat şərtidir, çünki şəraitdən asılı olaraq vurulan su və qazın qiyməti və hasil olan kondensatın miqdarı dəyişə bilər. Hər halda 21-ci cədvələ əsasən laya su vurulduqda, əlavə hasil olan kondensatın maya dəyərinin daha aşağı olduğunu görürük. Bundan əlavə laya su vurduqda yatağın qaz məhsulundan da istifadə edə bilərik. Hər iki halda lay təzyiqinin saxlanması üçün böyük əsaslı xərc tələb olunacaqdır və həmin əsaslı xərcdən istifadə etmək üçün vaxt lazımdır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, layda təzyiq düşməsini saxlamaqla kondensat itkisinin qarşısı tamamilə alınmır. Bunu aşağıdakı səbəblərlə izah etmək olar: 1) laya vurulan qazın (suyun) həcmi laydan çıxarılan qazın həcminə bərabər olmur; 2) sıxışdırma prosesi layı tamamilə əhatə etmir; 3) tam sıxışdırmaq olmur, yəni vurulan işçi agent yağlı qazı məsamələrdən tamamilə sıxışdıra bilmir. Layda təzyiqin saxlanılması yolu ilə kondensat hasil edildikdə, layın kondensat ehtiyatının 85%-ə qədərini almaq olur. Laya vurulan quru qazın həcmi laydan çıxarılan yağlı qazın həcmindən çox olduqda, kondensat ehtiyatından istifadə etmə əmsalı artır. Misal üçün laya vurulan qazın həcmi laydan çıxarılan qazın həcmindən 1,8 dəfə çox olduqda, layın kondensat ehtiyatından istifadə etmə əmsalını 92%-ə çatdırmaq olar. Laydan yağlı qaz çıxarıldıqdan sonra işlənmə adi qaz yataqlarında olduğu kimi aparılır. Yuxarıda qaz-kondensat yataqlarında təzyiqin saxlanması üsullarından danışdıq. Lakin qaz-kondensatın tərkibində ağır komponentlərin miqdarı az olduqda, xalq təsərrüfatı üçün qazın tez çıxarılması lazım gələrsə, yaxud yatağın ehtiyatı az olarsa, qaz-kondensat yataqları adi qaz yataqları kimi, yəni lay təzyiqi saxlanılmadan istismar edilir. 221
Şərait
Tərkibində ağır komponentlər (
kondensat yataqları orta tərkibl
i yüksək
tərkibli Lay təzyiqi, atm ilə Lay temperaturu,
ilə
Lay qazında ağır komponentlərin miqdarı
,
С sm 3 /m 3 ilə
L ay a q az vu ru ldu qd a Lay təzyiqi saxlanıldıqda çıxarılan kondensatın miqdarı, sm 3 /m 3 ilə
Lay təzyiqi saxlanılmadıqda çıxarılan kondensatın miqdarı, sm 3 /m 3 ilə
Təzyiqin saxlanılması nəticəsində itən kondensatın miqdarı, m 3 ilə
1 m 3 məsamələr həcminə vurulması lazım gələn qazın miqdarı,
ilə
Lay təzyiqi saxlanıldıqda 1 m 3 məsamələr həcmindən əlavə hasil olan kondensatın miqdarı, l ilə 1 t əlavə kondensatın çıxarılması üçün vurulması lazım gələn qazın həcmi, m
ilə
1000 m 3 vurulan qazın qiyməti, man ilə 1 t əlavə kondensant almaq üçün vurulan qazın qiyməti,
Lay a su vurulduqda 1 t su vurulduqda laydan sıxışdırılan qazın həcmi, m
ilə
1 m 3 məsamələr həcmindən əlavə hasil olan kondensatın miqdarı, l ilə 1 t əlavə kondensantın hasil edilməsi üçün lazım olan suyun miqdarı,
ilə
1 t vurulan suyun qiyməti, man. ilə 1 t əlavə kondensantın hasil edilməsi üçün lazım olan suyun qiyməti, man.
ilə 230
73 120
110
75
35
220
77
3800
15 530
220
8,1
180
1,5
270 400 120
300
255 150
105
270
284
12500
20 250
270
28,4
47
2,0
94 222
Qaz yataqlarının işlənməsi haqqında V fəsildə danışıldı. Burada biz qaz-kondensat yatağını istismar edərkən lay təzyiqi aşağı düşdükdə layda gedən prosesləri izah edək. Qaz-kondensat yataqlarında gedən proseslər özünün bəzi xüsusiyyətlərinə görə neft yataqlarında həll olmuş qaz rejimində gedən prosesə oxşayır. Həll olmuş qaz rejimində əvvəlcə lay təzyiqi neftin qazla doyma təzyiqinə bərabər olur. İstismar zamanı quyudibi təzyiqi neftin qazla doyma təzyiqindən az götürüldüyü üçün, layda neftdən qaz ayrılacaq və həmin qaz laydan quyudibinə neftin hərəkət etməsində iştirak edəcəkdir. Zaman keçdikcə layın neftlə doyma əmsalı azalacaq, qazla doyma əmsalı isə artacaqdır. Ona görə də həll olmuş qaz rejimində hidrodinamik hesablamalar aparıldıqda Vikov və Botsetin əyrilərindən istifadə edilir. Qaz-kondensat yataqlarında da lay təzyiqi bir səviyyədə saxlanılmadıqda yuxarıda təsvir olunan prosesə oxşar proses gedir. Əvvəlcə lay təzyqi qazın kondensatla doyma təzyiqinə, yəni kondensatın düşmə təzyiqinə bərabər olur. Quyuları işə salmaq üçün dib təzyiqi lay təzyiqindən kiçik götürüldüyündən layda əvvəlcə quyudibinə yaxın zonada qazdan kondensat düşməyə başlayacaq və zaman keçdikcə kondensatın düşmə zonası genişlənəcək, layın
kondensatla doyma əmsalı artacaq, qazla doyma əmsalı isə azalacaqdır. Lakin həll olmuş qaz rejimindən fərqli olaraq, burada hərəkətetdirici qüvvə qazdan ayrılan kondensatın enerjisi deyil, qazın öz elastiklik enerjisi olacaqdır. Qaz-kondensat yatağını üç zonaya ayırmaq olar. Birinci, yatağın konturuna yaxın olan zona olacaqdır. Həmin zonada lay təzyqi kondensatın düşmə təzyiqinə bərabər və yaxud ondan çox olduğundan qazdan kondensat ayrılmayacaqdır. İkinci zonada qazdan kondensat ayrılmağa başlayacaqdır. Deməli, birinci zona ilə ikinci zona arasındakı sərhəddə lay təzyiqi kondensatın düşmə təzyiqinə bərabər olacaqdır. Lakin, ikinci zonada qazdan kondensatın ayrılmasına baxmayaraq layın kondensatla doyma əmsalı az olduğundan o, layda hərəkət etməyəcəkdir. Üçüncü zonada isə layın kondensatla doyma əmsalı kifayət qədər böyuk olduğundan layda kondensat hərəkət etməyə başlayacaqdır. Üçüncü zona quyudibinin yaxınlığında olacaqdır. Əlbəttə, ikinci və üçüncü zonalar zamandan asılı olaraq genişlənəcəkdir. Müəyyən zaman keçdikdən sonra layın konturunda təzyiq sabit qalmadıqda birinci zona olmayacaqdır. Üçüncü zonada kondensatın hərəkətinin layın kondensatla doyma əmsalının müəyyən qiymətindən sonra baş verəcəyini yuxarıda söylədik. Bunu biz 71-ci b şəklindəki əyrilərdən görürük. Həmin əyrilərə görə layın su ilə doyma əmsalı ən azı 20 % olduqda layın su üçün faza keçiriciliyi k su =0 olur, yəni su hərəkət etmir. Deməli, layda suyun hərəkət etməsi üçün layın su ilə doyma əmsalı ən azı 20% olmalıdır. Eyni hadisəni qaz-kondensat yatağı üçün də söyləmək olar. Lakin 71-ci b şəklində verilmiş əyrilər layda su ilə karbon qazı hərəkət etdikdə alınmışdır; su ilə karbon qazı bircinsli olmadığına 223
görə, onların arasındakı səthi gərilmə qüvvəsi çox olduğundan layda qalıq (əlaqəli) suyun faizi çox olur. Keçiriciliyi az olan qaz yataqlarında əlaqəli suyun faizinin bəzən 60-a çatdığını 70-ci b şəklindən görürük. Lakin, kondensatla qaz bircinsli olduqlarından onların arasında səthi gərilmə qüvvəsi çox az olacaqdır; ona görə də layın qalıq kondensatla doyma əmsalının çox az olacağını ehtimal etmək olar (bu məsələ hələ kifayət qədər öyrənilməmişdir). Qaz-kondensat yataqları lay təzyiqi saxlanılmadan istismar edildikdə layda itən kondensatın faizi 30 ilə 60 % arasında dəyişir. Layda təzyiqin aşağı düşmə tempi az olduqda kondensat itkisi də az olur. Məsamələrin kondensatla doyma əmsalının dəyişmə sürətini tapmaq üçün M.Masket tərəfindən verilmiş aşağıdakı tənliyi həll etmək lazımdır: N¨ N
2_ ^ℎ
N
NP N , (VI.1) burada q — quyunun qaz debiti; h — layın qalınlığı;
— quyudan məsafəsi r olan nöqtədə təzyiq qradiyenti; s — atmosfer şəraitində vahid həcm qazda kondensatın həcmidir. Qaz-kondensat yataqlarında istismar quyularının sayı qaz və kondensatın ümumi plan hasilatı, istismarda olan quyuların orta debiti əsasında təyin edilir. Quyuların debitini müəyyən etdikdə, layda təzyiqin həddindən artıq düşməsinə, kollektorun pozulmasına, quyudibi zonada kondensatın çox düşməsinə, hidrat əmələ gəlməsinə yol verilməməlidir. Quyu gövdəsində qazın hərəkət surəti əmələ gələn kondensatın yer üzərinə çıxarılmasını təmin etməlidir. Laya süni təsir göstərildikdə istismar quyuları bərabər şəbəkə sxemi üzrə yerləşdirilə bilər. İnjeksiya quyuları ilə istismar quyuları arasındakı məsafəni çox götürdükdə, yağlı qazın sıxışdırılması daha effektiv olur. Qaz-kondensat yatağının işlənmə layihəsini verdikdə hər şeydən əvvəl yatağın qaz-kondensat ehtiyatı və lay şəraitində karbohidrogenlərin halı mümkün qədər böyuk dəqiqliklə aydınlaşdırılmalıdır. Bundan istifadə edərək qaz-kondensat hasilatının, ilk emal sxemi və məhsulun istifadə yolları müəyyən edilir. Laya quru qazın geri vurulması üçün dövran prosesinin texniki-iqtisadi cəhətcə səmərəliliyi və injeksiya quyularında quyuağzı təzyiq müəyyən edildikdən sonra istismar və injeksiya quyularının sayı təyin edilir. Bu məqsədlə kəşfiyyat, konturlayıcı və məhsul verməyən quyulardan istifadə edilməsi də nəzərdə tutulmalıdır. Quyuları yataq üzrə yerləşdirdikdə yatağın geoloji xüsusiyyətləri və quru
qazın yağlı qazı yuma qabiliyyəti nəzərə alınmalıdır. Təcrübədə vurulan qazın həcmi çıxarılan qazın həcmindən 10—15% az olur. Bu, separasiya və emal zamanı kondensatdan ayrılan həll olmuş qazla
224
mədənin daxili ehtiyaclarına sərf olunan qaz və itkilərlə əlaqədardır. Qazın bir hissəsi məhsuldar layın yüksək məsaməli hissəsində toplanır. Bundan başqa yeraltı qaz itkiləri də mümkündür. Lay təzyiqinin bərpa edilməsinə müəyyən dərəcədə kontur sularının hərəkəti də kömək edir. Laya vurula bilən qazın miqdarını analitik hesablamaq çətindir, çünki injeksiya quyularına vahid ağız təzyiqində vurulan qazın miqdarı böyük sərhəddə dəyişir. İnjeksiya quyularının qəbuletmə qabiliyyəti təcrübi yolla tapılır. İnjeksiya quyularının qəbuletmə qabiliyyətini artırmaq məqsədi ilə qazla yuma üsulundan, turşu ilə işlənmə üsulundan, hidravlik yarmadan, torpedalama və s-dən. istifadə etmək lazımdır. İlk təxmini texnoloji hesablamalar qaz-kondensat yatağının işlənməsindən alınan təcrübi və istehsal məlumatları əsasında dəqiqləşdirilir. Neft və qaz yataqlarına nisbətən qaz-kondensat yataqlarının planlı işlənməsi xeyli çətinliklər törədir. Onların işlənmə layihəsini tərtib etmək üçün hələlik düzgün və elmi surətdə əsaslandırılmış üsul yaradılmamışdır. İşlənmə variantlarının seçilməsində kapital qoyuluşu, istismar xərcləri və məhsulun maya dəyəri kimi iqtisadi amillərin həlledici əhəmiyyəti vardır. İşlənmə layihəsinin müxtəlif variantlarını texniki-iqtisadi göstəricilərə görə müqayisə edib, ən səmərəli variant seçilməlidir.
Yüklə 3,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|