A z ə r b a y c a n m I l L i e L m L ə r a k a d e m I y a s I
§ 3. AZƏRBAYCANIN XALQ TƏSƏRRUFATI MÜHARİBƏ
Yüklə 5,84 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 3. AZƏRBAYCANIN XALQ TƏSƏRRUFATI MÜHARİBƏ
İLLƏRİNDƏ Sənayenin səfərbər edilməsi və nizamlanması üzrə tədbirlər. Dövlət- inhisarçı meyillərinin güclənməsi Birinci dünya müharibəsi Rusiyanın bütün xalq təsərrüfatının yenidən qurulması zərurətini meydana çıxardı. Müharibənin geniş miqyası, ordunun hərbi və maddi təchizatı, lazımi əşyalara çox böyük tələbat ölkənin sənaye istehsalında ciddi struktur dəyişikliklərini şərtləndirdi. Bu dəyişiklərin mah iyyəti ondan ibarət idi ki, ağ ırlıq mərkəzi hərbi ehtiyacları ödəyən sahələrə keçirildi. Dinc bazarın, yəni geniş əhali kütlələri və mü lki təsərrüfat sahələrin in tələbatına yönələn istehsal isə getdikcə daha ço x tənəzzülə uğrayırdı 23 . Cəbhəyanı bölgəyə çevrilmiş Azərbaycan sənayesi Rus digər arxa rayonlarına nisbətən müharibənin dağıdıcı təsirinə daha güclü şəkildə məru z qalırdı. Müharibə əmtəə dövriyyəsinin, nəqliyyatın işini pozmuş, xammal və avadanlıq idxalını məhdudlaşdırmış, həm Rusiyanın sənaye rayonları, hə m də Zaqafqa ziyanın ayrı-ayrı bölgələri ilə əlaqələri qırmış, minlərlə fəhlə o rduya çağırılmışdı. Bütün Rusiya sənayesinin işinə mənfi təsir göstərən amillər-istehsalın məhdudlaşması, sənayenin hərbi məqsədlər üçün səfərbər olun ması Azərbaycanda
144 da sənayenin vəziyyətini ağırlaşdırırd ı. İstehsalın ən çox ixtisara düşməsi kənardan gətirilən xarici xammalla işləyən müəssisələrdə müşahidə olunurdu (məsələn, toxuculuq müəssisələri yerli pa mbığa keç mə li oldu). İşçi qüvvəsinin çatışma ması və xarici bazarla əlaqələrin kəsilməsi balıqçılıq sənayesini ö z istehsalını azaltmaq məcburiyyətində qoydu. Xəzər dənizinin limanlarında ixrac edilməyən çoxlu miqdarda mal yığ ılıb qaldı. Spirt zavodları ö z istehsalını dayandırdı. Müharibə davam etdikcə günü-gündən genişlənən xə zinə tə ləbatı ayrı-ayrı sənaye sahələrin in işinə müsbət təsir göstərdi. 1905-ci ilin payızında baş vermiş sənaye səfərbərliy i, yəni onun dövlət müdafiəsi işinə cəlb edilməsi bunun təzahürü idi. Səfərbər olunan sahələr sırasına Azərbaycanın neft, toxuculuq və balıq sə - nayesi də daxil edildi. Məsələn, neft sənayesi həm hərbi istehlakçıları bütünlüklə təchiz etməyə, həm də yeni məhsullar – toluol, benzol və ksilol istehsal etməyə başladı. Əvvəllər istehsalı dayanmış spirtçəkən zavodlar partlayıcı maddələr istehsalına başladı. Gön-dəri sənayesi ordu üçün ayaqqabı tikişi işinə keçd i. Yağ zavodları da əvvəlcə işi məhdudlaşdırdılar, sonra isə ordu üçün məhsul tədarükünə başladılar. Sənayenin səfərbər olunması mərmi və silah istehsal etməyə başlayan külli miqdarda xırda və orta müəssisələrin inkişafına, həmç inin yenidən qurulmasına güclü təkan verdi 24 .
gorünməmiş miqyasa çatdı. Bunun səbəbi digər sənaye sahələri ilə müqayisədə bu sənayenin istehsal, ticarət-satış və nəqliyyat hissələrinin daha yüksək səviyyədə təmərküzləşməsi idi. Hələ müharibənin baş lanması ərəfəsində ölkədə bütün səhm kapitalının 87 faizi və bütün neft hasilatının 60%-i üç möhtəşəm trestin ("Oyl", "Nobel" və "Şell") payına düşürdü 25 . Müharibə illərində Bakı rayonunda özəyi rus "Neft" şirkəti olan yeni trest birliyi formalaşdı. 1917-c i il ərəfəsində "Neft" qrupu firma larının çıxard ığı neft Rusiyada ümu mi neft hasilatın ın 9% -ni təşkil edirdi 26 .
edirdi. Azərbaycan neft sənayesində dövlətin inhisarçı mey illərinin güclənməsi Birinci dünya müharibəsi illərində baş verdi 27 . Bu proses müxtəlif formalarda gedirdi. Bunlardan əsasları inhisarlarla hökumət arasında şəxsi uniyanın (ittifaqın) möhkəmlən məsi və neft sənayesinin nizamlanması idi. Müharibə illərində ölkənin ən iri bankları və beynəlxalq kapitalla sıx
surətdə əlaqədar olan inhisarlar qrupu neft sənayesini nəzarət altına almaqda davam edirdi. İnhisarlar iqtisadiyyatda hökmranlıqlarını möhkəmləndirdikcə və
hökumətlə daha da yaxınlaşdıqca, onların siyasəti bir ço x cəhətdən dövlət siyasəti ilə "üst-üstə düşməyə" başladı. Birinci dünya müharibəsi illərində çar mütləqiyyəti ilk dəfə olaraq ölkənin iqtisadiyyatını planlaşdırmaqla idarə etməyə başladı. Lakin çarizm burjuaziyanın "şəxsi kapitalist təşəbbüsü" azadlığını məhdudlaşdıra bilmədi. Burjuaziya müharibədən
145 qazanc götürmək üçün öz müəssisələrini tezliklə hərbi məhsul istehsalına keçirməyə can atırdı. Məsələn, neft sahəsində vəziyyət belə idi. Neftə tələbatın ödənilməsi birinci dərəcəli vəzifə id i və 1915-ci ilin iyulunda müdafiə ü zrə xüsusi müşavirə neft sənayesinin böyük dövlət əhəmiyyəti olduğunu etiraf etdi. Lakin Azərbaycandakı neft sənayeçiləri bazar konyunkturasından məharətlə istifadə edərək, bütün müharibə illərində neftin qiymətini artırır, eyni zamanda onun istehsalını məhdudlaşdırırd ılar. Neftdən partlayıcı maddələr (toluol, benzol), habelə yağlar, aviasiya benzini və digər məhsullar alınması məsələsi xüsusi yer tuturd. Hökumət toluol zavodların ın tikilməsi və avadanlıqla təchiz edilməsi üçün 1 mln rubl vəsait bura xdı. Ne ft sənayeçiləri kifayət qədər operativ şəkildə zavodların tikintisinə başladı. Artıq 1916- cı ilin əvvəlində "Nobel qardaşları" şirkəti aylıq istehsal gücü 5-6 min pud olan birinci toluol zavodunu istismara verdi. Sentyabrdan isə "Benkendorf ticarət ev i"nin istehsal gücü 6 min pud olan toluol, benzo l və ksilol zavodu işə düşdü. 1916-c ı ilin əvvəlində Bakıda Baş artilleriya idarəsinə tabe olan, istehsal gücü 2-3 min puda çatan xəzinə toluol zavodu da tikildi 28 . Artıq 1915-ci ilin əvvəllərində Bakı hərbi-sənaye komitəsinin çuqun mərmilər, fuqas qumbaraları və mina hazırlayan zavodu, "Nobel qardaşları" şirkətin in benzin istehsalı zavodu, habelə H.Z.Tağıyevin bez və parusin istehsalı səhmdar cəmiyyəti cəbhəyə işləyən ilk növbədə cəbhəni təmin edən müəssisələr sırasına daxil edildi. Hərbi na zirliyin 3 mln partladıc ı hazırla maq kimi böyük sifarişinin yerinə yetirilməsi üçün Xəzər maşınqayırma və qazan zavodları səhmdar cəmiyyəti müəssisələrinin yenidən qurulması məsələsi qaldırıldı 29 . Bakının digər 30-a yaxın müəssisəsi də hərbi sifarişləri yerinə yetirirdi. 1916-cı ilin iyulunda Bakı quberniyası üzrə hərbi idarələrin sifarişlərin in ümu mi məb ləği 3354 min rubl təşkil edird i. Cəbhə üçün işləyən müəssisələrdə çalışan fəhlələrin sayına görə Zaqafqaziyada b irinci yeri xüsusilə iri hərbi sifarişlərin yerinə yetirild iyi Bakı tutdu. Belə ki, Bakı quberniyasında belə müəssisələrdə çalışan fəhlələrin sayı 65524 nəfər, Yelizavetpol quberniyasında isə 2523 nəfər idi. Dövlət aparatının kapitalist inhisarları ilə qovuşması nəticəsində 1915-ci ilin avqustunda "Xüsusi müşavirələr" meydana çıxdı. Bunlar təsərrüfatın əsas sahələrini - sənaye, nəqliyyat, yanacaq sahələrini və ərzaq məsələlərin i idarə edən ali höku mət idarələri idi 30 . "Xüsusi müşavirələr" sisteminin yaradılması ilə dövlət aparatının mü xtəlif həlqələ rinə burjuaziyanın müda xiləsi gücləndi. Höku mətin uğurlu müharibə aparmağa qadir olmaması, habelə bütün iqtisadi məsələlərin həllində rəhbər ro l oynamaq istəyi burjuaziyanı yeni Ümu mrusiya orqanı - Hərb i-Sənaye Ko mitələrini yaratmağa təhrik etdi. 1915-c i il may ın 26-da sənaye və ticarət nümayəndələrinin 9-cu Ümu mrusiya qurultayı tərəfindən Mərkəzi Hərb i-Sənaye Ko mitəsinin təsis
146 olunması barəsində qərar qəbul edildi. HSK-nın yaradılmasının rəsmi amili sənayenin müharibə ehtiyacları üçün səfərbər edilməsinə kö mək göstərilməsi idi. Bütün iri sənaye mərkəzlərində yerli və vilayət hərbi-sənaye ko mitələrinin təşkil edilməsi qərara alındı. Bakı vilayət HSK-nın təşkilatca formalaşdırılması 1915-ci il iyunun 15-də BHSK-nın ilk təşkilat yığ ıncağında baş verdi. Ko mitənin tə rkibinə iri sənayeçilər və burjua-texniki ziyalıların onlarla bağlı olan nü mayəndələri daxil oldular. Bakı HSK təkcə bu ko mitənin təşkili və fəaliyyətində yaxından iştirak etməklə kifayətlən məyən və sonradan ona maddi yardım da göstərən Bakı neft sənayeçiləri qurultayı şurasının fəal iştirakı ilə yaradıld ı. BHSK-nın fəaliyyəti bütün Bakı quberniyasını əhatə edirdi və Yelizavetpol ko mitəsinin də da xil o lduğu Zaqafqaziya v ilayət HSK-dan asılı deyild i. Bakı HSK-na 9, Yelizavetpol HSK-na isə 7 müəssisə daxil id i 31 . BHSK yanında mərmi, tikinti və nəqliyyat bölmələri fəaliyyət göstərirdi. İlk dövrlərdə ko mitə şəhərin bir sıra müəssisələrinin, ilk növbədə, metal emalı zavodları və emalatxanaların hərb i cəhətdən yenidən qurulmasında müəyyən rol oynadı. Ko mitə ö zünün 900 fəhlənin işlədiyi mərmi zavodunu tikdirdi, partlayıcı maddələr istehsalını təşkil etdi. HSK xətti ilə artilleriya idarəsi və hərbi nazirlik- lərdən bir neçə əlverişli sifariş alındı (məsələn, 200 min mərmi, 40 min bomba, 20 min əl qu mbarası və s. hazırlan ması barəsində sifariş və i.a.). BHSK-nın təkcə mərmi zavodunun payına düşən sifarişlərin ü mu mi məb ləği 2 mln. rubla bərabər idi 32
Bütövlükdə isə BHSK-nın iqtisadi fəaliyyəti o qədər də genişlən mədi. Hərbi idarənin sifarişlərinin müntəzəm o laraq yerinə yetirilməməsi onların xey li ixtisar olun masına gətirib çıxardı. 1916-cı ilin sonuna yaxın hökumət hərbi-sənaye ko mitələrinin işini məhdudlaşdırmaq siyasəti yürütməyə başlayanda BHSK-n ın fəaliyyəti daha da zəiflədi, hərb i-sənaye ko mitələri nəin ki hərbi sifarişlərin paylanmasında inhisarçı olmadı, heç hökumət orqanlarının funksiyalarını belə əvəz edə bilmədi, hətta özləri çox güclü şəkildə hökumətdən asılı qa ldılar. Digər yeni Ümumrusiya burjua-mülkədar təşkilatı müharibənin lap əvvəllərində yaradılmış Ümumrusiya Şəhərlər İttifaqı (birliyi) oldu. Şəhərlər birliyin in vəzifəsinə yaralı döyüşçülərin müalicəsi və arxaya köçürülməsi, yeməkxana məntəqələri və camaşırxanaların açılması, ordunun isti paltarlarla təmin edilməsi, şəhərlərdən keçən hərbi hissələrə qulluq göstərilməsi və s. daxil idi. 1914-cü ilin sentyabrında Şəhərlər Birliyinin Bakı və Yelizavetpol komitələri fəaliyyətə başladı. Onlar şəhər özünüidarəsi xadimlərinin, burjua ziyalılarının və xırda burjuaziyanın bir hissəsinin cəmləşdiyi mərkəzlərə çevrildilər, Bakı komitəsininin sədri şəhər qlavası L.L.Bıç, Gəncə komitəsinin sədri isə şəhər qlavası Xəlil bəy Xas məmmədov idi 33
Əvvəllər Bakı komitəsinin fəaliyyəti lazaret işi ilə məhdudlaşırdı. Bakıda 9 min çarpayılıq hospitallar açıldı, Qafqaz cəbhəsində hərbi əməliyyatlar genişləndikcə, komitə
147 öz üzərinə yeni vəzifələr (xəstə və yaralı döyüşçülərin arxaya köçürülməsi, qaçqınlara tibbi-sanitar yardımı göstərilməsi) götürürdü. Bunlara müvafiq olaraq Culfa, Gəncə, Gədəbəy, Annenfeld, Yelenendorf və b. yerlərdə qaçqın lara yard ım şöbələri açıld ı 34 . Bu orqan ordunun böyük ehtiyac hiss etdiyi hər cür nəqliyyat, əşya və intendent təchizatı üzrə hərbi sifarişlərin yerinə yetirilməsi işini qaydaya saldı. Azərbaycan şəhərlərində yəhər, xəncər, alt paltarı və şinel hazırlanması üzrə emalatxanalar təşkil olundu, infeksiya barakları, həkim və yeməkxana məntəqələri yaradıldı. Müharibə illərində Bakı neft sənayeçiləri qurultayı şurasının əhəmiyyəti əsaslı şəkildə artdı. Şura Bakı neft sənayesinin zəruri metallar və nəqliyyat vasitələri ilə tam təchizatını, materialların firmalar arasında bölüşdürülməsini öz əlində cəmləşdirdi. Eyni zamanda Şura Bakı proletariatının güclənən tətil hərəkatı ilə mübarizədə fəal ro l oynayırdı. İri sənaye-ticarət və maliyyə burjuaziyasını birləşdirən sahibkarlıq təşkilatlarından biri - Bakı birja cəmiyyəti və onun seçkili orqanı -Birja Komitəsi idi. O, neft sənayeçilərini, gəmi sahiblərini, balıq sənayeçilərini, bank, ticarət müəssisələrini, metallurgiya, şəkər zavodlarının nümayəndələrini və b. birləşdirirdi 35 .
nizamlanması ilə bağlı bütün tədbirlərin həyata keçirilməsində coşqun fəaliyyət göstərmişdi. Bakı neft sənayesi firmaları nümayəndələrinin Petroqraddakı müşavirəsi müharibə illərində böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu müşavirənin məqsədi iri neft sənayeçilərinin mənafelərini müdafiə etmək, hökumətə təzyiq üçün vahid taktikanı işləyib hazırlamaq, fəhlə hərəkatına qarşı neft sənayesi burjuaziyasının qüvvələrini bir- ləşdirməkdən ibarət idi. Müşavirənin əsası Azərbaycan neft sənayesində sanballı qüvvəni təşkil edən 9-12 sayda Bakı firmasından ibarət idi. Belə ki, 9 iri firmanın mədənlərində 12780 fəhlə (bütün fəhlə və qulluqçuların 46%-i) çalışırdı, bunlardan 8-nin payına isə Bakı rayonundakı ümumi neft hasilatının 46,8% düşürdü 36 . Lakin müşavirədə əsas mövqe "Nobel qardaşları" şirkətinin əlində idi. 1916-cı ilin noyabrında müşavirə sənaye və ticarət nümayəndələri qurultayının şurası yanında neft bölməsinə çevrildi. Ölkənin neft sənayesi və yanacaq təchizatı barəsində hökumətin hər bir tədbirini diqqət mərkəzində saxlayan həmin bölmə neft inhisarlarının əsas iqtisadi siyasətini işləyib hazırlayan baş qərargahı idi. Hökumətin və burjuaziyanın bütün sahələrdə göstərdiyi cəhdlərə baxmayaraq, möhkəm hərbi təsərrüfat yaratmaq, əmək məhsuldarlığının aşağı düşməsi və bahalaşma prosesinin qarşısını alıb dayandırmaq mümkün olmadı. Bu, iqtisadiyyatın ən mühüm sahə- lərində dərinləşən böhrana gətirib çıxardı. Azərbaycan neft sənayesi bütün müharibə illəri ərzində ciddi çətinliklərlə üzləşirdi. Kəskin neft böhranının başlıca səbəbi təkcə metal aclığı və nəqliyyatın pozulmasını doğuran müharibə dövrü amilləri, hökumətin istehsalı nizamlamağa və neft yanacağını ən mühüm istehsalçılar arasında planauyğun bölüşdürməyə qadir olmaması deyil, həm də neft inhisarlarının istehsalı məhdudlaşdırmağa yönəlmiş siyasəti idi. Neft və neft məhsulları ixracının dayandırılması ilə əlaqədar olaraq, müharibə
148 illərində kəskin pul qıtlığı meydana çıxır və neft sənayesinin fəaliyyətin i daha da məhdudlaşdırırdı. Texniki vasitələrin çatışmaması, xaricdən neft avadanlığı alınmasındakı çətinliklər, mədən-zavod təsərrüfatında əsaslı təmir işlərinin aparılmaması qazıma işlərinin də azalmasına, emal olunan məhsulların kəskin surətdə aşağı düşməsinə səbəb olurdu. Metal məmulatlarının bahalaşması qazıma işlərinin maya dəyərini yüksəldir və onları xeyli məhdudlaşdırırdı. Odur ki, 1914-cü ildə 51987 sajen, 1917-ci ildə isə cəmi 23845 sajen quyu qazılmışdı. Qazıma işləri miqyasının ixtisara düşməsi (1913-cü ildən 1917-ci ilədək qazımanın həcmi 63,5 faiz azalmışdı) Bakı neft sənayesinda ümumi tənəzzülün ilk əlaməti idi. Qazımanın azalmasının mənfi nəticələri neft hasilatına da təsir göstərdi. 1913-cü ildə 449,4 mln pud, 1914-cü ildə 431,7 mln pud, 1917-ci ildə isə cəmi 402,2 mln pud neft çıxarılmışdı. Texniki vasitələrin bahalaşması, neft məhsulları ixracının kəsilməsi, habelə ölkə bazarlarında neft yanacağına tələbatın artması emal olunan məhsulların keyfiyyətinin xeyli pisləşməsinə, neft qalıqları buraxılmasına şərait yaradır, bu isə Azərbaycan neftayırma sənayesində texniki tənəzzülün davam etməsini şərtləndirirdi. Neft məhsulları emalının ümumi miqdarı 1917-ci ildə 1913-cü ildəki 320 mln puddan 225,3 mln. puda düşdü. Müharibə illərində Bakı emal zavodlarında yüksək keyfiyyətli neft məhsulları buraxılışı 38,2 faizdən 23 faizə endi. Meydana çıxmış nəqliyyat çətinlikləri ilə əlaqədar olaraq, neft məhsullarının ixrac yolları arasındakı nisbət də dəyişdi. Dənizlə neft daşınması 1917-ci ildə 1913-cü ildəki 80,1 faizdən 87 faizə qalxdı. Lakin dəmir yolları neft məhsulları daşımalarının öhdəsin- dən qətiyyən gələ bilmirdi. Bu məhsulların Zaqafqaziya dəmiryolu ilə aparılmasının ümumi həcmi 1913-cü ilə nisbətən 1914-cü ildə 38,9 faiz, 1915-ci ildə isə 61,3 faiz azalmışdı. Ümumi təsərrüfat dağınıqlığı Azərbaycan iqtisadiyyatının digər sahələrində də (dağ-mədən, ipəkçilik və i.a.) özünü göstərirdi. Gədəbəydə mis filizinin çıxarılması 1913- cü ildəki 1,8 mln puddan 1914-cü ildə 892,9 min puda, 1915-ci ildə isə 105 min puda enmişdi. Mis əridilməsi 1914-cü ildəki 49,2 min puddan 1915-ci ildə 2,5 min pudadək azaldı. Zəylik zəy zavodu tamamilə dayanıb istifadəsiz qalmış, Tovuzdakı sement zavodu bərbad hala düşmüşdü. Nu xa və Şuşanın ipəksarıma fabriklərinin yarısından çoxu barama çatışmazlığı ü zündən işləmirdi. Əgər müharibə ərəfəsində A zərbaycanda hər il yetişdirilən barama təqribən 250-260 min pud idisə, 1915-ci ildə cəmisi 139 min pud olmuşdu. 1916-1917-ci illər ərzində ipəkçilik sənayesi və xammal bazasın ın bərbad hala düşməsi yüngül sənaye müəssisələrində işləri tənəzzü lə uğratmışdı. Bir ço x digər sahələrdə istehsal məhdudlaşmaqda davam edird i ki, pambıq-parça istehsalı xeyli azalmışdı, 1917-ci il ərəfəsində Azərbaycanın tənbəki fabrikləri isə öz gücünün ancaq 30 faizi ilə işləy irdi, balıqçılıq sənayesi də tənəzzüldə idi. 1913-1915-ci illərdə balıq tutulması və kürü alın ması 1910-1912-ci
149 illərdəki 11,6 min puda enmişdi. Müharibə illərində Azərbaycan kənd təsərrüfatı da ciddi böhran keçirird i. Dənli və xüsusən də texniki b itkilər əkini kəskin surətdə azalmışdı. Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında taxıl əkini sahəsi 1914-cü ildə 958 min desyatin, 1915-ci ildə isə 556 min desyatin olmuş, yəni müharibənin bir ilində 42 faiz azalmışdı. Sonralar da davam edən bu tənəzzül nəticəsində dənli bitkilər səpilən sahələr Yelizavetpol quberniyasında 1913-cü ilə nisbətən 1916-cı ildə 70 faiz, Şuşa qəzasında isə 80 faiz daralmış, Azərbaycandakı taxıl məhsulunun həcmi 1914-cü ildəki 50,5 mln puddan 1917-ci ildə 26 min puda düşmüşdü. Təsərrüfat dağınıqlığ ı pambıqçılıqda da hakim id i. Bakı və Ye lizavetpol quberniyalarında pambıq əkini sahəsi 1914-cü ildə 93 min, 1916-cı ildə isə 33,7 min desyatin olmuş, təxminən üç dəfə, ü mu mi illik pambıq yığımı 1914-cü ildən 1917- ci ilədək 1305 min puddan 61 min puda en miş, təxminən 21,3 dəfə əksilmişdi. Hələ müharibənin lap əvvəlində biyan kökü çıxarılması kəskin surətdə aşağı düşmüş, 1914-cü ildə 525 min pud, 1915-ni ildə isə cəmi 194 min pud biyan kökü çıxarılmışdı. Müharibənin təkcə birinci ilində tütün əkinlərinin sahəsi 31 faiz aşağı düşmüşdü. Birinci dünya müharibəsi Azə rbaycanın iqtisadi həyatında mü hü m yer tutan üzümçülüyü də bərbad hala salmışdı. A zərbaycanda üzüm yığımı (Naxçıvan qəzası istisna edilməklə) 1913-cü ildə 5369 min pud, 1915-ci ildə isə cəmisi 806 min pud olmuş, təxminən 7 dəfə azalmışdı. Xammal çatışmaması ü zündən 1914- 1915-c i illə rdə 849 şərabçılıq müəssisəsi işi dayandırmışdı. Azərbaycanın meyvə bağlarına da böyük zərər dəymişdi. Artıq müharibənin birinci ilində Azərbaycandan Həştərxana, Rostov, Odessa, Peterburq və digər şəhərlərə bağçılıq məhsullarının aparılması iki dəfə azalmış, 1920-ci ilin əvvəllərinə qədər isə meyvə bağlarının 15 faizi məhv edilmiş, təxminən bu qədəri isə məhv olmaq üzrə idi. Müharibəyə qədər hər il Rusiyaya və xaricə aparılan 40-50 mln manatlıq ən müxtəlif kənd təsərrüfatı məhsulu 1915-ci ildə iki dəfədən çox azalmış, 1916-cı ildə isə onun ixracı tamamilə kəsilmişdi. Heyvandarlıq da ağır vəziyyətdə idi. Mal-qaranın sayı kəskin surətdə azalmışdı. Əgər 1913-cü ildə Azərbaycanda 200 minə yaxın at, 1900 min baş iribuynuzlu və 2500 min baş xırdabuynuzlu mal-qara qalmışdısa, mal-qaranın sayı sonrakı illərdə azalaraq, 1916-cı ildə Yelizavetpol quberniyasında mal-qaranın sayı 1913-cü ilə nisbətən 50 faiz aşağı düşmüşdü. Əgər 1913-cü ildə Cənubi Qafqazdakı iribuynuzlu mal-qaranın 43 faizi, xırdabuynuzlu mal-qaranın 45 faizi və atların 51 faizi Azərbaycanın payına düşürdüsə, 1916-cı ildə bu göstəricilər müvafiq olaraq 29, 30 və 44 faiz idi. Mal-qaranın, xüsusən də at, camış və öküzlərin hərbi məqsədlər üçün yığılması ilə əlaqədar olaraq, müharibənin birinci iki ilində iş heyvanlarının sayı təxminən 50 faiz ixtisar olunmuş, 1916-cı ilin sonunda isə Azərbaycanda kəndli təsərrüfatlarının 60 faizdən çoxu
150 ümumiyyətlə iş heyvanlarından məhrum edilmişdi. Cəbhəyə və xüsusən də arxa işlərinə səfərbərliklər kənd təsərrüfatını işçi qüvvəsindən xeyli dərəcədə məhrum edirdi. 1915-ci il iyunun 15-də müvafiq çar fərmanı verildikdən sonra Azərbaycan kəndinin də kişi əhalisinin 30 faizi - ən yararlı işçi qismi arxa işlərinə cəlb edilmişdi. 1916-cı ildə Yelizavetpol quberniyasında kəndli təsərrüfatlarının 80,6 faizi, Bakı quberniyasında 75,4 faizi işçi qüvvəsi çatışmazlığından ziyan görürdü, bir çox kəndlərdə isə ancaq qoca, uşaq və qadınlar qalmışdı. Güclənməkdə olan təsərrüfat dağınıqlığının ən mühüm səbəblərindən biri nəqliyyatın böhran vəziyyətinə düşməsi idi. Qafqazı Avropa Rusiyası ilə bağlayan ən başlıca yol Vladiqafqaz və Cənubi Qafqaz dəmir yolu xətləri idi. Lakin bütün Rusiyada olduğu kimi, Cənubi Qafqazda dəmir yollarının müharibə dövrü daşımalarına hazır olmadığı bəlli oldu. Parovozlar yeniləri ilə əvəz olun mur, dəmir yollarının texniki təchizatı Qərb i Avropa dövlətlərində olduğundan xeyli geri qalırd ı. Qeyd etmək lazımdır ki, dəmir yollar Zaqafqaziyanın ayrı-ayrı h issələri arasında qeyri-bərabər şəkildə bölün müşdü. Məsələn, diyarın iqtisadi həyatında daha mühüm rol oynayan Azərbaycanda hər 100 kv.km-ə 1,6 km, Gü rcüstanda isə 1,25 km də mir yol düşürdü. Cənubi Qafqaz dəmir yolu birxətli idi ki, bu da onun yükburaxma q abiliyyətini xey li məhdud- laşdırırdı. Bakı istiqamətində yüklərin kifayət qədər çox vurulması, hə m ərzaq, həm də digər yüklərin daşın masında ağır vəziyyət yaradırdı. Biləcəri stansiyası çox vaxt vaqonlarla tıxan mış olurdu. Buna görə 1916-cı il iyulun 4-dən etibarən şəxsi yüklər üçün Bakı ilə birbaşa əlaqə bağlanmışdı. Dəniz nəqliyyatında vəziyyət nisbətən bir qədər yaxşı id i. Lakin Bakı limanı yükvurma-yükboşaltma şəraiti və imkanların ın ciddi surətdə yaxşılaşdırılmasına möhtac idi. Müharibə illərində teplo xodlar, neft barjları və digər gəmilərin sayı təzələri hesabına artmışdı, mövcud gəmilərsə təmir tələb edird i. Nəqliyyat və təsərrüfat dağınıqlığı Azərbaycanda ərzaq təminatını xeyli kəskin ləşdirdi. Zaqafqaziya dəmir yolunun orduya xid mətə keçirilməsindən sonra Rusiyanın əsas ərzaq rayonları ilə iqtisadi əlaqələr xey li çətinləşdi. Ərzaq böhranı Bakıda, xüsusilə qaçqınlar axın ı və şəhərdə iri hərbi birləş mələrin məskunlaşması üzündən, daha da kəskinləşdi. Məsələn, 1916-cı ilin yanvarında Bakıya lazım o lan 750 min pud əvəzinə, cəmisi 321 min pud buğda və un gətirilmişdi. Zəruri tələbat mallarından ibarət yüklərin, özü də hərb i idarələrə lazım olandan xey li artıq miqdarda müsadirə edilməsi şəhərin ehtiyatlarını tükəndirirdi. Bakı ə rzaq müşavirəsinin 2 mln manat məbləğində hökumət borcu - ssudası verilməsi barəsində vəsatəti də təmin o lunmad ı. Müharibənin ilk günlərindən ərzaq məhsullarının qiy mətləri hədsiz
151 dərəcədə sürətlə artırd ı. Bakı şəhər idarəsinin məlu matına görə, çörəyin q iy məti 1914-cü illə müqayisədə 1916-c ı ilin sentyabrında 266 faiz, 1917-ci ilin yanvarında isə 300 faiz artmışdı. Müharibə illərində Bakıda süd 305 faiz, mal əti isə 327 faiz, düyü 355 faiz, yumurta 392 faiz günəbaxan yağı 450 faiz, ərin miş yağ isə 520 faiz bahalaşmışdı. Ərzaq böhranı Azərbaycanın qəzalarında qeyri-adi dərəcədə dərinləşmişdi, Gəncə, Nuxa, Şuşa, Lənkəran və Qazaxdan ərzaq məhsulları çatışmazlığı və onların xeyli bahalaşması xəbərləri gəlirdi. Taxıl, ət, qənd və digər ərzaq məhsulları kəskin surətdə bahalaşdı. Məsələn, 1916-cı ildə taxılın qiyməti müharibə ərəfəsindəki dövrlə müqayisədə 7- 8 dəfə artmışdı. Ərzağın qıtlığı və qiymətlərin fasiləsiz artması üzündən kənd əhalisi aclığa və müflis olmağa məhkum idi. Müharibə əməklə kapital arasındakı ziddiyyətləri daha da kəskinləşdirdi, zəhmətkeş kütlələrin iqtisadi və siyasi vəziyyətini daha da ağırlaşdırdı. İlkin tələbat mallarının bahalığı, müharibədən yüksək gəlirlər götürən mülkədar və kapitalistlərin amansız istismarı, ərzaq çətinlikləri bütün Rusiya, o cümlədən Azərbaycan zəhmətkeşlərini də amansız məhru miyyətlərə düçar ed ird i. Neft sənayesi fəhlələrinin həyat və iş şəraiti son dərəcə çətinləşmişdi. Bütün müharibə illəri ərzində neft sənayesi fəhlələrinin əməyi Rusiya xalq təsərrüfatında ən ağır işlərdən biri olaraq qalırdı. Hərbi əlavələr hesabına nominal əmək haqqının artmasına baxmayaraq, qiymətlərin artması fəhlələrin real əmək haqqını kəskin surətdə aşağı salmışdı. Əgər müharibəyə qədərki dövrlə müqayisədə ilkin tələbat mallarının qiyməti 4-5 dəfə artmışdısa, neft sənayesi fəhlələrinin orta aylıq əmək haqqı 1913-cü ildən 1916-cı ilədək 43 rubl 75 qəpikdən cəmisi 74 rubla qalxmış, yəni onların real əmək haqqı 2-3 dəfə azalmışdı. Ən adi tibbi xidmət belə olmayan mədənlərdə iş günü 12-14 saatadək uzadılmışdı. Əzablı və üzücü iş günləri ona gətirib çıxardırdı ki, fəhlələr bir neçə ildən sonra xəstələnir, əmək qabiliyyətini itirir, əlil olurdular. İş vaxtından sonrakı əlavə işlər də onları üzüb əldən salırdı. Neft sənayeçilərinin 34-cü qurultayına fəhlələrin "Müraciət‖ində iqtisadi vəziyyətin yaxşılaşdırılması barəsində tələblər irəli sürülmüşdü. Fəhlələrin ağır vəziyyəti məsələsi təkcə neft sənayeçilərinin qurultaylarında deyil, həm də Bakı neft firmalarının Peterburqdakı xüsusi müşavirəsində müzakirə edilmiş, lakin heç bir əməli tədbirlər görülməmişdi. İpək sənayesi müəssisələrində də dözülməz vəziyyət yaranmışdı. Rəsmi statistikanın məlumatlarına görə, mövcud antisanitariya, adi əmək şəraitinin yaradılmaması, 14-15 saatdan uzun iş günü və müntə zə m aclıq nəticəsində fəh lələ r ə mə k qabiliyyətini vaxtından əvvəl itirirdilər; 1915-ci ildə fəhlələrin 50 faizdən çoxu vərəm xəstəliyinə tutulmuşdu. Azərbaycan ipək sənayesi müəssisələrində fəhlələr cü zi əmək haqqı: kişilər gündə 40 qəpikdən 75 qəpiyədək, yeniyetmələr 30 qəpikdən 45 qəpiyədək, qadınlar isə 15 qəpikdən 25 qəpiyədək haqq alırdılar. Gədəbəyin mis mədənlərində, Tovuz sement zavodunda da fəhlələrin
152 vəziyyəti beləcə dəhşətli idi. Dö zülməz şəraitdə 12 saatlıq işin müqabilində fəhlələr d ilənçi payı qədər məvacib alırdılar. Sah ibkar lar və müdiriyyət onlarla kobud davranır, yüksək cərimələr, işdən qovulma təhlükəsi onları daim izləyirdi. Müharibə zəh mətkeş kəndlilərin yoxsullaşması və müflisləşməsinə gətirib çıxardı. Müharibənin ağırlıqları - kənd təsərrüfatının dağınıqlığı, arxa işlərinə səfərbərliklər, mütəmadi müsadirələr (rekv izisiyalar), bahalıq və möhtəkirlik Azərbaycan kəndlilərinin onsuz da ağır olan vəziyyətini daha da çətinləşdirirdi. Artırılmış vergi və mükəlləfiyyətlər kəndlilərin üzərində ağır yük idi. 1914-cü il 24 dekabr qanununa görə, torpaq vergisinin məbləği 50 faiz artırıldı. Dövlət kənd - lilərindən yığılan zemstvo vergisi bu illərdə 20 faiz, hərbi vergi isə 50 faiz artdı. Yerquruculuğu və mərzləmə işləri adı ilə hakimiyyət orqan ları bir ço x dövlət kəndlisini pay torpaqlarından məhrum ed ir, kəndli torpaqlarını mülkədarların tutması halları ço xalırdı. 1916-cı ilin martında məşhur Rusiya sənayeçisi A.İ.Putilov 42 mln. manata Lənkəran qəzasında 12 kənd, Moskva və Bakının bir neçə kapitalisti də Yelizavetpol qəzasında iri torpaq sahələri satın aldılar və i.a. Çar məmurları müharibə illərində hökm sürən qayda-qanunsuzluq şəraitində özbaşınalıq edərək, mü xtəlif bəhanə ilə kəndlilərin taxılını, mal-qarasını və s. zorla əllərindən alırdılar. Bu illərdə sələmçilik xüsusən eybəcər şəkil almışdı. Sələmçilər kənd yerlərində istədiklərini edirdilər. 1916-cı ildə "Açıq söz" qəzeti onların Azərbaycanda baş alıb gedən özbaşınalığından yazırd ı. Müharibə kənddəki sosial təbəqələşmə prosesini gücləndirmişdi. Bakı və Yelizavetpol quberniyalarında tamamilə torpaqsız kəndlilərin sayı 1916-cı ildə 50 min, 1917-ci ildə isə 76 min nəfər idi. Yo xsul təbəqənin xüsusi çəkisi artırdı. 1917-ci ildə Azərbaycanda bütün kəndli təsərrüfatlarının 54,4 faizini yoxsul, 34 faizini ortabab, 8,6 faizini isə varlı və qolço maq təsərrüfatları təşkil edirdi.
|