A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
§ 1. AZƏRBAYCAN MÜHARİBƏ EDƏN DÖVLƏTLƏRİN
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 2. MÜXTƏLİF PARTİYA VƏ TƏBƏQƏLƏRİN MÜHARİBƏYƏ MÜNASİBƏTİ
|
§ 1. AZƏRBAYCAN MÜHARİBƏ EDƏN DÖVLƏTLƏRİN
PLANLARINDA
1914-cü ilin iyununda bəşəriyyət tarixində öz miqyası və qurbanlarına görə o vaxtadək misli görünməmiş müharibə - Birinci dünya müharibəsi başlandı. Müharibənin başlanmasının səbəbkarları onun iştirakçısı o lan bütün aparıcı dövlətlər - Almaniya, İngiltərə, Fransa, Avstriya, Macarıstan və Rusiya idi. Lakin İngiltərə, Rusiya və digər dövlətləri sıxışdıraraq, silah gücünə dünyanı yenidən bölüşdürüb pay almağa can atan Almaniya müharibənin başlanmasında əsas rol oynadı. Müharibə Avstriya-Macarıstan ordusunun Serbiyaya qarşı yürüşü ilə başladı. Serbiya ilə müqaviləsi olan Rusiya iyunun 19-da (avqustun 1-də) ümumi səfərbərlik keçirdi. Buna cavab olaraq Almaniya Rusiyaya müharibə elan etdi. Rusiyanın Antanta üzrə müttəfiqləri - Fransa və İngiltərə Alman iyaya qarşı çıxd ı. II Vilhelmin ordusu Belçika ərazisindən Fransaya soxuldu. Rusiya Şərqi Prussiyada hücuma başladı. Tezliklə Yaponiya Antanta, Türkiyə isə Almaniya- Avstriya bloku ilə birləşdi. Müharibənin gedişində İtaliya və Ru mın iya Üç lər ittifaq ı, A BŞ və digər dövlətlər isə Antanta tərəfindən əməliyyatlara qoşuldu. Döyüşən bloklardan hər b iri ö z məqsədlərini güdürdü. Müharibənin başlanmasının həlledici amili müstəmləkələr və təsir dairələri üstündə Almaniya və İngiltərə arasındakı barışmazlıq olsa da, digər iştirakçı dövlətlər arasında da mühüm ziddiyyətlər var idi. Rusiya və Almaniya Konstantinopol və boğazlar üstündə, Türkiyə və Rusiya Qərbi Ermənistan və Konstantinopola görə, Rusiya və Avstriya Balkanlarda hökmranlıq uğrunda mübarizədə b ir-b iri ilə rəqabət aparırdı. Xeyli ölkələri əhatə etmiş və qlobal xarakter almış ziddiyyətlərin mürəkkəbliyi və rəngarəngliyi üzündən müharibə öz qanlı qəsbxanasına 38 ölkəni cəlb edərək dünya müharibəsinə çevrildi. Qafqaz, ilk növbədə isə neft Azərbaycanı da Almaniyanın müdaxilə plan larına daxil idi. İngilis, fransız və alman kapitalları arasında Bakı neft sənayesində hökmranlıq uğrunda başlayan və ilk dövrlərdə Rusiya neft ticarətində almanların nüfuzunun güclənməsinə gətirib çıxaran rəqabət nəticə etibarilə Azərbaycanın neft istehsalında əsas mövqeləri ələ keçirən rəqiblər tərəfindən alman kapitalının sıxışdırılması ilə başa çatdı. Neft istehsalı uğrundakı mübarizədə itirilmiş mövqeləri geri qaytarmaq cəhdləri ilə yanaşı, inhisarçı alman burjuaziyasının ideoloqları Skandinaviyadan İran körfəzinədək çox böyük əraziləri əhatə etməli olan "ümumalman reyxi" yaradılması proqramını işləy ib hazırlayırdılar 1 . Almaniyanın hökumət məmuru Rudolf Martin hələ müharibədən xeyli
134 əvvəl, 1907-ci ildə nəşr etdirdiyi "Berlin-Bağdad" adlı kitabında almanların hakimiyyəti altında Bakı və bütün Qafqazı əhatə edəcək "Tiflis canişinliyi" yaradılmasını Almaniya və Rusiya arasındakı gələcək müharibənin məqsədlərindən biri ad landırırd ı 2 . Müharibə ərəfəsində Almaniyadan Rusiyaya, o cümlədən də Zaqafqaziyaya çoxlu kəşfiyyatçılar qrupu göndərilmişdi. Onlar alman firmalarının bu diyardakı şöbələrində və müxtəlif alman mədəni-maarif cəmiyyətlərində fəaliyyət göstərərək, əhali arasında təşviqedici ədəbiyyat yayır, mü xtəlif təxribat işləri aparırdılar. Alim, səyyah və s. adlar altında Almaniyadan Rusiyaya gələn şəxslər də kəşfiyyatçılıq fəaliyyəti ilə məşğul olurdular. Bütün bu fəaliyyətin təşkil və əlaqələndirilməsində qraf fon Şulenburq başda olmaqla Tiflisdəki Almaniya konsulluğu, habelə Ərzurumdakı alman kon sulu Edqar Andres böyük rol oynayırdı 3 . Bu alman casusları Almaniyanı Zaqafqaziya xalqının müdafiəçisi, müstəqilliyinin tərəfdarları kimi təqdim edirdilər. Almaniya Cənubi Azərbaycanda da öz təsirini möhkəmləndirmək üçün, Rusiyanın buradakı mövqeyini zəiflətməyə çalışaraq, bu bölgənin strateji əhəmiyyətini nəzərə alıb, nüfuzlu yerli dairələrlə sıx əlaqələr qurmağa can atırdı. Alman kapitalı burada ticarət-sənaye kompaniyaları yaratmağa başladı. Bağdad dəmir yolunun bir qolu olacaq Bağdad-Həmədan-Tehran xəttinin alman sənayeçiləri tərəfindən hazırlanmış layihəsi onların planlarında az rol oynamırdı. Bu planların həyata keçirilməsində Almaniyanın iqtisadi və siyasi plasdarmı, sonra isə hərbi müttəfiqi olmuş Türkiyəyə mühüm yer verilirdi. Alman bankları ilk növbədə təkcə Türkiyə hökumətinin maliyyə təşkilatlarına rəhbərlik etməklə kifayətlənmirdilər, burada alman siyasətinin icraçısı rolunda çıxış edən "Döyçe bank" - "Almaniya bankı" isə Türkiyə iqtisadiyyatında aparıcı rol oynayırdı 4 .
ilin əvvəlində alman generalı Liman fon Sanders Türkiyə silahlı qüvvələrinə başçılıq etməyə başladı. Onunla birlikdə Türkiyəyə gəlmiş alman zabitlərinin böyük bir qrupu orduda mühüm vəzifələr tutmuşdular. Türkiyənin hərbi naziri, bir neçə il Türkiyənin hərbi attaşesi kimi Almaniyada yaşamış Ənvər paşa II Vilhelmlə şəxsən dost idi. Daxili işlər naziri Tələt paşa və hakim "İttihad və tərəqqi" Partiyasının bir çox digər xadimi də almanpərəst mövqe tuturdular. Almaniya Yaxın və Orta Şərqdə öz qəsbkarlıq planlarını həyata keçirmək, bu bölgədə İngiltərənin mövqelərinə zərbə vurmaq, habelə Qafqazı tutmaq üçün Rusiyaya qarşı Türkiyədən istifadə etmək niyyətində idi. Özünün mənafeyi ilə bağlı planları olan Türkiyə müharibəyə qoşularaq onu cihad elan etdi və bütün dünya müsəlmanlarını köməyə çağırdı. Qafqaz, Orta Asiya, Krım və Volqaboyunun istilası Turan imperiyasının yaradılması işinin məhək daşı idi. Gənc Türklər Partiyasının görkəmli nümayəndəsi Rifat Mövlanzadənin məlumatlarına, görə, hərbi nazir Ənvər paşa gənc türklər liderlərinin müşavirəsində bildirmişdi ki, Almaniyanın köməyi ilə biz təkcə Makedoniyanı deyil, həm də Qafqaz və Misiri tutacaq və "İttihad və tərəqqi" Partiyasının hakimiyyətini dünyada ən güclü imperiyaya çevirəcəyik. Hərbi əhvali-ruhiyyənin qızışdırılması antirus kampaniyası ilə. tacir, zəvvar və b.
135 sifətlərlə Zaqafqaziyaya gələn müxtəlif emissarların apardıqları pantürkizm və panislamizm təbliğatı ilə müşayiət olunurdu. Zaqafqaziyanın sonrakı statusuna gəldikdə isə, Türkiyə höku məti gürcülərə özünün qalib gələcəyi təqdirdə müstəqil Gü rcüstan dövlətinin yaradılacağın ı vəd etmişdi 5 . Gənc türklər hələ 1908-ci ildə daşnaklarla danışıqlara başlamışdılar. 1914-cü ildə Ərzu ru mda keçirilən daşnak qurultayında "İttihad və tərəqqi" Partiyasının nü mayəndələri daşnaklara Türkiyənin ermən ilər yaşayan və müharibə nəticəsində Zaqafqaziyanın Rus iyadan alınacaq hissələrini özündə birləşdirəcək mu xtar ermən i dövləti yaradılmasını təklif etmişdilər. Lakin daşnaklar gələcəkdə Türkiyə əleyhinə q iyamı bundan üstün tutdular və beləliklə də öz xalq larının sonrakı taleyin i miüəyyənləşdirdilər. Türkiyə Rusiya ilə müharibədə Zaqafqaziya və Dağıstandakı müsəlman xalq larının kö məyinə ü mid bəsləyirdi. Lakin müharibənin əvvəllərində Türkiyə hökuməti Azərbaycanın müstəqilliyinə dair heç bir vəd vermir, onun gələcək Turan imperiyasının tərkib inə qatılmasın ı plan laşdırırdı. Türkiyənin müharibəyə girməsi A lmaniyanın mənafeyinə cavab verird i, çünki bu, rus ordusunun xeyli qüvvəsini Qafqaz cəbhəsinə cəlb etməklə almanların Avropa cəbhələrindəki hərəkətini as anlaşdırırd ı. 1914-cü il oktyabrın 29-da türk və alman gəmiləri Sevastopol, Odessa, Novorossiysk və Feodosiyanı atəşə tutdu. Elə həmin gün alman "Breslau" kreyseri Kerç boğazından çıxış yolunu minaladı. Bu hərəkətlərə cavab olaraq, Rusiya oktyabrın 31-də rəs mi surətdə Türkiyəyə müharibə elan etdi. Türkiyə öz hərbi qüvvələrin i bir neçə cəbhədə - Qafqaz və Suriya-Fələstin cəbhələrində, Şərq i Frakiyada, İranla sərhəddə və b. yerlərdə cəmləşdirmişdi 6 . La kin ən iri hərbi qüvvələr Qa fqaz cəbhəsində yerləşdirilmişdi. Buradakı hərbi əməliyyatlarda ü mu mi sayı 190 min nəfər olan 3-cü ordu iştirak edirdi. Türkiyənin malik olduğu 40 piyada div iziyasından 11-i bu ordunun tərkibində id i. 3-cü türk ordusuna qarşı duran Qa fqaz rus ordusunun qoşunları 5 q rupdan ibarət idi və Batumdan Urmiyaya (Cənubi Azərbaycana) qədər 100 km-dən artıq cəbhə xətti boyunca səpələnmişdi. Noyabrın əvvəllərində 3-cü ordu Ərzuru m-Sarıqamış istiqamət lərindən hücuma keçdi. Batum vilayətinə girdi və Acarıstanadək irəliləməyə nail o ldu. Burada ruslara qarşı qalxmış müsəlman acarlar onları sevinclə qarşılad ılar. İlk uğurlardan ruhlanan və buna böyük əhəmiyyət verən Ənvər paşa orduya komandanlığı şəxsən öz üzərinə götürdü və böyük hücuma başlamaq əmrini verdi. Türklərin bilavasitə vəzifəsi Qars və Sarıqamış arasında rus qoşunlarını məğlub etmək idi. Burada rusların da məntəqəsi yerləşirdi. Bu əməliyyatın uğurla qurtaracağı təqdirdə Zaqafqaziyanın istilası əslində həll edilmiş olardı. 1914-cü il dekabrın 9-dan 1915-ci il yanvarın 5-dək Sarıqamış istiqamətində yolsuzluq və sərt şaxtalar kimi çox ağır şəraitdə rus və türk qoşunları arasında döyüşlər gedirdi.
136 9-cu türk korpusu Sarıqamışda ruslara hücum etdi, eyni zamanda 10-cu korpus Sarıqamış və Qars arasında dəmir yol xəttini kəsdi. Elə bu vaxt şimal cəbhəsində ruslar Ərdahandan vurulub çıxarıldı. Çar hökuməti kömək üçün müttəfiqlərə müraciət edərək türklərin diqqətini Qafqaz cəbhəsindən yayındırmaq xatirinə hücum təşkil, etmələrini xahiş etdi. Tezliklə rus ordusunun qərargah rəisi general N.Yudeniçin başladığı əks hücum, habelə ağır hava şəraiti və türk qoşunlarının yorğunluğu nəticəsində 9-cu türk korpusu Sarıqamış yaxınlığ ında darmadağın edild i. Türkiyə əsgərlərinin xeyli hissəsi soyuqdan və aclıqdan öldü, 3500 nəfəri isə əsir götürüldü. Ümumiyyətlə, Sarıqamış əməliyyatında Türkiyə döyüşlərdə iştirak etmiş qüvvələrinin 86%-dən çoxunu itirmişdi. Sarıqamışdan sonra Qafqaz cəbhəsindəki döyüşlərin gedişində həlledici dönüş başlandı. 1915-ci ilin yazında ennəni silahlı dəstələrinin kömək göstərdiyi rus qoşunları Şərqi Türkiyənin ermən ilər yaşadığı ərazisinə soxu ldular. Eyni zamanda daşnaklar yerli ermənilərin türklərə qarşı üsyan qaldırmalarına nail oldular. Buna cavab olaraq Türkiyə hökuməti ermənilərin kütləvi surətdə köçürülməsini əmr etdi. Bu deportasiyanın gedişində xeyli miqdarda dinc əhali zərər çəkdi. Eyni zamanda general Lyaxovun rus dəstələri Batuma girərək türklərə kömək göstərdiy inə görə acar əhalisin in 90% -ni qırd ı 6 . Qafqaz cəbhəsindəki döyüşlərlə bir vaxtda Türkiyə qoşunları rusların diqqətini Qafqaz cəbhəsindən yayındırmaq ümidi ilə Cənubi Azərbaycan ərazisinə girdilər, beləliklə də İranın bitərəfliyi pozuldu. Almaniya və Türkiyənin məqsədi İranda ingilis və rusların təsirini puça çıxarmaq, habelə onun ərazisindən Cənubi Qafqaza soxulub ilk növbədə Bakını tutmaq idi. Türk ekspedisiya korpusu Ənvər paşanın dayısı Xəlil bəyin komandanlığı altında 1915-ci il yanvarın 1-də Təbrizi, apreldə isə Urmiyanı ələ keçirdi. Eyni zamanda İranın almanpərəst əhvali-ruhiyyəli hakim dairələri Cənubi Azərbaycandakı bəzi şahsevən tayfaları ilə əlaqə yaradaraq, onlardan rus qoşunlarına qarşı mübarizə üçün
silahlı dəstələr formalaşdırd ılar. Gənc türklər hərəkatının görkəmli xadimi, "İttihad və tərəqqi" partiyasının Azərbaycan və Qafqaz üzrə baş müfəttişi təyin olunmuş Ömər Nəcib Azərbaycanın şimal və cənub hissələrinin Türkiyənin himayəsi altında tezliklə birləşdiriləcəyi ü midilə Təbrizdə Cənubi Azərbaycan xan nəsillərindən olanların siyahısını tutmağa başlamışdı. Lakin bu planlar baş tutmadı. 1915-ci il yanvarın sonunda rus qoşunları hücuma keçib Təbrizə girdilər. Dilman döyüşündə Xəlil bəyin korpusu əzildi və tezliklə Cənubi Azərbaycandan sıxışdırılıb çıxarıldı. Bunun ardınca rus ekspedisiya korpusu general Bara- tovun komandanlığı altında Həmədan və Rumu tutub İsfahana yaxınlaşdı. Bundan əvvəl isə İranın cənubuna ingilis qoşunları çıxarılmışdı 7 . 1916-cı ilin yazında bütün Qafqaz cəbhəsi boyunca rus qoşunlarının Ərzurum və Trabzonun tutulması ilə başa çatan hücumu başlandı. Lakin rus qoşunlarının cəbhədəki sonrakı hücumu Rusiyanın bu bölgədə mövqelərinin gücləndirilməsindən çəkinən və Tür- kiyənin tamamilə darmadağın edilməsinə yol verməməyə çalışan İngiltərə və Fransa hökumətlərinin təzyiqi altında dayandırıldı.
137 Qafqaz cəbhəsində müharibə ço x ağır şəraitdə gedirdi. Sərt iqlim şəraiti, nəqliyyatın yarıtmaz vəziyyəti, silah çatışmazlığı, bir ço x zabit və generalların səriştəsizliyi və s. bütün bunlar böyük məhrumiyyətləri və canlı qüvvə itkilərini şərtləndirirdi. Cənubi Qafqazın əvvəlcə hərbi əməliyyatlar meydanına, sonra isə cəbhəyanı bölgəyə çevrilməsi diyarın siyasi vəziyyətinə və iqtisadi həyatına xeyli zərər vururdu. Mərkəzi Rusiya ilə əlaqələr pozulmuşdu, bu da diyarın zəruri ərzaqla təchizatını çətinləşdirirdi. Qara dəniz limanlarının bağlanması və neft məhsulları ixracının dayanması üzündən neftin qiyməti aşağı düşmüşdü. Türkiyənin ermənilər yaşayan vilayətlərindəki hərbi əməliyyatlar nəticəsində yüz minlərlə erməni rusların himayəsi altında İrəvan, Yelizavetpol və Bakı quberniyaları ərazisinə axışdı.
MÜNASİBƏTİ
Birinci Dünya müharibəsinin başlanması Azərbaycan cəmiyyətinin müxtəlif təbəqələrində kifayət qədər ziddiyyətli əks-sədaya səbəb oldu. Cəmiyyətin yuxarı sosial təbəqələri - burjuaziya, mülkədar və liberal ziyalılar müharibədə Rusiyanı müdafiə etdilər. Bu da burjua nümayəndələri və publisistlərinin açıq çıxışlarında, habelə rəsmi sənəd və bəyanatlarda öz ifadəsini tapdı. Müharibənin elə ilk günlərindən Dövlət Dumasının müsəlman fraksiyası açıqdan- açığa çar hökumətini müdafiə edirdi. 1914-ci il iyulun 21-də bu fraksiyanın imzası ilə "Milliyyət" jurnalında "Rusiyanın müsəlman əhalisinə" müraciəti dərc edildi. Bu müraciət müsəlmanları hər şeyi "Rusiyanın şöhrəti, onun bütövlüyü maminə" qurban verməyə çağırırdı 8 .
"azadlıq müharibəsi‖ adlandırdı və eyni zamanda qeyd etdi ki, "bir şey ki, rus ordusu xaricdəki xalqlara azadlıq gətirir, onda elə bu azadlıq Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil olan çoxsaylı xalqlara da mütləq bəyan edilməlidir" 9 . Mütərəqqi Azərbaycan ziyalılarının nümayəndələri zahirən hökumətə loyallığını saxlayaraq, müharibə nəticəsində xalq üçün daha geniş azadlıqlar əldə ediləcəyinə ümid bəsləyirdilər. Bu baxımdan Fətəli xan Xoyskinin aşağıdakı sözləri səciyyəvidir: "Bu müharibənin qalibi, kim olursa - olsun, bu müharibədən çoxlu yaralarla və zəifləmiş şəkildə çıxacaq. Zəifləməmiş və yaralanmamış bizlər isə xahiş yox, tələb edə
138 biləcəyik. Biz, islam şiə ölkəsi Romanovlar xanədanından nə gözləyiriksə, Osmanlılar xanə- danından da onu gözləyirik. Müstəqillik, bizim üçün lazım olan bax budur, özü də böyük dövlətlər müharibədən sonra nə qədər çox zəif olsalar, bizim üçün azadlıq o qədər yaxşı olacaq. Bu azadlıq buradan, bizim yığılmış qüvvəmizdən, bizim pullarımızdan və bizim neftimizdən doğacaq. Çünki unutmaq olmaz: biz dünyaya daha çox lazımıq, nəinki dünya bizə"
10 . Müharibə nəticəsində müstəqillik əldə olunacağına bəslənən, sonradan tamamilə özünü doğrultmuş bu ümidi M.Ə.Rəsulzadə də özünün "Açıq söz" qəzetinin ilk sayında başqa şəkildə ifadə etmişdi. O yazırdı ki, bu müharibə əzilən ölkələrin müstəqilliyini möhkəmləndirəcək sülhlə bitməlidir, əks halda, bu sülh uzun çəkməyəcək. ‖Ancaq dövlətçilik uğrunda öz mübarizəsində birləşmiş xalqlar istiqlaliyyət qazanacaqlar, çünki ancaq onlar birlik və dəyanətdən doğan ideallarına və özlərinə inama malik ola bilərlər" 11 . Lakin bununla bərabər, "Müsavat‖ın lideri Rusiya hökumətinin müharibədəki xəttini tamamilə müdafiə edirdi. Bu da qəzetin vətənpərvərlik istiqamətində öz ifadəsini tapırdı. M.Ə.Rəsulzadə elə həmin məqalədə yazırdı: "Bütün vətəndaşlarla birgə biz də hər şeydən əvvəl Rusiyaya uğurlar və qələbə diləməliyik" 12 .
publisistlər antirus təbliğatını gücləndirsələr də (bu da öz ifadəsini vərəqələr və Bakı qəzetlərinin bəzi məqalələrində tapmışdı), bütünlükdə Azərbaycan cəmiyyətinin yuxarı təbəqələri sözdə də, işdə də Rusiyaya tam loyallıq göstərirdilər. 1914-cü il iyulun 23-də Bakı şəhər Dumasının təcili iclasının qəbul etdiyi qətnamədə Bakı ticarət-sənaye burjuaziyasının sadiq təəbəlik hissləri və müharibənin uğurla qurtarması naminə onun hər cür qurbanlara hazır olduğu ifadə edilirdi. Bakıda, Gəncədə və digər şəhərlərdə vətənpərvərlik mitinqləri və nümayişləri, habelə məscidlərdə təntənəli dua oxuma mərasimləri keçirilir, bu tədbirlərdə bütün qüvvələrin, sərvətin və həyatın "vətən və taxt-tac" naminə verilməsinə hazırlıq ifadə edilirdi. Türk-müsəlman ziyalıların 1914-cü il dekabrın 8-10-da Peterburqda keçirilmiş, işində M.Cəfərovun, M. Əsədullayevin və b. Iştirak etdikləri IV müsəlman qurultayında çarizmə sədaqət nümayiş etdirildi. Qurultay iştirakçıları rus ordusuna kömək göstərmək məqsədilə bir sıra tədbirlərin (cəbhəyə sanitar dəstələrinin göndərilməsi, müharibə fonduna vəsait toplanılması və s.) həyata keçirmək barədə qərar qəbul etdi. Bakı neft sənayeçiləri qurultayının şurası 1914-cü ilin avqustunda döyüşən ordunun arxasında hospitalların təşkili üçün Qırmızı Xaç Cəmiyyətinə yarım milyon rubl ianə etməyi qərara aldı. 1914-cü ilin dekabrında Bakı neft sənayeçilərinin XXXIII qurultayı müharibənin ehtiyacları üçün 1 mln rubl ianə verilməsi qərarını çıxartdı və 1915-ci ilin yanvarından bu məqsədlər üçün neftin hər pudu üçün rüsum qoyulması barəsində vəsatət qaldırdı 13 . Lakin bu, Qara dəniz yolları üzərində yaranmış təhlükə ilə bağlı olaraq müharibənin əvvəlində neftin kəskin surətdə aşağı düşmüş qiymətlərinin
139 sabitləşdirilməsi müqabilində bir növ təşəkkür idi. Tezliklə neftin sürətlə artan qiyməti Bakı neft sənayeçilərinin müharibəyə çəkdikləri xərcləri artıq laması ilə ödədi. Milyonçulardan H.Z.Tağıyev, M .Nağ ıyev, Ş.ƏsəduIlayev, N.Hacınski və b. müharibəyə külli məbləğdə ianələr verirdilər. Onlar həmçinin Qafqaz canişininə sədaqət teleqramları göndərərək, müsəlmanların çara və vətənə xid mət göstərməyə, hər vasitə ilə müharibənin zəfərlə başa çatdırılmasına kömək etməyə hazır olduqlarını bildirirdilər. Yerli burjuaziyanın təşəbbüsü ilə Bakıda və Azərbaycanın digər şəhərlərində əhalidən ianə toplamaq və xeyriyyəçilik xətti ilə hospitallar təşkil etmək üçün ko mitələr yarad ıld ı. I917-c i il ərəfəsində 125 min nəfər qaçqın və 200 min nəfər müharibədən zərər çəkmiş müsəlman var idi. Bakı müsəlman xeyriyyəçilik cəmiyyəti uşaq evləri təşkil etmək üçün böyük iş aparırdı. Belə müəssisələr müsəlman əhalisinin yığcam yaşadığı bütün yerlərdə (Bakı, Gəncə, İrəvan quberniyası, Qars vilayəti və i.a.) açılmışdı. Azərbaycan burjuaziyasının nümayəndələri müharibədən zərər çəkmiş acarlara və Anadolu qaçqınlarına da yardım göstərirdilər. Çar hökuməti müsəlmanları orduya çağırmasa da, bir çox azərbaycanlılar, əsasən də yüksək təbəqədən çıxanlar, könüllü surətdə hərbi xid mətə gedirdilər. Göstərilən dövrdə cəbhələrdə 200 nəfərədək azərbaycanlı zabit vuruşurdu. Məşhur generallar Sə məd bəy Mehmandarov, Əliağa Şıxlinski, Hüseyn xan Na xçıvanski də cəbhədə idilər. Hüseyn xan Naxçıvanskinin komandirlik etdiyi "Qafqaz yadelli süvari diviziyası" və ya "Vəhşi diviziya" ən iri müsəlman hərbi birləşməsi idi. Şuşada təşkil olunmuş "Tatar süvari alayı" bu diviziyanın tərkibinə daxil idi. Bu diviziyanın seçmə süvari alayları büsbütün azərbaycanlı və dağıstanlı könüllülərdən ibarət idi. 1914-cü il Lodz əməliyyatında 21-ci piyada diviziyasının komandiri, rus qüvvələrinin bir hissəsini mühasirəyə alıb məhv etməyə çalışan general Makezinin alman zərbə qrupunun planlarını pozmuş general Səməd bəy Mehmandarov xüsusən fərqləndi. Sonra, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müdafiə naziri olmuş S.Meh- mandarov müharibənin sonuna yaxın korpuslar qrupuna komandirlik edirdi ki, bu da bütöv orduya komandanlıq etməyə bərabər idi. "Artilleriyanın allahı" adlandırılmış general-leytenant Ə.Şıxlinski rus ordusunda artilleriya işinin ən yaxşı bilicilərindən biri sayılırdı. Müharibənin ilk günlərindən Peterburqun artilleriya müdafiəsi ona tapşırılmışdı. 1915-ci ildə Ə.Şıxlinski Ali Baş Ko mandanlıq qərargahında artilleriya hissələri ü zrə tapşırıq lar generalı, sonra Qərb cəbhəsinin artilleriya rəisi, müharibənin sonuna yaxın isə 10- cu ordunun komandanı və zifə lərini tut muşdu. Bir ço x azərbaycanlı zabitlər (polkovnik Talib Vəkilov, rotmistr Tey mur Novruzov, kapitan Tərlan Əliyarbəyov və başqaları) döyüş lərdə göstərdikləri igidliyə görə " Georgi xaçı" ilə təltif edilmişdilər. İlk azərbaycanlı hərb i təyyarəçi poruçik Fərru x Qayıbovun təyyarəsi
rus aviasiya qrupunun Vilnodakı alman hərbi obyektlərinə hava hücu mlarında iştirak edird i. Bir saat ərzində o, düşmənin 4 təyyarəsi ilə çarpış mış, onlardan 3-nü vurub salmış, lakin özü də vurulub
140 yandırılmış təyyarəsində qəhrəmancasına həlak o lmuşdu. Hələ 1914-cü ilin mayında Bakıdan IV Dövlət Du ması müsəlman fraksiyasının sədri G.B.Tevkelova "Qafqaz müsəlmanları" imzası ilə göndərilmiş məktubda xahiş olunurdu ki, müsəlmanların ehtiyacları Nazirlər Şurasının sədrinə çatdırılsın; ərizəçilərin məktubunda deyildiyinə görə, bu ehtiyaclardan biri rus ordusu sıralarında hərbi xid mət keçmək zərurəti idi. Hərbi mü kəlləfiyyət "müsəlman xalqın ın mənəvi ö zünüdərkin in qald ırılması və onun mədəni səviy - yəsinin yüksəldilməsi" kimi qiy mətləndirilird i. Lakin çar höku məti ancaq avqustda 3000 nəfər azərbaycanlının hərbi müdafiə işlərinə səfərbər edilməsi barəsində elan verməklə kifayətləndi. Bu da yerli əhalinin narazılığına səbəb oldu 14 . Dumanın müsəlman fraksiyasının sədri G.B.Tekvelov və M.Cəfərov Nazirlər Şurasından tələb etdilər ki, səfərbərlik va xtı elan edilərkən əhalinin tarla işləri ilə məşğul olması nəzərə a lınsın, bu işlərə cəlb edilənlərin ailələrinə də, orduya çağırılanların ailələrinə o lduğu kimi, dövlət ərzaq payları ayrılsın, fəhlə drujinalarına rəislər təyin edilərkən sonuncuların yerli d ili bilməsi nəzərdə tutulsun və i.a. Fraksiyanın və onun bürosunun səyləri nəticəsində müsəlman əhalisinin səfərbərliyə alın ması vaxtı sentyabrın 15-dək təxirə salındı. Müharibə illərində Azərbaycanda özünə yer eləmiş erməni burjuaziyası və onun mənafelərini ifadə edən "Daşnaksutyun" partiyası hakim dairələr qarşısında xid mət göstərmək üçün xüsusi can-fəşanlıq edirdilər. Bu partiyanın nümayəndələri özlərinin ço xdankı arzularını ermənilərin də yaşadığı vilayətlərin Türkiyədən alın- ması və bu ərazilərdə Rusiyanın protektorluğu altında erməni dövlətinin yaradılmasından ibarət istəklərinin həyata keçirilməsini Rusiyanın hərbi qələbələri ilə bağlayırdılar. Müharibənin ilk günlərində çara göndərdikləri sadiq təbəəlik mü raciətində daşnaklar əmin edirdilər ki, onlar "Rusiyanın Şərqdəki tarixi vəzifələrin in" həyata keçməsində ürəkdən maraq lıd ırlar. Daşnaklar müharibənin əvvəlindən erməni əhalisini, o cü mlədən də Türkiyə təbəələrin i də Türkiyəyə qarşı silahlı mübarizəya cəlb etmək üçün səs küylü təbliğat kampan iyasını genişləndirird ilər. Qafqaz canişinin in icazəsi ilə onlar şəhər və kəndlərdən könüllü yığır, bunlardan hərbi drujinalar yaradırdılar 15 . Bu
drujinalar Türkiyəyə qarşı döyüşən niza mi rus qoşunlarına qatıla raq dinc türk əhalisinin kütləvi qırğınlarında fəal iştirak edird ilər. Bu avantürist hərəkət Türkiyənin ermən i əhalisi üçün kədərli nəticələrə gətirdi, onların kütləvi surətdə deportasiya olunmasına səbəb oldu və sonralar erməni tarixşünas lığında siyasi möhtəkirlik məqsədi ilə saxtalaşdırılaraq, "genosid" kimi təqdim olun mağa başladı. Qnçakçılar da guya ki, ermənilərin həyatında yeni səhifə açmalı olan bu müharibədə ermən i xalqının iştirakına tərə fdar çıxaraq, daşnaklarla eyni mövqedən çıxış etməyə başladılar. Birinci dünya müharibəsi illərində II Beynəlmilə l partiyalarından əksəriyyəti öz höku mətlərini müdafiə mövqeyinə keçərək, vətənin müdafiəsi və
141 müharibəyə mane olmamaq şüarın ı ön plana çəkdi. Cənubi Qafqazda vətənpərvər menşeviklər qrupuna Noy Jordaniya başçılıq edirdi. Bakı menşeviklərinin mövqeyi xeyli ziddiyyətli id i. Müharibə elan ediləndən bir neçə gün sonra onlar rəhbər ko llektiv adından "Müharibəyə, müharibəyə" adlı iki vərəqə nəşr edib yaydılar. Bu vərəqələrdə müharibə pislənir, onun günahkarları - imperialistlər ifşa olunur, müharibəyə və mütləqiyyətə qarşı mübarizəyə çağırış səslənirdi 16 . Menşeviklərin sonralar "beynəlmiləlçilər" adlandırılmış bir h issəsi hələ də müharibə başlayan təqdirdə sosial-demo kratların fəal surətdə müharibə əleyhinə çıxması haqqında qərar qəbul etmiş Bazel sosialist konqresinin təsiri alt ında idi. Bundan başqa proletariatın içərisində müharibə əleyhinə yönəlmiş əhvali-ruhiyyə güclü idi ki, bununla da hesablaşmamaq mü mkün deyildi. Lakin menşeviklərin elə bu hissəsi də müh aribəni, imperializmi və şovinizmi, habelə Plexanov və Jordaniyanın mövqelərin i ancaq sözlə p isləməklə kifayətlənird i. Bakı menşeviklərinin ço x hissəsi öz mövqeyi və taktikasına görə, Rusiya menşevik təşkilatının sol-mərkəzçi qanadına yaxın olub, Zaqafqaziya vilayət ko mitəsi ilə təşkilat əlaqələrini qoruyub saxla mışdı. Bu əlaqələrin qorunub saxlan ılması, habelə Ümu mqafqaz menşevik konfransının işində iştirak ı Bakı menşevikləri içərisində vətənpərvər əhvali-ruhiyyənin tədricən güclən məsinə şərait yaradırdı. Məsələn, 1914-cü ilin dekabrında keçirilmiş, işində Bakı menşeviklərinin də iştirak etdikləri Qafqaz konfransı ordu üçün əsgərlər y ığ maq yolu ilə ona kö mək göstərilməsi barəsində qərar çıxardı. Dekabrın əvvəlində Bakıda "Milliyyətindən asılı olmayaraq qaçqınlara yard ım ko mitəsi" yaradıldı. Müdafiəçi menşevik V.İ.Firolov onun sədri seçildi. Bu ko mitə şovinist əhvali- ruhiyyənin qızışdırılması meydanına çevrilmiş qaçqınlara kö mək ü zrə mü xtəlif milli ko mitələrə qarşı dururdu 17 .
digər Qafqaz konfransı "ölkən in" düşməndən müdafiəsini təşkil etməyə qadir o lan "məsul nazirliyin" yaradılması barəsində kadet şüarına tərəfdar çıxd ı. Konfrans habelə hərbi-sənaye ko mitələrinin fəaliyyətində, "HSK-n ın fəhlə qrupları" deyilən qrupların yaradılmasında fəhlələrin iştirakını la zım bild i 18 . Bu qrupların yaradılmasında fəal iştirak edən Bakı menşevikləri V.İ.Frolov, İ. V.Anşeles bu yolla fəhlələri sakitləşdirməyə və müharibə müddətində tətil hərəkatını dayandırmağa səy göstərirdilər. Azərbaycanın eser təşkilatlarının da mövqeyi b irmənalı deyildi. Ço xsaylı həbslərdən sonra Bakı eser təşkilatının fəaliyyəti ancaq 1916-cı ilin payızında canlandı, onun şəhər ko mitəsi və mədən-zavod rayonlarında da bir neçə qrupu yenidən yaradıldı. Eserlərin bir h issəsi, əsasən fəhlələr müharibə əleyhinə çıxış etməyə və hətta tətillərin hazırlan masında bolşeviklərlə əməkdaşlıq etməyə başladı 19 .
142 iştirakdan imtina etdi. Lakin Bakı eserlərinin digər hissəsi, əsasən, rəhbər orqanlar vətənpərvərlik mövqeyində duraraq müharibədə Rusiyanı müdafiə edirdi. "İmperialist müharibəsi"ndə qeyd-şərtsiz olaraq öz hökumətina qarşı çıxan yeganə partiya bolşeviklər partiyası idi. Artıq müharibənin ilk günlərində V.İ.Lenin tərəfindən "Müharibə haqqında tezislər" yazılmışdı. Sonralar bu tezislər yenidən işlənib "Müharibə və Rusiya sosial-demokratiyası" adlı manifestə çevrilmiş və bütün bolşevik‖ təşkilatların ın fəaliyyət proqramı o lmuşdu. Bıı sənəddə başlanmış müharibə şəraitində partiyanın əsas taktiki şüarları ifadə o lunmuş dur: imperialist müharibəsinin vətəndaş müharibəsinə çevrilməsi; "öz" hökumətinin məğ lubiyyətinə kö mək göstərilməsi; sosial-şovinizmlə və onun bir növü olan mərkəzçiliklə (II Beynəlmiləlin bütün sosialist və sosial-demokrat partiyaları nəzərdə tutulurdu) əlaqələrin tamamilə kəsilməsi; III Beynəlmiləlin yaradılması 20 . 1915-ci ilin fevralında RSDFP xarici bölmələrinin Bern konfransının qətnaməsi leninçi müddəalara əsaslanaraq imperialist müharibəsini vətəndaş müharibəsinə çevirməyin konkret yollarını müəyyənləşdirdi: 1) "hərbi kred itlərə səs verməkdən qeyd-şərtsiz olaraq imtina etmək və burjua nazirliklərindən çıxmaq; 2) " milli sülh" siyasəti ilə əlaqələrin tamamilə kəsilməsi, höku mət və burjuaziyanın hərbi vəziyyət tətbiq edərək konstitusiya azadlıq larını ləğv etdiyi bütün yerlərdə qeyri-leqal təşkilatların yarad ılması; 3) bir-b iri ilə vuruşan millətlərin əsgərlərin in səngərlərdə və ümu miyyətlə müharibə meydanlarında qardaşlaşmasının müdafiə olunması; 4) proletariatın hər cür kütləvi inqilabi çıxış larının ü mu miyyətlə müdafiə olunması" 21 .
fəaliyyətinin əsasını təşkil etdi. Belə mövqelərinə və II Beynəlmiləl partiyaları ilə əlaqələri tamamilə kəsdiklərinə görə bolşevikləri " məğlubiyyətçilər" adlandırmağa başladılar. RSDFP Bakı Ko mitəsinin irtica illərində tamamilə darmadağın edilməsinə baxmayaraq, 1914-cü ilin ikinci yarısında o öz tərkibini cüzi də olsa (cəmisi 60 nəfər), bərpa etməyə nail oldu. Leninin tezisləri və RSDFP-n in Manifesti Bakı bolşevikləri tərəfindən fəaliyyətə rəhbərlik kimi qəbul ed ild i. Bundan əlavə, bolşeviklər fəh lələrin və çağırışçıların müharibə əleyhinə mitinq və nümayişlərinin keçirilməsində fəal iştirak edirdilər. İyulun 22-də Sabunçuda müharibə əleyhinə nümayiş keçirildi. Bolşeviklərin təşviqatından sonra fəhlələr b ild irdilər ki, ö zgələrin in mənafeyi naminə vuruşmaq üçün cəbhəyə getməyəcəklər. Fəhlələr Balaxan ı-Sabunçu polismeysterini daşa basdılar. Yevlax, Yelizavetpol, Ağstafa, Tovuz, Dəllər və b. dəmir yol stansiyalarında da çağırışçıların və ehtiyatda olanların müharibə əleyhinə çıxışları baş verirdi. 1915-c i ildə Ye lizavetpol jandarm idarəsinə verilən mə lu matda deyilirdi ki, Yelizavetpol qəzası kəndliləri içərisində müharibə əleyhinə güclü təbliğat aparılır,
143 bolşeviklər kəndliləri höku mətin hərbi tədbirlərini yerinə yetirməkdən boyun qaçırmağa çağırırlar. RSDF(b)P-nin Ba kı və Tiflis təşkilatları cəbhəyanı rayonlarda əhalinin vəziyyətini öyrənmək adı altında bolşevikləri Qafqaz cəbhəsinə göndərir, onlar da orada müharibə əleyhinə təbliğat aparırdılar. A.Caparid ze, B.Sərdarov, Q.Korqanov, M.Kedrov, X.K.Jgenti, Y.Koçetkov və b. cəbhəyə göndərilənlər arasında idilər. Cənubi Azərbaycanda yerləşmiş bir sıra hərbi hissələrdə gizli partiya özəkləri yaradılmışdı və o, bolşevik ədəbiyyatını yayırd ı. Bolşeviklər hərbi-sənaye komitələri nəzd indəki fəh lə qrupların ın boykot edilməsi ka mpaniyasının təşkilinə mühüm əhə miyyət verirdilər. Bakıda bu ka mpaniya iki dəfə - 1916-c ı ilin əvvəlinə və sonuna yaxın keçirilmişdi. Bir sıra rayonlarda fəhlə qruplarına müvəkkil seçkilərinin pozu l masına nail olunsa da, sənayeçilər 1916-cı ilin noyabrında Bakı vilayət iSK-n ın fəhlə qrupuna seçkiləri keçirə b ildilər. Bu qrupun tərkibinə menşeviklər və eserlər daxil oldu 22 . Bolşeviklərin müharibə əleyhinə fəaliyyəti zəh mətkeş kütlələr arasında narazılığı daha da qüvvətləndirir, A zərbaycanın Bakı və digər şəhərlərində sənaye müəssisələrində bir sıra tətillərin başlanmasına təkan verird i.
Yüklə 5,84 Mb. Dostları ilə paylaş:
|